Ka Hoku o Hawaii, Volume XIX, Number 9, 23 July 1925 — HE MOOLELO KAAO NO HIIAKA-I-KA-POLI-O-PELE KA WAHINE I KA HIKINA A KA LA, AO KA U'I PALEKOKI UWILA O HALEMAUMAU [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO HIIAKA-I-KA-POLI-O-PELE KA WAHINE I KA HIKINA A KA LA, AO KA U'I PALEKOKI UWILA O HALEMAUMAU

(No ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) Me he ala i paia ae ka maka o na poe apau ma kela papaaina, a ua hoopuiwa loa ia lakou me ka hikiiele nui i ka hooho leo nui ana ae o ka wahine a Hiiaka e nana pono nei i keia mau olelo, a me ka uwe kapalili pu ana, a me ka leo uwa hikilele makau. "Auwel Pau kakou i ka moo oV. Eia na poo o keia mau moo ke kiei mai nei ma ka puka o ka hale o kakou. Auwe ka mea makau e! Na keia leo hooho hikilele o keia wahine, i hoopioo nui ae i ka poe'oloko o ka hale. Haalele iiho ia kekahi poe i ko lakou wahi !e noho ana, a hele pipa wale aku I )a no ma ka paia o ka hale. I He manawa ia o ka makau me I ka lia o ka ili o ka poe iloko o kela hale. 0 ka wahine keia nona ka leo uwe hoōpuiwa i uwa [ae ai, .ua hina aku la oia ilalo a waiho make aku la. I O ko Hiiaka manawa no ia i ku ae iluna, a unuunu mai la i kaj hu'a o kona pau a paa ae la kona )iraa, alaila, o kona oli aku la no ia i keia oli. Ino na mapuna wai oHonolii e». Ke imi mai nef i ka hoa paio owau e, Owau ka ua nahunahu i imi mai la e, Huli oe, huli hewa i ka mea pono, Eia nei la e ola e, Eia nei la, na ka hoa paio la. ī hakalia no apau keiaoii ana a Hiiaka, alaila, o kona hiii aku la no i ka pa-u ona ma ka puka 0 ka hale, ao kah'! hoi a ka wa— hine i ike aku ai i kela mau poo moo e hamanr.a_ _mai ana ka waha, Ia manawa i lohe ia aku ai ka poe oloko oka hale i kekahi mau leo hokio kani oeoe, a nalowale aku la me ke kani wi ana. Ia manawa o Hiiaka i huli ae ai a hoouhi aku ia i kona pa-u maluna o ke kino o ka wahine e waiho ana, a me ka olelo pu ana iho i keia mau olelo. "Eia nei hoi e, e ala aue, ua aku la ka ino, a oa kau inai la ka malie. Eia wau la o Hii-aka-i-ka-poli-o-Pele. E aia ae, ua ma aku la ka hpa paio.' Alaae la ua wahine nei, ua hele no hoi a kua hewahewa na maka, aoie nae hoi i loihi loa inahope mai, ua pohala lo? ae ia kona noonoo maiksi. O na kamaaina hoioloko o kela hale, ai ko lakou ana aku no hoi i k.a inoa o Hiiaka-i-ka-poIi-o-Pele, ai ka ike pu ana mai no hoi i na hana kamahao a ka maiihini, ua hele iho la ko iakou mau manao a pili-pu, a ua hiki ole i kekahi o lakou ke hoo puka ae i kekahi olelo. alaila, ka- | maiiio aku la o Wahineomao ia iakou i keia mau olelo hoolana. "E«! Nani ia ua haiae la no ka maiihini a kakou imua o oukou 1 kona inoa ponoi, nolaila, e ike ae oukou iaia ma ia inoa i hoike ia aku la ia oukou, 0 ka*u aiieane keia, ao kela wahine aku hoi, o Pauopala-e kona inoa, a he kahu ponoi hoi no ia nei. | m%i makau <uUu a| hopohopo paha no is ?nn- He 1 ¥Miu jlalahala oia nei n ka ?h>c ! e liko no hoi me k* oukou' i ae nei j

' Mai papa-pau paha kakou I ka i poino i keia manawa Jbo a<_* i o!e no ko ia nei ike ana ac nei i 1 h'i 1-irn:i oia pilikia, a \i<f<>],:iV.e\<.> . ia ae la oia nei, a pakele pu no - hoi kakou apau. i I keia manawā a' Wahineomao e kamaih'o„nei, ua hoomaka pu ; mai ia no hoi kahi kanoenoe o na wahi apu-awa ana i inu ai, a he pahee mai hoi kau o na olelo a ua Wahineomao nei, a na ia ano i hooiaau loa ae ia Wahineomao, a hoomaka aku la oia e kamailio i ;ka moolelo piha o kona pii, ana i ka lua o Pele, ae lawe ana, hoi i kāhi makana i kaHakuo ia home .kamahao o ka wahine Saku o Kilauea, ae hoike piha ai;ia hoi | i ka r/ioolelo o ka lakou a i hiki loa iho la ia manawa a lakou ■ e.huinei. "he alo a he al$. He. I manawa loihi o ke kaao a | Wahineomao. Ia Wahi ; neoiTLao e kaao nei i ka moolelo piha o keia a la , ua kau iho la iluna o poe h ( c«jbhe mai ka anoano eehia, a ja manawa pu no hoi ua ulu ae la ko lakou aloha no Hiiaki ame kana mau hana kokua .io no i ka. poe pilikia, a ua helelei mai la ko lakou mau waimaka no ke aloha ia Hiiaka me Wahineomao ame ko laua hoa pu no hoi o Pav|opalae, ai alo mai ai i ka make me ka ehuehu, ...... No na kamaaina hoi hanini 0 ka waimaka, alaila, ua hanini pu aku la no hoi ko Hiiaka waimaka, a kamailio'aku la oia i na kamaaina o kela hale i keia mau olelo. "B)hoolohe iki mai no hpi ou'— kou wahi olelo ao piaikai ia oukou, ae noonoo iho no' hoi i ke kaona maikai o ia mau olelo. 1 malama ia no hoi nei mea he aumakua i imi hale, i hooulu ai, hooulu ia, ai kokua hoi a hoopa— kele no ka )a popilikia o ke kanaka, o ka pilikia me ka poino 0 ke kanaka, oia no ka la\yehala 1 ka ka aumakua, ai ka lawehala pu no hoi i ka hai. Nolaila, eia ka'u wahi kauoha ia» oukou, e hoopaanaau mai oukou i keia w&hi pule, ai ka la e hoea mai ai ka popilikia, alaila, mawaewae t iho no i keia wahi pule, a Ioaa no hoi ke ola.'' . I I keia manawa no o Hiiaka i kau aku ai i keia pule ma ka ipaeaea ana aku me ka ieo lea maoli, ai Ulo hoi ia i mea hoeehia ioa i ka poe oloko o kela haie. E aloha ae ana i kuu Haku, E kalokalo ae ana i kuu akua, E kala aku ana i kūu hewa, Ē wehe ae ana hoi i ka pa ī hemo Heaha la "ka'u hewa nui ia oe e kuuakua? Hehala ai paha. He hala ia paha, i He haia kapa paha, a he hala mak> paha, He hala kanawai hoohiki paha, He oielo a he hua paha na ka waha» j Heaha ka haia? A ina o ka hala ia, ; i Weiw ia i ke kua, a weha ia i k« aio, ! Wehe ia i pau ka poino me ka haumia, E ola hoi wau kau pulapula E Kane iluna, e Kane iialo, 0 Kane loa, o Kane pokp 0 Kane-ku-i-ka-ueke, O Kajne-ku-i-ke-kala, Ē ka!a i ka make anaana» h kala i ka make apau» E hoi wau e. , He pule paanaau no ,*ahaj keia i kekahi poe, aka. aohe no nae he hewa ka houpaanaa\jt liou • iho, ai nui ai hoi ka paanaau loa» !ai aaki ihohoi a poma ole a Hilo no hoi i mea .kokua mai, J , A auhea mai oukou, i noho aku 'aha nei kakeu, ai nei ke olai, a ' ka honua, alaila, e iho oukau, o ke. iiiw

, ioa ia o ua poe wahine muo nei i ,Ike ia aku nei i k<;ia pu, ao na lioa paio hoi o'u. A ia manawa . makou e Kaai.ele iho ai ia oukou, oiai, ua huli hoi ka i'a i ke komohana. oka hehi akii no ia i , .ka wehena o ke ao, ae kipaku ia aku ai h:>i ka pouli e ke alaula o ka malamalama." Aoie no i liuliu iho ko lakou nei noho ana iho, Uo ka hoomaka mai la no ia o ka nei ana o ke olai, a hoomaka ae la ka naka haaiuiu ana ona kauhale o kela wahi. ... Oiai no hoi malie ana ke olai, ao ka haaiuiu iho ia no ia o ke kui ana o ka hekili pamalo. Akahi, alua, akolu ia eiau pohaku ikaika o ke kui ana iho, aiaiia oieio aku ia o Hiiaka i ka poe oloko oka haie e noho pihoihoi nei ika makau. "Make aku la kuu mau hoa paio, a ke hele nei makou. £}. rioho no hoi oukou me ka heo — manao i kahi pule a kakou, ao kahi pule hoi a'u*i olelo aku nei |,a A oukou e hoopaanaau hoi ou— kou, Ai ioaa no hoi ika pilikia. aiaila, e lilo ana hoi ia wahi puie i puuhonua no oukou i ka la oka popiHkia, Ea f welina oukou apau ioa e na kamaaina o keia wahi" A'ua mai la na kamaaina ia lakou nei ame ka olelo pu mai no hoi he poeieele, ae noho hcrt a malamaiarfta pono ae, alaila. au aku hoi i ka wai anuanu o Honolii. ■ Hooie aku la no o Hiiaka i keia leo ka-ua a na kamaaina o ka ha.e kipa, ame ka olelo pu aku ne hcrf i kela poe kamaaina maikai o kela halekipa a lakoii i kipa aku ai, "Aole makou e noho oiai, ua maiaelae ioa hoi ke ata—> helee a «ā pau hoi kst jno o ka wai o Honolii/' Liuliu koke ae !a o Hiiaka mā no ka haalele iho i kela hale kamaaina, ai loko hoi o na leo uwe o na kamaaina maikai, oiai, ua komo io aku la no noi ke aloha iloko kela poe no Hiiaka ma, a ia manawa no hoi kekahi o lakou i kamailio mai ai ia Hiiaka ma, e. lawe aku hoi kekahi o lakou ia lakou a pae ma kela aoao maluna o ka waa t ai anuanu ole hoi i ka au i.ka wai o ke kakahiaka poniponi.

He mea maikai io keia i k& manao o Hiiaka raa, aae aku la lakou nei ia lokomaikai o na kamaaina hookipa o Honolii. & hoe ia aku la lakounei a pae io aku la i kela kapa me ka maikai. Hoi mai ta hoi na kamaaina nana i hoe o Hiiaka ma kela kapa, a heie aku la no hoi o Hiiaka ma ka lakou huakai hele, O ko Hiiaka ma hele aku la no ia a ha!s. mai la o Paukaa, a iho aku 1& lakou nei i Pahoehoe, a hoea aku la hoi i Pueopaku, a malaila aku a Papaikou, Keapoko Paihaaloa, Kaieie, Kalaoa a hoea aku la i PuumoL a iho aiia lakou nei i Onomea/iE hoea aku la ma kela aoao, a hoea ana i Kawai-— nui, Kukuiakea, Pepeekeo, a hoea ana I ka lae o Makahanaloa. Ia npi kamaHie mii U o Hiiaka i« Wshioeono*o i keia mn-a ole'u-», H korm ike ana altu boi 1 ka ""ulaahe « Holr»aikaohe,' ? "S W*bineoaQsi>. o a? kft tthi ohf k«ulana o UoiaaaikHeO-?, k*» nH>i>bt* hoi $ U «i t* pu'e q ka pot wki o»a*k« a m«u teo kao*«uH«>: K k'l V* r>he i R.v.rti*iksohe H» i* k* nh« UuHī « Kar*„ Okia H» idVl s -> k« nu\ Vs> m <*, t'& ;.h i ( .j o WAh.aouuua i kf 4 ,itu; y,<\ i il.i» fe», aaw kaaikilie pu V* ;;ji i i<u* o&* o'oio kūs kc;ia U')« i