Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 13, 21 August 1928 — Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) [ARTICLE]

Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu)

HELU 8 KO KEONI KAELEMAKULE MOOLELO PONOI (Kakau ponoi ia maino eia) KA IKE ANA I KE KULANAKAUHALE O HONOLULU

Mamuli o ka hiki hou ole aku ia makou e noho hou aku i Honolulu mamuli o ka hemahema me ka ilihune maoli, ua hooholo iho la manao o kuu mai Kahuhanai e huli hoi makou aoao Kona, a haalele aku hoi ia Honolulu, ae hoi hou no i ko makou Home lawaia ma Mahaiula i ka aina o Kekaha-wai ole o na Kona" a ge aina wai ole no nae i aloha ia e makou.

Eia ka hoi kekahi mea i halawai mai me makou mamua o ka haalele ana aku i ke Kulanakauhale o Honolulu. Ua hele mai ia kekahi Makuahine me kaikamahine, a hui me kuu mau Makua hanai, oia hoi o Kaaikaula me Poke kana wahine a nonoi mai la e lilo wai i Kana hoopalau na kana kaikamahine. Ua ano ae no o Kaaikaula i keia manaeo o keia Makuahine noi kane, aka, o kuu Kahuhanai wahine, oia hoi o Poke, ua hoole oia no ke ano opiopio loa no hoi o maua me kela wahine i manao ia i wahina naʻu. Kupainaha no hoi keia manao ana o keia Makuahine, me ka ike mai no i ka huna o ko makou noho ana, a me ka nele pu no hoi i na mea e pono ai ka malama ana o ka wahine, hele mai la no ka e noi iaʻi i kane hoopalau na kana kaikamahine. Ua mahalo no wau i ka manao ae ole o kuu Makuahine Hanai, oiai, auhea iho la ka mea e pono ai ka wahine ia mau la nele a ilihune pu.

O ka manao no nae iho o kela Makuahine nana kela kaikamahine oia no hoi ka hoopaa o ka hoopalau mawaena o maua, a hiki ka i ka manawa e nui kupono ae ai maua alaila, o ka manawa ia e hooko i ai keia na like hoopalau mawaena o maua. Aole nae i holopono keia mau kekakeka ana ma waena o na aoao elua. He wahine opio ano maemae no kela o na helehelena a ina no paha iaʻu ka mana hooholo loa i na no paha ua hooko ia no ka makemake noi kane o kela Makuahine nana kela kaikamahine maka maemae. Ma kahi ano no hoi ua mahalo no wai i ka manao hoole o kuu Makuahine Hanai, oiai, ua ike no paha oia i ka pilikia maoli o ke noho hune ana, oiai, ua komo no oia iloko o na inoa o ka noho ilihune ana oia mau la.

I ko makou hoea hou ana i ke Home Lawaia ma Mahaiula, ai kamaaina hoi ia;u mai kuu mau la kamalii mai, ua lilo ia i mea hoohauoli loa mai i koʻu manao, oiai, he home no ia e ike ole ia mai ai kahi ano weluwelu o kahi aahu, ae nema ia mai ai paha no ka nele o ka noho ana. Ma keia hoea ana mai o makou i ko makou Home ma Mahaiula, e lawaia ana ke aku ma koa kaulana o "Honolulu", a oia no hoi kekahi o na kau aku maoli i ike ia ia mau la. Ua pau na auwaa e na Kekahi i ka holo i ke koa lawaia, a aole wale hoi o ko Kekaha wale no ka poe i pau i kai o kekoa lawaia, aku, mai na Kona mai kekahi mau auwaa lehulehu i holo mai i ka hi-aku i keia koa kaulana o Haleohiu.

O kela mau awa pae waa kanaka ole o Hoona, Makakoo, ame Awalau, ua piha a uka oia mau wahi i na auwaa o Kona mai, a malaila, lakou e noho ana ia mau la, a mai keia mau awa aku e holo ai lakou no ke koa hi-aku o "Haleohiu", a hoi mai la a pae no i kela mau awa-pae, a kopi no i ka lakou mau am a kaulai no hoi mau wahi, oiai,

ua hele mai la no keia mau auwai o na Kona mai me ka lakou ai, a me ka lakou paakai, a ua lau ka

naka maoli no kela mau awa pae waa aʻi i hoike ae la maluna.

I ka hui ana o keia mau auwaa o na Kona mai me na waa kama aina o na Kekaha, ae hele no hoi a nonanona owaho o ke koa hi-aku kaulana o Makaohio. Ia manawa no hoi e ike ia ai na pa hi-aku kaulana i ka ai ia e ka ia aku, a mamuli no hoi o ka nui maoli no o ka ia aku o ka moana, ua komo na waa ke huli hoi mai i uka o kahi o kela me keia waa e pae aku ai. Ua komo aku la no hoi wau me kuu Makuakane nei iloko o keia kau hi-aku, ae imi ana hoi i kahi e loaa mai ai na kokua mai keia hana maa mae o na "Kekaha-wai ole o na Kona" ao koʻu lilo ana no hoi ia i mea maamaa iki i ka oihana lawaia hi-aku o kuu aina aloha o na Kekaha.

Ua loihi no hoi keia noho ana o makou i ko makou Home ma Mahaiula, ua halawai kamailio iho la wau me kekahi kaikamahine opio mai ka uka mai o Kalaoa, a kemailio mai la kela iaʻu ma kona hoike pu mai i ke ano makaleho mai ka o kekahi mau kaikamahine o Kalaoa iaʻi. Mamuli o keia mau olelo ua ano pii ae la hoi koʻu manao mamuli o ka ia ala olelo mai iaʻu ia mau mea, ao kuu ninau aku la no hoi ia iaia.

"Pehea oe i maopopo ai eia keia mau kaikamahine ke makemake mai nei ia;u i kane na laua?"

Ua kamailio mai la oia iaʻu i keia mau olelo i maopopo mua ole iaʻu ke ano o na wahine opio. "He mea maa mau ia makou na wahine

opio, ai komo pu mai no i na poe wahine ano kanaka makua ae, ae hui ana a kamailio ana i na kane a makou e makemake aku ai, a ma ia hui kamailio ana o makou wale iho no na wahine, ua hoopuka ia no na olelo hookaau, e hoike mai ana i na ouli hiki mua o ke kuko aku i kekahi kane ai, lilo hoi ia mau manao uilani i mea hoike maopopo mai i ke kii onohi o ka makemake kane. Ua hunahuna ole no kekahi mau wahine opio i ka lakou kane i ano kuko ai, a ma ia ano maa mau la i na wahine opio, i puka amaka mai ai ka makemake i kela maukaikamahine opio o Kalaoa la oi i kane na kekahi o laua, a oia paha ka mea e hihia aku ai oe ma ka umiumi i ka makemake kane o kela mau ui o Kalaoa. Pela iho la i maopopo ai iaʻu, a oia no hoi kaʻu i lawe mai la a lohe oe, a no na mea aku i kou nau no hoi ia e noonoo aku."

I kela mau la a makou e noho ana i ka lai o Mahaiula,ua a e lilo ana hoi i ka hana lawaia hi aku, ua lilo maoli no ka noonoo ana ilaila, a aole hoi he manao noonoo ae i ka mea a keia Kaikamahine opio o Kalaoa i lawe mai ai. I keia lohe ana hoi i keia mau olelo hoalaula manao hoi a keia ui opio o Kalaoa a oiai o na la opio no hoi ia o ke kanaka opio, a he wa hoi e lana haakei ana ke koko o ka makemake ua lilo io iho la no keia mau olelo a kela kaikamahine o ka uka iuiu o Kalaoa i mea hoonioni manao. O kekahi no hoi o kela mau kaikamahine a keia kaikamahine i kamailio mai iaʻu, ua ike lihi io aku no wai ia lawa, a he mau ui no i mohala i ka pehi i mau ia e ke kehau huihui oia uka iuiu, a ua hoala io ia mai lano ka makemake me ka iini a loko, ae ao [illegible] wale aku ana no e ike wale aku i ka lihiliho o na pua i mohala i ka uka oia aina a ka nani i noho luakaha wale ai. O ke ano no paha o ke kanaka opio ia mau la, aole he mea e piha ai ke "Anoai a ka Makemake." Ua noonoo pu iho la no hoi wau, i na hoi aole i hoalaula mai keia kaikamahine opio

o ka uka o Kalaoa, alaila, e mau ana no koʻu manao hoohihi no i "Kuu Lei Ilima melemele o ke Taona o Honolulu, a nona hoi ka makuahine i holo mai ai o nei i kuu mau makua hanai e hoopalau maua. He ui kela e hiki ole ai ke hoole ia, ae kali aloha mai ana paha iaʻu no la e kupono ae ai maua no ka hoohui ia ma ka barita o ka mare. I ka hoi ana o keia kaikamahine o ka uka iuiu o Kalaoa, ao ka Elele hoi nana i lawe mai kela mau nuhou hoonioni manao, ua kamailio aku la wai iaia i keia mau olelo.

Ea, e lawe ana wai i kau mau olelo a noonoo iho, a na keia mua aku paha e pane kela nuhou au i lawe mai nei me ka ahonui a lohe ihola wau? Na mua aku no hoi e pane ka puana a ka moe." Aole i pau