Ka Hoku o Hawaii, Volume XIX, Number 14, 27 August 1925 — HE MOOLELO KAAO NO HIIAKA-I-KA-POLI-O-PELE KA WAHINE I KA HIKINA A KA LA, AO KA U'I PALEKOKI UWILA O HALEMAUMAU [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO HIIAKA-I-KA-POLI-O-PELE KA WAHINE I KA HIKINA A KA LA, AO KA U'I PALEKOKI UWILA O HALEMAUMAU

,(No kaipomaikai o ko ka Hoku poe heluheiu)

"E le-lele ae ana oe io a jo," wahia Hiiaka i kauoha aku ai i ua wahi kanaka nei, Le-lele io ae ua wahi kanaka alualu nei io a io, a ua malomaikai io ae la ko'na kino aluaiu, a maikai pono no hoi ka oni ana o ke kino me ke ano ikaika pu. "Ua pono io no kou mau a-u> ao na a-u no kena ou, alaila, e hoie ana no Waimea i ka ihe a ka makani- He hewa ia mau a-u ou ia ?"

P«ne mai la no ua wahi kanaka nei me ka hauoli nui . "Ua pono maoii keia naau a-u au e Hiiaka i hana mai ia iioko o'u* ao na a-u no keia a kuu kino la, a« ike hou" ana ka hoi wau i ka ,4 Ua Kipuupuu o kuu aina hanau nei," i ' 'Pau aku ia hoi oe, a o oe aku j hoi e kela wahi kanaka- E aku no hoi wau ia oe e Uke no hoi me ka'u i hana iho la iaia nei, ae houhou aku, no hoi wau i keia mau au-ki iioko o kou kino, a ua ike ae ]a no hoi oe i ka ho — pena o na mea a'u i hana aku. la i i kou hoa nei. "Ua iilo aku la no mi mea hoohauoli i kela wahi kanaka i houhou ole ia kona kino i na au-ki. la manawa no o Hiiaka i hou- | hou aku ai i na au-ki iloko o ke I kino aiualu o kela wahi kanaka, lOia hele m hoi ia apau pono no hoi e like no hoi me kahi kanaka mua, aiaiia, olelo aku la o Hiiaka iaia e kuae iluna e like no hoi me ka hana a kahi kanaka mua. i Ua ku io ae la no ua wahi I naka aiualu nei iluna, alaiia, ni— nau aku lao Hiiaka iaia. 4< Ea, pehea mai la hoi -oe e keia wahi kanaka kmo alualu?" "Heaha mai hoi kau he kai maoii no keia, a ua hoi mai la ho: ka ikaika hou i kuu kino asuaiu. Ua hiki loa ia'u e hoio maīma me keia mau iwi hou o'u, wahi a ua waM kanaka nei rqe ka hauoii nui. O Hiiaka ke uumi waleala ne oia i kona aka no ke ano o ke ku ana o ua mau wahi kanaka nei, .oiai, ke ike aku ia oia i ka haa wale mai no o keia mau wahi kanaka kino aluaiu, a aole hoi o kn hele a ku pololei ae hoi o ke kanaka me ka iwi kupono, O Wahineomao hoi ua hiki ole iho ia iaia ke uumi hou aku i kona akaaka ana, a hoomaka ae Ia oia e akaaka me ka oieio pu aku i ua mau wahi kanaka nei i keia mau oielo. "Ea, he keu maoli o!ua a na wehi kanaka kuiana hiehie, a ua iike loa olua me na waa kaulua i ke kai kauhaao Punaluu." Aole nae he pane mai o ua mau wahi kanaka nei i keia mau olelo a Wahineomao, oiai, ua piha loa laua i ka hauoli no keia Ioaa hou ana o ka iwi hou iloko o ko Iaua ; kino alualu. | la manawa no hoi n Hiiaka i | hoolale aku a* i ua mau svahi| kanaka nol, e iho lakou i kai o Waimea, a ua ae koke m&i la iiO ( ua msu wahi kanaka kiuo eepa, nei, lime ka hoopuka pu aua mai i mau olelo ia Htiaka ma. *|fca! K ike hou aku ana ka hownaua i na maka o ko mau* mal mea aloha. at ua ohana hoi i tuk4 na m&ka no keia mau ia 3oUp* Aloh* wāle ka hoi ka ike [(uN4ao« aku ia Ukou/'

la manawii no hoi o Iliiaka i kamaih'o rnai ai ia laua i keia mau olelo. 1 'He moa oiaio no ia a oiua i kamailio mai_ 'a no ka ike hou aku i ka maka o, na ohana o ol.ua. A ia no nae ko olua ike i ko lakou mau maka a hoolohe mai olua i ka'u mauolelo e ao aku ia olua."

Heaha ia mau o!e]o au e ( ko Alii Hiiaka e kamaiiio mai ai ia maua, e hai mai oe ia maua; ia mau olelo, ao ke kumu ia o e halawai hou ai me ko mau ohana. !

"Ae, e hai aku no hpi wau ia olua, ae hoolohe pono mai no hoi olua i na olelo a'u e kamailio.aku nei. I keia manawa a kako<? e iiho aku nei no kai o Wai.mea, ua like olua me na keiki hanau hpu, he nawaliwaH loa ko olua npau iwi au-ki, a ia no hoi a liuliu s?tku ko olua ola hou ana» alaila, ikaika loa ae kena mau iwi au-ki o olua. Ke ike nei no hoi olua i keia manawa he o-pe wale no ko olua heie anā, a oia ka mea i aku nei o kuu aikane ia olua- no ke ano e o ka olua hele ana, no— laila, e hoolohe pono mai olua i ka'u mau mea e kamāilio aku nei ia olua penei. i hele aku kakou a hoea i kai a&i nei o keia wahi, e loaa aku ana ia kakpu, na poe lehulehu e pahee ana, mai heie hookokoke iki aku olua ,ma kahi o kela poe e pahee ana f o pa mai a ua nßi olua i nā poliaku pahee a lakou, a poino koke nc na iwi palupalu o olua. Ke hoomaopopo mai la oiua la i keia mau olelo ao a'u ia olua. E l>oo - manao olua i kela olelo kahiko c na Kupuna o Hawaii nei, ka lohe ke ola, ao ke kuli ka make." Ai hoolohe oie ao olus i keia mau oleLo ao a'u ia aiaila, aole no ia hewa maiiane o'u ka mea nana i hooponopone aku nei keia mau iwi hou ilokp e ko olua kino a'ualu. I hooloht olua i keia mau olelo 'ao ia olua, lUaila, ola ka hoi olua a ike hou i na maka o ko olua mau ohana, ak«, i hoolohe ole no olua, alaila, ua hewa ole no t wau ka mea nana ,'olua i kokua." j "Ae, ke hoomaopopo loa aku 'la no maua i kena mau olelo ao maikai au e ke Alii Hiiaka, a oia mau olelo no ko maua pono no ks hoi ia. ; Heaha hoi ka mea e hoolohe ole aku ai i kau mau olelo ao, oiai, no ko maua pono'noka hoi ia mau olelo ao au e ko mau hoola i kamailio mai la." {Kai no paha e malama ana keia njau wahi kanaka alualu i na olelo ao a ko laua mea nana i hoola.)

O ko lakou nei iho aku la no ia a hoea io aku la no i kekahi mauKa i«i mai o Waimea, a ike aku la lakou nei i ka nui o na kanaka e pahee ana, a aole no hoi i kana mai ka nui o na kahaka na wahine pu a me ha ka— malii pu no lioi o Wa}mt\a. | i Ike aku 1a ua mau wahi kanaka alualu nei 1 ka nui o na kanaka, a ua H!o ia i mjea ohohia !oa no keia mau wahi kanaka, aole i kkna mai ka piha hauoli o ua mau wahi kanaka nei » keia ».ke ana i ka lehuiehu o ha kan&ka me na wahine pu, ao ko \ Imia hele kokoke aku la no ia i kahi o kela lehulehu e paheo mai la. | Ke hele aku nei I&ua me kela Imio "oehaa" no hoī o ko laiia Imau kino t ae hai malule wale ana !i ka makam'. \ka ike ana mai o Ikela annina kanaka nui i ke ano |o ka hele ana o keia tnau waihi } kanaka ano e maeli i ko lakou (manao, ua hoomaka mai la iakpu ]« noke \ ka uwauwa, J "Anwe no hoi e! He mau | wahi ope alu ae kela e luii

Wohea inai la km mau w&hi, "aluhee e , oehaa ,mai uei?'* , Uwauwa ae la 'keia poe me ka nuī o ka akaaka no ke ano o ka he]c ana o keia mau wahi kanaka. . ' , I ka ike ana.mai no hoi o . kanaka ia Hiiaka ma, a me ke kulana wahine ui maoli o Hiiaka, ua hoomaka ae Ia no noi iakou e "kanikani-piha" no ka ui maoli.o, keia wāhine, ai ukali pu ia mai no hoi e kekahi mau wahine ui pu ihono, aka, oka oi no nae o ke, kilakila maoli no o ke kulana,.oia. no ke Aliitvahine o ka Paa Uwila o Kilauea, I keia manawa, hoomaopopo akulao Hiiaka i ke ano hoo— kokoke loa o na wahi kanaka alualu i kahi o na kanaka e pahee āiia, alaila, kahea aku la oia ia laua aole e hele hookokoke akū i kahi o kela anaina nui e pahee mai la. Aole he maliu mai oua mau wahi kanaka alualu hookuli hei, oka hoouaua loa aku lā i o ko laua ai. la manawa pu no hoi i kahea mai ai ka lehulehu kanaka e pahee ana, ai hookokoke loa ana laua i kahi oke kahua pahee, a aple nae he hooiohe ia aku oia mau olelo kahea o kela poe, ua " hoouaua loa aku ls iaua i ko laua mau ai me ka-noonoo ole ae i ka laua i ae ai ia Hiiaka. la manawa o Hiiaka i kahea hope aku ai i ua mau wahi kanaka nei me ka olelo pu mai i keia mau oielo. "Ea, nani i#» ua hoolohe ole mai la nooluai ka'u mau olelo papa ia oiua, aua noonoo ole no hoi i ko olua ola ana o keia mua aku, nolaila, ua he*wa ole wau ia olua ke hekau mai na poino iluna. ooluaekeia mau wahi kanaka hooloheole. Nolaila, eia wau ke hele nei a na oiua no ia e nauehele kikepa ae." Aole no he hoolohe mai o uā mau wahi kanaka ai oolea nei i keia mau leo uwalo aku o Hliaka, aka, ua hoouaua loa aku la no i -ko laua ai, Oia hele rto oua mau wahi kanaka "oehaa" nei, ae hele aiuhee ana hoi īmua o ka maka o kela anaina kanaka e noke mai la ike kahea ia laua» a heie aku laua ma kahiona po-— haku pahee e hoonou ia mai la. Ua hemo mai la ka pohaku pahee o kekphi kanaka, a mamua o ka hiki ana i ua mau .wahi

kanaka nei ke aio ae i keia po—> haku pahee, ua pa n\ai ia ua au 0 kahi 0 laua, ao ka pau ao Ja 1 ka haihai na au-iai o laua, a alu - hee like iho la laua ma ke kahua . pahee o keia auain# kanaka nui o Waimea. Ika ike ana o ua mau walii Kanaka nei i keia piiikia nui o . laua, ua noke hou mai ia laua L le kahea ia Hiiaka e kii hou, aku e hoola ia laua. r ; la amnawa o Hiiaka i iawe ae >ai ika ike uoouoo ia Wahiue- | omao mai, oiai» ua ike no o Hiie koikoi hou aku ana m o Wahineemao e kii hou no e hool* 1 kela mau wahi kanaka hookuli. Ua hoomaopopo oie iho ia o Waiūneomao i na mea mamua o kona maka, a iohe hou ole aku ia no hoi oia i ka ieo ' K ahea o na wahi kanaka aiualu liookuli, < Anl» ī p»n)