Ka Hoku o Hawaii, Volume XXI, Number 45, 17 April 1928 — HE MOOLELO NO MAKALEI KAEUEU HIAPAI OLE O KEKAH WAIOLE, KA MEA NAN AKA "PA-HI-AKU" KAULANA O KOLOMIKIMIKI, AME KA 'AHA-AH' O HAEHAEKAMANU-O-KAUPE'A "E HINAIKAMALAMA-O-KAELO PAA IA A PAA KA I'A A KAUA" [ARTICLE]

HE MOOLELO NO MAKALEI KAEUEU HIAPAI OLE O KEKAH WAIOLE, KA MEA NAN AKA "PA-HI-AKU" KAULANA O KOLOMIKIMIKI, AME KA 'AHA-AH' O HAEHAEKAMANU-O-KAUPE'A

"E HINAIKAMALAMA-O-KAELO PAA IA A PAA KA I'A A KAUA"

(Kikaa'a e Hoolaleakat3ki\3)

MAIIK.LE II ' KA HELE ANA O MAFAtEr IA KAUAI I k» he'e ena o Makal«s> «e iho »ku la oia a hiki i iahakai i Kaū'— j h Mki i k»h? o Keawaleon, « naal#i!i i mop ai koii», a oiai, oa ikf mai la nc hoi ua mnKUakane nes i ke keiki « lan», a kehi keiki no hoi ana i hoik© akū ai i k© aikane he kei*i sna keia e haaa aoa i haoo kaulaoa he noi, a he oiaio nr, na ilcfi aeeel kakoo i kana rasu haim ma mahiai a ka lawaia, Moe iho la keia ia po, aao ae, e ninMi oīiai o Keawalena i ke kiiki. Heaha keia hnakai aa e &ele ne? a'haalele akn la ia'u elenoakaie e noho i kabi o onkou i noho ai a papa i ka aio#, t* kupa uo hoi i ka noho aoa a lilo loaoli i kaeoaain» ft 0 t>6 kamaaiua hoi, oa Hlo i mali'— hlnl He maketaake au e hele ©akai— kaikai ina mokn o sfau J « a hala loa aku i Kaoai a ilaila ka palena o ka'u hua&ai makaikai e ike i ka naikai o Karai, i &a aiaa i kaulan* 1k« ahi lele o Kamaile, i ka Ule kle <ne ka auhao waio i Ma~ kaaiki. I ka h*katewa 0 Nnatoto i ka on: a te kai ina P»*i. haia o e hooioii ia ana e ka makani kii wai o lehua. I ka *ai «Uiliahi o Waimea, i ka aeapa i ke knla o Maoa, i na b;-le oko 'lima ole a Liuaaloa i ka Liais]oa i ka aiīali«. I ke ooe kaoi o Nonhih, e ohene aoa ika peli inamna mahope. I ka p »bapahft o Polihale. i m limu *'ka" kaaaka o Manuakepa, i ki* wai ka«aho« a ka paoo i «a pah*, i na pali kalahale o Kalaiaū i ke ehp a ke ksi, i ka h«na o Kemamo, «ow ku iaiiila o i *e kee; fi*la o Mak»iwß ! ka hone » ke UV I ka pueooa.

I ke kaa knuou ol« c Kahikikolo, • ine ke ktwhiwi o Wtiftlealt kela i ka Um, « m« k» 0 6 018 l€i oiekiilftua poiis<» i ko Uile enaa kitn ia e oU Is i lobe aiai oe e ia noakue eaia ro*u eae# i kei aa«i ia*o e bele • ike maka, o ka ike ka "?dba la ift K*u*i, » malia o t"aa k» hab Kaoai o ks puni ooia o Kanai, * &ia ioa ka noho ia K»uai ntt> wokulihaa mokapanee lua i ke kai. ... . Paae aaai la © Keawaleua, tu* ka'n i hc< loh« aka la In oe, he ila, iv,» ike !»u» oo oe ia Ka9H!« D«an*au maoli na kuplaua aina o k» «oku o Kaaai !a oe i betnhela oaai n#% a tne %e pla he Katiai ee. Ma kuu makoakan® no i haha' aai ia'u no oa wahi pa'aa kaulana o Kfcuai, a oia sa paa ia'o, a is*a j e hiki ei i Kauai ea, he t)iu*a waie| eo ta'u i kamaain., a n» lakot> la pj kahikohi m#i. »i o'a e kuhi —j knhi aeu ia lakou. K aoho oe oue ko makaahine » Ece ou ktiikuahin«<, a e holo anaj aoakoa i ka Uwaia kaute, aia a apopa ea oa'a e lawe ia oe ibio V n* kah* o Pa*ko ma, a malia be waa holo kafei olailu i Maui, a kao »o ia oa a hoea ī Maui. A.e>le» H>ai hoonahili oe ia'o. ea hiki uo ia'u ke hele, aohe piHkiii, a malia o ln»a io ka waa & k&u io hei • Ule ia Maui, a ike hol i na hooe iha o ka moku kuapau, Haalele k«ia ia K«oputeha * hoea ioa kaba o Kihoio w». a noai l*iU ako a hoea o Aoaehoon&ala, a l©a* hewaaaholo ana i w*ho Mh a ka» kela a ii'o kekahi hee iai* Mi» a eoho wale keia a&e* n»na ka bw

Oi*i likoa • holo »n« t b* hno m«i la ke apaapa o Kohal», bele a kaakea k» kai a will pnahiohio ka m&kaai i ka moAna, a pae lakou nei i Kaiopae» a hoomaha ia koeoa la inka o Kaiopae, ▲ i ka po aoa iho, oUlo aai la ka book«le waa o lakou, e haalele aaa lakou ia Kaiopaa i ka poka ana oka hnhui a kiekie, a 'oia ka w» kaao oaai o ka uo&kani» a Bft pono ia ia l»koo »ei, a i ka pnka »na o ka huhui akiekie» o ko lakou nes holo aka la noia a owehewehe no hol pae lakou nei i Haeea a e mp. kaokau ana na auwaa e holo i ka iawaia uaalole, Pae akala &o lakou oei waa, a hui oae na kamaaina a ninau, he waa e holoana ihea, i Kohala nei no, i kohalā i Honoipu aenei la, a i komo aiai la e huomaka ianai a kaao mai ke apaapa, slaila, boea ioa i Honoipu* E hoid ako leakou i ka lawai'a kapae eaalalo a hoi mai ee, aiailn, hoi paha pae aku ke awa ia Won.oipu, a i ei uialolN) hoi pahe ka ohua 0 ka ūale, | Ua pono ae la ia ia lakou nei? a o ka hele aku I& noia o ka hookelē j waa a ioaa ka elemakule kamaaina oia kaha, oia no hui o Haena, a nona no ka ioc4 i kapaiai ia Wdhi a hibi uai i keia la a Makalei «) hele aku ia e hui noe ua kini .ua aioa makani aimapa nei o Kohxia a'ma haaheo i na puu hatltuua koopaee 1 ke kanaka.

Leaa mai la ke aho, ka mak&o, a uinaa ia mai la keia, ioa paha oa lewelawe keia i ks oihana lawai'a. Ua lawelawa no, aoU no oa« i oaaamaa loa, a la i hele maa \ k* Uwaia, ioa uc» inekaukan. elike eoe ookou a'« e ike ako la i na hokeo lawaiaI koinßĪ w« ī ike aku ai i ka elemakule ia Haen«, hele akts la fceia e noi i sfco a me ka hok»\ ka onakaa a ©ela aku, a eia aae aole ! haawi ūa elemakole nei» i aho» a U3B na pono lawaia» aka. naaa pono mai !a iainei a o!e!o omi la, -ole paha oe i ike i ka lawaia eoa 0 ka laalolo, be opiopiō halele loa oe, aoie » h)ki ke io»a ka hokeo aho « «e k« mak»u ia oe, a e aho ea i *«obi waa kae wahi hana a e aho noia loaa no kahi ma ] olo o Kehale. Ua poao, aohe a'n ahewa atti i k<jB oiai, aote i'o oo o<? i ike a k&maaio* ift'a » ke ooi akn toei au i koo oluolo e silo aa i keiki j hoakama nau, * i keiki laweUwt ima oa hana apau au e hoouuaaaa ! «ai ai ia'u e hana, « o h oihana iawaia oia kan e iVo m*i ia*u i ka lawaia ana o ka malo!<\ Oa pr»no ia i ka trnnan e ka ele---naknle, a ua nobo ako !a no hoi taia pi« Haena a ma kana m»o olalo k»ia e hooko a no koinei t!«i a miki ma na hana a pau, oa IUo iho k keia i mea nni loa ia Haeoa, Lilo ae la no hoi keia i mea «o! ia Haeaa, a i kēkahi !a, holo laoa 1 k* lawai» JS6a]oio t»ē ua aawaa iawaia maiolo,

I kioohi o ko lao* kau «ns akn olele euai U o Haena ia Makalel, eia ae ah'o a kaea a e paa oe, a oe na?o ka ia e kiwi &ka nna I», ya !on fka makau a huki maī no a' kao, a pela aku atiaPaa ae la o Makaīei ka aho a laua e n)oe koīoHo ana iluna o ka ilikai, a ku ae la iluna a kahea ae, la- K Hinaikamalaiaa-o-Kaele, kou kupuoaw&niDi? i fca la o lalo e, •ia aa o ko meopuna kamehai, kapu a nenehiwa o na r»aka o Hina ko'n inoa, a ke nolio 'hoopHm'ala 1 nei malalo o ka lokomaikai a piha o!uo!a o Hasna Kalaui, kuu ma — ku*kr.n« o ka noho aua ia Kobaia nui. KoUaU iki. Kohala* loko, Kohala waho, Kohali-aaaka-niapaapaa, aina I hele a Lei o Ko— haia i ka naku ea kaaaka, E hoeule i»> hoeu ia, hoal» ia iw«i ka malolo toab#oli, k* eheu ol», ka mahakea, ke pnhiki! )a e, «ia mai kie abo kou ooak*u o He~ lehe!ekottoi, a lele waie oeai ua o^alolo 1 km pau au» no o k»ia mau oWp Kapakapa a Makalei o ka paa enailn i noia oea iiiaiole, a be uiea paaai ieaiea lo« ie na Mafc*]»i m$ ki h*i o ka llaoa, » «a M» b » piha 1« ]«!ia oet s€ «sej kt#s * of tay ho! k§ olelo aea oU m* fc« n#le Hn — wail.

liooaUha itto fa o Sfak4l#i i (a lawiiia »na, & ia wa o Haen< i o'eto Bfia! ai ii MaKtile! f ep, aote 09 keikl holona, uuka a haahaa ?ho, efa ka ha kuola ia ka oe, a h« la — 1 waia n«l a lawwi* poo no ke ko'a hohoou, a he oaan &ttmakoa Uir»ift oul koa, a'a i loh» aka nei ia oe, a oa ike eoaka ihe k au 0 keia ka oooa mob loa o ka loaa 6Dft 0 <ia ! maloio. ke hele fcl& a piha hookahi lla'o, 0 kanu no a elu» kaeu pav, mai ko*u mau la opio oaai a elft— iuakuls i,ij hoi loaa keia i'p, he mea hou keis, oia> o ka'u haua keia a elemakule, aele loa 1 hiki aka t>a i'a elike me keia. Eia ka, e lilo ana oe 1 l&waia poo ne keia wabi &e noho lou kaua i KohaU uei, a o ka aina 'ho lu no iu eoho aaa kaua, be hale, he wsa, he hokeo aho, aohe hemaheu,» i 6oe. I ka ho; an« keia ; u':e, ua piba mai la ka waa o laua nei i n» kaneka ajq ka lakau olelo 0 Haeua i ka malelo, hele ia a piha lau» he upeaa maoli 110 keia i kii ia aoa aku &ei neia i'a a a piha kt> lau.

Oielo mai la hoi 0 Hi ena. na kuui keiki keia. na kuu iiiwaia hou, hel !:uuif. oo a h jolau ia aku ls,| a oua aumBkua laivaia a paii» ua aooho lakou a oiu keia mau ia » kakou e nei, aole mai enua naai » he kahi wale no keia la a kakou e ike iho la. 0 ka hana ana kaia 0 ku maloie, he make iau ka nui 0 ka i'a. Kaulana aku la no:a 0 Mak&lei, ke keiki hookama a Haena i aaalatoa ail n e noho pu nei no hoi. Ninkia aku la o Haena i k« keiki, •a oluolu oe e tnu keik' ooaikai, e ha'i mai i kou inoa, O Makaiei ko'u inoe, « o Makalei ke keiki. ewai k» n3akuak»ne? i hooooai nal ai no 0 Haena i ka oialo. O Ko'amokumoku-o-Heeia, i pao« aku ai 0 Makalei, a owai ka aiua? O K«kaha wii ole i Kon*. tf« aiua kaha io kakun e ke keiki ;keaiaaaka i'a i D«ho ai, aiua i kaula mai na kupuna mai, a eia ka h« kuala io na oe. I Mai makeau U o« ina i haw ioo au ia oe, aka. uo keu oluolu no ame ke akahai. a haahaa 00, ua * apouo ooa* la do oe i ka'u o!elo v hoole ia 0« i noi mai ai 1 aha ia— waia. . Lilo iho la 0 Makalei i aiea nu ioa ta Haona, n?e hē keiki po.uoi loai ala naua- a eainei ua h<uia a pau lo«, oie ka olelo ole mai a Haena Upai. Aole i Pau