Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 9, 24 July 1928 — HE MOOLELO NO MAKALEI KAEUEU HIAPAIOLE O KEKAHA WAIOLE, KA MEA NANA KA "PA-HI-AKU" KAULANA O KOLOMIKIMIKI, AME KA 'AHA-AHI O HAEHAEKAMANU-O-KAUPE'A "E HINAIKAMALAMA-O-KAELO PAA IA A PAA KA I'A A KAUA" [ARTICLE]

HE MOOLELO NO MAKALEI KAEUEU HIAPAIOLE O KEKAHA WAIOLE, KA MEA NANA KA "PA-HI-AKU" KAULANA O KOLOMIKIMIKI, AME KA 'AHA-AHI O HAEHAEKAMANU-O-KAUPE'A

"E HINAIKAMALAMA-O-KAELO PAA IA A PAA KA I'A A KAUA"

(t£ataoia . e Hoolalf®k«i>kio)

MAHELE IV heleana mai « Kaleiapaoa Kaihupaaioke kahaoMana ao Ka eaeu iwikani o Alna Ike--0 ka holo aao ia aoia o ke A.hi, a kahea hoa ae la o Kaleiapaoa a ia Kaleiapaoa, o Haehaekamaneo o-Kaupea, kapuhipala ahi ekala lawaia o Kaleiapaoa ka lawaia nui o ka la loa o Haleuki ke aho hi ahi o Koianana ha waa kiaioa. o Palakahaki ka ai a ke ahi o Kaunola fcus kaohi waa-

Hele ia a'make ia aKi. a hoi heu no a ili ia ahi. hele ia a elima ahi, a kahea ako le keia.

k«« aa paha aoukou. ina ka i'a ihilo, hfl kaawili, aohe makau hoiaele, hoinele no, aole ia he makaa. he i*yi paoa ia aohe i'o, oa aina e ka na-ma a koe ka iwi.

Kiola like aku la, t *a poe nei i'&a paka a lakou, a kiola hoa la no keia i ka pa ka. a i hakalia no a hemo ae o ka hoio aku la noia o ke ahi.

Kahea aku la o Kaleiapaoa. e aha ana ka oukou mau makav e lewa aia ilalo-

Pane mai la Kekaawahi- kanaka piha hookolohe- E walaau ana he ia ko laio, he namo, he i'a liihi loa, aohe makau e lou ai, a oia la e le'wa ala la, a oia ka mea i olelo ia ai hoopau maunu i ke ko'a nsmu hoanuanua iii aka lawaia paoa.

Pela io ka hoi t a eia iho ka i'a wahanni o ka ialakea, o ka i a ia lawa Koho hale am« ka hapai waa.

0 ka mau iho la no ia o kj» mano n«i lalarea i *a wahi ka— naka kolphe nei, a kahea mai la ia Kaleiapaoa, ka? Keu maoli no •e oKe kolohe i hoounauna mai nei i keia mano lapuwale e ai i kau makau. Keu kqu kolohe, kai no a hala, eia ka e nahu mai aoa ia'u. Aole ao i hoounauna aku nei i ua ia ai humahumu ala e ka ho honu, aka, ua ike ka ia i ka iewa wale iho no o kaia makau aohe i'a makemaka o ialo, a oia ka mea i ialau ae la oai a n\ano, nana kuaaupali. a laki ua kanaka, ua aiaa a ka ia nui, hoi aka a uka, ōkioki.alawa ka ohana ame ka poe hapai waa. Aole paha oia ia mo, oia kaia • manao ai k® ola o ka ia naka ia, a olelō iho ka poe he nale ī'a no paha. k« ai ia ala ka mano. a olelo ia inai i ka lawaia no ka a ai ana i ka mano. Aohe piiikia oka ia i loaa, he maianaa iho ko ka ia i loaa, a ka la o ka nele, a e waiho a«la, a e waino ana ka mea i malama ia. a paa no ka pilikīa o ka ia maka pehaoka aoho ana oka aina kaha Ina pela. aii mai aau k«ia i'a ke ikeala hoi oe he i a maikai ia a ua kohu keia i'a la oe. oiai, he mea oe ua maopopo ika malama atfa o k«ia anoi'a, wahi ae i olelo mai nai.

Ina hoi x pal» aoie i'a o ko'a waa, aa ik« mai la no hoi oa, a ono ahi o ko maoa waa, a mafe*a lt» aaanei ia i'a e loma ifao ai iioko o kaia nai ia la.

Eia naaa ka hoi aei no «ka o kaohi, ao ka mea nana k« Ako maona mai nēi e maa la, aia kina maa ahi olna, a haawi' aau la keia olua »hi a koe eha Mhi na lana nei.

• 0 ka huii ae la no ia o laua noi i a hoi no uka o kaohi, ai ka paa ana akudiaua nei iuka aa ana hooheWaaewa na ohana o Pala —• wai, oiai, ua ano elemakuftiaa ua hele ka lei nani ona la na— pauea a like me ka laao alemona o na kihapai o Lebanona.

Aka, heie akti la o Palawaia hui me ka wahin# me Lana&ale ame ke kaikamahine me «Mauna Lei.

He mau hora ia oka walmaka e haiuku aba. a i ka mao &sa. ua hoomakaakau ia mai la ka ai a aa ai apao, ua k&p\ iho la ke ahi, a haawi ia aku la i ke poe-

He nuhou ano nui iho la ia i aa ohana o Paiawai. oiai, ua manao ia oa make ika moana aua paa i ka mano.

Eia ka ua pae i Kauai, a aa aeho aia ina <a 'Kauai a hanan ke keiki a oia keia e hele nei, a nana i hoihoi mai la a hoea i ka aiafi hanau.

A, ua nui no hoi ko'a mahalo a me ko'u aie ia Makalei. no ka nuix> kona malama .ia'a, ua lilo au iaia me he ala o kona aakua ponoi loa, a hiki i ko'u kaawale aaa mai la, a noho aku ia oia i ka aina kaili ta o lalo.

Maanei, e waiho kakou i ke kamailio aaa no Kaieiapaoa ame Paiawai, a e huH aku •ka kakou nant hou ana i na iawaia o Kooiau, oia koi o Waiahole ma.

I kela wa a Kaleiapaoa i nao ai i ka hoe ana la Kukaiapaoa, ua pii ae la kekah< ale nui koha nala kakala mai Kahiti mai a ha'i iho la mahope o ka waa o Kaieiapaoa raa, a paa aku la ka ike ia ana o ka waa, a oia aui aie i pii mai ai laaa lihi aku la ko lakou waa a omo pu ia iho la a piha pu i ke kai, a kokoke loa e poho iho.

Ua lilo keia i mea na keia poe" e kamailio ai no ke ano papalua o keia keiki aiwaiwa o kana olelo a me kana hana, a ia nao ana no i ka hoe pii fca nala ilana a paa ko kakou ike ana i ko laua waa,- a pakele kaieou mai pau i ke make.

E hoi kakou. oiai. ue olelo mai nei ua keiki nei e kaikoo ana o uka, a ke nana io aku la bo ka kou ke poi ala ke kai ia uka o kakou.

Ia lakou e hoi ala, o ko lakou hana nui ia oke kamailio ica mea pili no. Kaleiapaoae, ano Makalei, a mil na kupuna hoi o Kaieiapaoa.

Ua pae iakou iuka me ke a - keiekele e make, a oiai, ua poi pa ia ka waa e ka nai« a piha pu i, ke ksi a pae āna iuka.

Olelo ae la iakou, kai ao a hala ka olelo a ke keiki, eia ka aa pololei loa, ke ike nei lrakou i oiaio o kana olelo.

t-a lilo ia f maa kamailio nai ia e lakou maia mau pali haaliuli o na k'oolau mai o a oMaanei. e hoi hoo ae kakou ma ke kmamoo pololei oka kakou mooleio a nee mai imoa. MAHKLKV Ka Haalele ana ia Lanai Ka holo ana no Hawaii Ka hai ana me na lawaia Kaulana o Haaa ua lani haahaa. Ua* hala kekahi mai la oka noho ana o KaUiaoaoa me kela kupanakane hookama oaa me Palawai. a makaukau iho )a keia no kana haakai i* Hawaii, elike me kaaa olelo i ka makaakane « h«l« oo Hawaii.

Ua haalele aka la oia ia tanai ma ka |amatoa oka heka kau opaei pttka aa ai laalaaa oka o Haleakaia, a au «k« la ka ttoam 4 mawaena ona mokapam 0 Maai Komohaaa, iawa ameMaai Hikhuu

Hala ke kaT • NaeheeM ame ke kai 0 Alalakaiki. a-kaale keia mawaho ae oka iae 0 Pohaku/— aaea ma Hoanaela, e owehewehe m&i ana kai ao, a ke oioio mai la ka mukani 0 Papaloa i oleio ia "poohinaka makaai i Kahikinui a make aka i Hoanaula,

Ko sa ike aaa o Kaleiapaoft. i ka aeopapaoka makapia nou pono ayai ana mamua, aa paa ae īa oia i ka hoe ana ia Kakaiapaoa a kahea ae ia.

K Kukaiapaoa, ka hoe kaaoha a kuu kupunakane a Kaoaaihnia e paa ika makaai, ika ale poi, ale aki, al» kualoioa. e kulapa i ke kai a ku pali a pohu maliao ke alahe'.e no u no Kal«iapaoa e bolo ai no ka makaikai a ike i o'u kiei © nanea ala i ka poha iai o Konai ke "kaha waiole."

Pau no ia m&u olelo a Kalai— apaoa oke nao aku )a noia i ka koe, aia nao ananoa kue, ku kaimupuhi a pae akn la komei waa i ka ale, a- halao Kahikinui 0 Kaupo. a pau o Kipahulu a pie uo hoi ka haM auaaka ale, a laaa iho )a ka waa a maamaama loa ae la eo hoi, a ike aku Ja keia 1 ka waa e holo ana ika moaaa a hoomaka aku la keia e alualu i kela waa e kolo nei.

Pohu iho la ka pa ana aka makani» a ke kokOke loa aku la keia e hui a ia wa no ike mai la. kanaka o ka waa kamaaina, a ainau »ai la.

H« waala? Ae, he w&ae hoio ana ihea? E holo ana i Hawa?j, e hali ai hoa hoopapa ma ka la — waia ' fei aku."

Alaila, he aha ahi kaulaoa kau ika ai? Ae, aohe wa e hala ai o ke ahi kii no a ka waha o ke ahi a lawe mai.

! Owai ka inoa oka Aha? Pane aku la o Kaleiapaoa. Alia e oi— nau aku au ia oukou. He poe !a waia ahi no oukou a pau o kena waa la? Klua no naaua maa lawa'ia Ahi a elua he maa kaohi na maua. a oia la, a nolaila, e hai mai i ka inoa o ka Aha? O "Haehaekamanu-o Kaupea" a owai hoi ka olua aha ahii* O ka aiaaa ahao "Kaihaiu-i-ke-alo-o Kauiki," he pulupulu 6oali no ka maka okt ahi nui noho i ke ko*. ; Aua pono, ua kaulike nona pulapulu a kakou, oiai ke ike aia wau ea, he aha k«na e pau ai i ka nano ke ahi i ka okioki iaa koe mai i ke poo na ka iawaia. a oia ka mea i olelo ia h« ahi koena na ka mane. Pehea i maopopo ai ia oe, Ke ahaaina keia o ke ahi e ka mano' uia kela iuoa no a olua 1 olelo mai uei, a hui pu me ka olua olelo, he pulupulu ho&li no ki uiaka oke ahi i ke koa, Oil pulupula ea. he makaia o ka uiaiio nui lalakea o ka hohouu, nana e hoala a nah« i ke ahi e i>aa aaa i ka uiakau a clu«, ao ka paa iko la ao ia ika inaaa ia e k« uiaao.

K hoao iho ao hol ko«, • maliA • Da« ptt ao a L«n«i, • ilail* e ike in ai ua aha a k*kon, • milia o pau niua mai ko pa-ka i ka mano, a no ka inea he akiA aikaha keim i ka hoi mai no a uahu i koua mea uaua c M&laaa. Aole i pau