Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 30, 25 December 1928 — Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana Kakau ia o ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) [ARTICLE]

Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia o ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu)

HELU 10 NA KAPU O KA HUMU ANA I KA PA HI AKU. I ka lawe ana mai o Kaneiki i keia pa-kuahuhu a Kaeha e koi mau ana ma kana mau olelo ponoi no na olelo a kona kaikoeke na ike mua mai ia no o Kaeha i keia lawe ia aku o ka "Pa Hi-aku" i hoea mai mai ka iwi papakole o Kewea kona Luaui makuakane, wa lele liilii aku la ke kihei paupau o laua e moe ana me kana wahine a oia hoi ke kaikamahine puipui a ke Alii Kakuhihewa o Oahu, a ua ane koke mai la oia a noho ma ka puka o ka laua hale e noho ana a na ka waimaka no e helelei mai no ia mau maka nei. I ka hoea ana aku o ke Kaikoeke imua ona, ua hopu koke mai la oia i helu pa-kuahuhu i hoowahawaha ia e kona Kaikoeke ma kona Makuahonowaim a puliki ae la i kona umauma me ka hani a nui ana o na waimaka mai kona mau maka aku. I ka hala iki ana o kona noho ana ma ia ano alaila, kamailio mai la oia i kona kaikoeke i keia mau olelo. "E hoi aku oe a i ka Makua Alii o kaua, alaila, olelo aku iaia e hoomakaukau i mau waa kaulua a e hoolako hoi i na kanaka ikaika, a i makaukau hoi i ka hoe me ka hoolana-waa, a makaukau alaila iho aku wau e hele pu me kela poe kanaka, a o oe pu no hoi kekahi e kau pu me aʻu maluna o kela mau waa kaulana, a hele pu aku hoi kaua e lawaia hi-aku ma na kai o Oahu nei." Ua hooko koke aku la o Kaneiki i keia mau olelo a Kaeha, a kamailio aku la i na mea apau ana i hoomaopopo ai no na hana a kona kaikoeke, ai ka lohe ana o Kakuhihewa i keia mau olelo hoike a kana keiki Kaneiki, ua kauoha koke ae la oia i ka hoomakaukau ia o kela mau waa kaulua, a me ka hoolako pu ia me na kanaka ikaika i ka hoe-waa, ai loaa pu hoi ka makaukau ma ka hoailona waa ana. Aole i loihi kela manawa aku, ua makaukau ae la ka waa me na kanaka, a ua kii hou aku la o Kaneiki i ke kaikoeke, a hele pu mai la laua no kahi o ka waa kaulua e lana i kehakai o kela wahi o ke Alii Kakuhihewa. Ua holo aku la o Kaeha ma kona Kaikoeke Kaneiki no ka lawaia hi aku ai ka hoea ana aku o lakou i kahi o na auwaa e hi aku ana, uamanao iho la o Kaneiki ma lakou lawaia la hoi lakou e lawaia hi aku ai, aka ua hoopahaohao ia ko lakou manao i ke kona ana aku o wua Keiki Hi-aku nei o na kai lawaia hi-aku o Kekaha wai ole o na Kona, e hoomau aku i ka hoea ana o na waa iwaho, oiai wahi ana i kamailio aku ai i ke Kaikoeke Kaneiki. "Aole he aku o kela wahi, e hoomau aku kakou i ka hoe ana aku no waho loa, a oia kahi noho ia e ka ia aku." Ua lilo no keia mea kamailio mai e Kaneiki iaia i keia mau olelo. Mai ka wa mai o koʻu mau Kupuna a hoea wale no i ka manawa o koʻu makuakane, o keia wahi no a ka poe lawaia e hi aku mai nei, oia no ke koa hi-aku o keia wahi, a aole hoi i ike ia ka holo loa ana aku i ke kai uliuli e lawaia hi aku ai." "Ua holo mai hoi oukou me aʻu a owau hoi ka lawaia o kela mau waa, nolaila, e hoolohe mai hoi oukou i kaʻu mau olelo." O ka hoe no ia o lakou nei e hiki i ke kaulike ana o ka aina me kai alaila, ua huli ae la ua Keiki Hi aku nei o Kekaha wai ole o na Kona, a kamailio aku la i

kona Kaikoeke ame na poe oluna o ka waa. "Eia ke koa hi-aku, ao kaho no hoi e noho mau ai ke aku. E hoolohe mai no nae oukou i kaʻu mau olelo ia oukou. E huli na kanaka a pau imua, a aole hoi e huli iki kekahi anaka oluna hoi o keia waa a nana i hope, a o ke kanaka e hoolohe ole ana i keia mau olelo aʻu e kauoha aku nei, alaila, e kiola ia ana ia kanaka e aʻu i keia moana kai popolohua a Kane, no laila, e hoohuli i ka ihu o ka waa o kakou i ka aina, a e hoe kela me keia kanaka e like me kona ikaika a mai hookuli hoi i kuu olelo kauoha, mai huli mai a nana i hope nei. I kou mau manawa no hoi o kena ai i kela me keia kanaka e lele iloko o ke kai, alaila, e hooko pono ? no ia mau olelo aʻu, a o ke kanaka hookuli i keia mau olelo aʻu, alaila naʻu no oe e kii aku a kiola iloko o ke kai." Ua nana mai ia no na kanaka o ka waa kaulana i ke kino puipui o keia Keiki Hi aku o na Kekaha wai ole o na Kona," a ua hoomaopopo mai la no lakou i ke kulana ikaika maoli no o kona kino, ua hele a kau na io uwala i kona mau lima, a ua hele no hoi ka poohiwi a ??? i ka nui oolea io no o kona kino. Ua kau io no ka weli ia lakou no keia Keiki kino aiwaiwa e noho aku nei mahope o ka waa kaulana o lakou. I ka nui io ana no o ke alo o na mea apau i ka ihu o na waa kaulana o lakou, a i ke kahea ana no ua Hunona nei a ke Alii Kakuhihewae hoe na kanaka hoe waa apau oluna o ua waa nei, a e koe pu no hoi kona Kaikoeke me ka nana ole ae i kona kulana keiki na ke alii Kakuhihewa. Oiai na kanaka o ua waa nei e hoe ana me ka ikaika, ua wehe ae la o Kaeha i ka "Pa kuahuhu iwi hoehoe o kona makuakane." a o ka manawa no ia o ka poe oluna o ka waa i lohe aku ai i ka halulu ikaika o ke aku mahope o ka waa o lakou, a na ke aku no e lele iloko o ka waa o lakou nei, a he manawa pokole; ua komo loa iho la ka waa o lakou nei, a oia no ka manawa a Kaeha i kena aku ai i na poe a pau oluna o ua waa nei e lele iloko o ke kai a ua lele io aku la ua poe nei iloko o ke kai, a o ka manawa iho la no ia i piholo ai ua mau waa kaulua nei no ka piha loa i ke aku i hoohihi lea i keia pa kuahuhu I ka piholo ana o ua mau waa kaulua nei, ua lehei ae la o Kaeha a kau iluna o kela haka mawaena o ua mau waa nei, oiai nae na mea apau na "Lana ka auwae kahi haiki." Ua kna aku la keia i na poe hoe waa akamai i ka hoolana waa, e hoolana i ka waa e lakou nei i piholo iho la i ke komo loa i ka nui o ka ia aku, ao ka ia hoi i komo iloko o keia mau waa kaulua, ua pau loa aku la lakou apau i ka lilo hou mai ka waa aku. Ua hoolana io na kanaka me ka eleu io no, a ua lana io ae la no na waa kaulua nei o lakou o lakou, a kau ae la na kanaka apau iluna o ka waa, alaila, kena aku la keia e hoe hou aku iloko o ka aina. I ka loaa ana o lakou nei i kahi e ike pono ia aku ai ka aina alaiala, kamailio ae la o Kaeha i keia mau olelo kona Kaikoeke me na kanaka apau oluna o ua waa nei. Eia no ia nei kekahi kumu aku nui, ae like no hoi me kaʻu i kauoha mua aku nei ia oukou ma keia koa hi-aku a kakou i lawaia mai nei, a pela no hoi wau e kauoha hou aku nei ia oukou. Aole e huli ke alo o kekahi mea i hope nei, a o ka mea hookuli i keia mau olelo kauoha aʻu alaila, e kiola ia ana oia e aʻu i loko o ke kai." Ua kena aku ia ua Keiki Lawaia aku nei o Kekaha i na kanaka apau oluna o ka waa e hoe me ka ikaika, a mai huli nae e nana i hope. I ka lohe ana no o ua poe kanaka nei i kela mau olelo kauoha a ka Lawaia nui a lakou, ua hooko aku la lakou me ka hoe ikaika ana imua. Ia manawa no hoi o Kaeha i wehe hoike ae ai kela "Pa Kua

huhu hoohihi nui wale a ke aku." a o ka hoomaka iho la no ia o ka haluku nui ana o ke aku, a e lele ana hoi iloko o na waa kaulua, a i ka ike ana no hoi o Kaeha ua kokoke loa e piholo na waa, alaila, ua kena koke ae la oia i na mea apau oluna o na waa e lele i ke kai, a o ka lele aku la no ia o na mea apau a koe wale no o Kaeha iluna o kela haka o na waa kaulua. Ua iho ihola no na waa nei, a lilo aku la no hoi ka ia aku apau loa mai na waa aku, a o ke kaoha no ia o Kaeha i na poe hoe waa hoolana waa e hoolana na waa e like no hoi me kela hana mua ana. Aole i pau.