Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 33, 15 January 1929 — MOOLELO KAHIKO NO HAWAII [ARTICLE]

MOOLELO KAHIKO NO HAWAII

( Ki Hoo«a*»k«o ia • J-M Poepo* is Hoofono®ono boo i« • k» naaa e KakiU aku nei k«t« M-»c Ulo Kahikn oaa Knpau o Bawaii n«i) Hoopuka bo» » k'« Po®»**' o k. H»n«»oa :boa o Hawaii.

I MOK'U'NA 131 RA M-X)LEL<» O KC> WAKEA *a N<>HO ana MA KALIHI KA LOAA ANAO KE Akua Utr 0 Kameha'ikana "Aol« ts h« wahi a Wa-~ kea i Kamailio t»*i ai, *ki, he hio walenoia. "Kahuku! Ht kn oe •ke k»naka hookino nui wslu o kau mau oielo, ae olelo ino nei ae i ke alii. E naake ana o'e 1 » makou. Aiuaou hewa. o ko aihue i ka maia a ae alii. ao ko oielo ino hoo haahna hoti ke alii ma keia olelo aho kuamuamu au i Hoopuka ae »•>. "Nolaiia. # vaa aku ana oē ia mahou i 1-a hopu ia, ' I hakalia no ai)«u kei» mau o'elo aua olelo au» poe kanaka nei. alaiia o ito lakou hfjpu iho la nu ia Wakea, a kupee iho la iaia ne ke kauia kaee, a keteaula ko wali a paa iho la na lima rof na wawa« o Wakea i ka hauhoa va. la manawa i pane «nai ai o Wa kea i ua poe kanaka nei i keia maa olelo. ''E aho e hoohuu ae oukou * Wuu mau wawae. ai hiki , ai hei la'u • hele aku mai ukā| aku nei a hoea hoi \ kahi o ke ai'i 0 oukuu. He hana Juhi maoli no| oukou ka s.uamoana ia'u mai ukaj aku nei a hoea i kahi o ke alii, a. ina no ko ouiou e makilakala aej 1 ka paa o kua mau wawae, alaila, «a hiki no hoi ia'u • hile. me kā' auamo oie o oukou 'a u, a nui ka luhi o oukou i ka auamo o oukou i iloko o ka wela o ka ia " Ua maikai keia mau olelo a Wa| kea i ua poe kanaka neio k», aiii, eolaila. ua wehe'vehe īho la! ua poe kanaka nei i na kaulai i hauhoa ia ai na wawae o Wakea. a koe no hoi na kaula o kona mau lima i opea ia nae ma ke kua, a ia maaawa no hoi ua poe kanaka . nei o ke alii i hoevi aka ai ia Wa kea. "ōia hoi paha e hele ka— kon." Ia manawa no hoi i kamailio mai ai o Wakea i ua poe uanaka nei o k« aiii i keia mau olelo | "Ao'e ahel hoi oukon e ohiolu e j kali iki iko hoi kakoa mainei uo ka'u wahi luftblne wahine niei lalo mai o ke Koolau, ai ike in.ua hoi ola la'n, ai ike aku no hoi wau iaia, alaila Kft hoi, hele aku kakou jmua o ke alil o oukou." "Aole e hiai ia noi au, oi»( lte kauoha i haawi ia niai ia mnkou i ka uiaii&wa e ioaa al ka "uiu ai maia" raaa eai nei ka malao io makeu alii, alaila, e kSualupe a«u īuakou ia kauwa-iuika-wela a imua oke ālii, nolaila, ao!e makon e »e£ka 1 kau m:a i uoi uiai la īa ci»k u,'' wahi a k«kabi kanāka i! pane mai ai iiuiia o Wakea. Oko iakoU iho a«u i& no ia. īa lakou e iho nei me ke pin a lakou laai k» uk» m»i oka owiwa Ka-lilii-UKa, o ka wa iho Ift »• ia ikn ilio ai ke anuenae iluua pouoi o Ki!ohA»a. Aole no hoi i lioliu iho «lahope oia mauaw'a, alaila. e ka haule ihō la no ia o k& ua lokuiokw apa mai la no hoi ka makani ine &a ikaika iauna ole, a hue aku la .'V

uo hol ks wai uU i k«i • lewe la •ktt U aa pihft-« nto« wai o ka oka 1 kai o ki moioa.

Iloko ok« »• m« k« m»k«i«i k« •koa ibe ftaa epai me ke pio • Ik — kou, ai k« ' bo«i au« o lftk«u t»« k'b> e puka !o« mai «i ut«i |«U •k> mai o Kalihi, a m« k& aoao nia nk« o K«pft;«ma, aUila, o k*i malie <oa ie ta no ia o k« «« me k* j makaui. A t»ai kela wihl aku i lftwe loa aku ai lakoa i ke tk«<*aka pio (Wflkta) ao kahi o ka ilamuku uut e noho aoa n»a Kaha honaa m« keia aoao o Ewn o ke kahawai o Nunanu, ». oia uo hoi kela wahl ftuo P«lahalaka r kokoke aua 1 ke kawa J iiuuii o l'iielniehii ae kokoke ant i iioa t ke kMliawui o W'aikahilulo. A> keia wshi ua bco|>aa la iho ia o Wakea i kekAhi kunu ulu uMĪ « ii ii aaa um kela wabi, ahe wahi bo2 muiuna pouoi mat o ke kawa o A ia man&wa i hoo uua ia āku āi gekahl elele imua o ke Alm KumoL'onu» e noho aua uia Apuk«osu, ma Waik'*i, oo -k«> huike itin aku i ka )oaa pouo aua 0 ke kanaka naua «* aihue maii nri ka ahoi mtia puoapuua 6 ka ukn o Kaiilii. Ika hoea an« aku oka imiK oke alii mn kōuā wahi ni.i Waikiki, a ua hoike aku la hoi 1 k* louo no lea !o?a aua o ke ka — naka eihue inaia a ke āin, ua muau koke mai la no ke ahi ikael- le īuna i lawe aku ke a louo iaia. 'Owhi ka iuoA o keia "kAnalea i jiua luii la ia o\,fcoi) >))<> k« likn u Kulihi ljh)-D-Laii)»))]ja I'hiu- «kn i>i kf i ii le no ka ni:t«u uke hlii i#;d. "A<> e i hai )a mai Ku inoa o keia kanaka īa'u, aka, " ka hoiki-* wale ia aua uia; uo ia u e iiele m»i 9 iioike āku ia-.oe no ka loaa āna o kc kauwa maka we-la iiaiu e ai a piiaa nei ka maia a ke al i nia īa īiiiiii kou nka. M "Aoie atiei eia he kannka ar.o ai'Hi .o.koui i.ii, a he atio ehu ho' kona lauoho.'' wahi ake Alii Kuuiuhonua i u iipu hou mal' Ai ika ek-le nana i iawe nku ka louo (mua ona. "E ke &liā,"' %vabi a ka tleie i J);iiie hou ii. "O Jta ili walr no ka'u i hoouiaopopo akn ai, he hiio ili keakea .kon.i. nka. oka lauōho aoie iioi 1 heoinaoi ope loa hku i ke ano'o eona oho 1, uoho." "P'-hea ke ano okoua k>u® i kau hoouittop<>})u ku«'' wahi a ke aln i uniāu hon aku ai. "He kinn nno maikai ke kiuo o ke!a kanakfl, a he ui inao'i no lioi o koua hek-hek-na'' wahi a k« eleiei. paue aku ni"O oe .no aiiei kekahi i hopu ki»o aku i kona kiuo a paa ia ou— kou ? '

"Aole wan i bOpu kiuo aku i kona klno, ak?, ua ko'.u aian hoa i hopu ia(a, a uakiuaki i kt kaiila kowali o kela ■ukft.. , V la manawa i pane hou uiai ai ke alii t ua elele uei iiie kela mau olelo ''Heaha >a hoi ia, ua pat aai la Kela kauaka aihre ika mala ake ah'i. K hoi oe a hoike akn i kuu Ilamuku, ao ka uiea hc»{ iaia ka make me ke ola « kalua aku i kela kanuka i ka imu me ke ola no. Ae hoike houmai oe ia'u no kfi hol®— pono oia hana a Ai h«le hoi keia kauaka aihn« maia, ao knu pul» k>umakā uā kanaka al«, alaila, e ala uiai fina paha ke kaua hull a iual\i 1111 Oahn nei.'' Eia ke Alii Kumahoc«a k« hoike maa nei uo I k©«ft anu haupu lio— nua UiUu, aole iō no keia kauaka e aka, o koua enem» n6 o Wakea aaiiiuli no uae keia e kona auo hoohuo; wale uo i ©la houua. Ma keia w«*ht la o ko kakouJiuoole!o e hali ae hoi kaua e uaiia no Papa— nui hauau moliu, (Haumea) e uauea aua i *a lawaia kai kohola i ke kai o Kealohi. v Oi nauea o Papa i fea lawaia ame he ala ka hoi i pai ia ae kona mau maka, a a!swa mai la oii a naua i ka uka o KilUliana i Kalihi o L,au

m(h*. « ike mai U oU I k« pi« ° k* fltieieott4, a ua tke po «ku 1« m boi «i« iki b«!ii ok« k«k« « h«t(i ik« p*i(. o koni mtoaW« •o i« t battptt «e «i no k«»e **• Wak««, «ia maiwwa kookahi k«ti maopopo ut«l i« ioiu«okot« fti* k« piMki* • k»o» «iok® k«oe. Ma kou« «oo pai*iaa r»o hoi ike māl 1« oi« i ka hauhoa i« «a« o kana kaue ike k«ul« « fce»a poe k«««ka.

Ike mai lm no hoi oia i k« bi«— hoa ift iua o k«o« lima ae lrou« luiln «awie *in« k* wehe hou ift ttll« O kCII« WftWft€ i®« kfl ho>«ii«k« #oa o kft Ukou huakai e iho i kti fl k* »(««• »« k»» pio i« Im h«i e iia k«utk« o ke alii, alaila, manao «bo !a oia Ika make okc kane. ao konn haalele koke aku !• uu o(ft i Kela wahi *na e lawkia ana alaila, h( i niai 14 oia a kan iluna • ka «inil. aliila, huhuki mai la ofa i ke j>ohnehue a wfli ne la fluna o kona }>oo Hoi* mai la oia h h'Hi a hala o Heeia uii, hooniau niai la no oiā i k« hele an* a hala o Kineohe, n hoea mai la i ka ]cu!a 0 Panioi a hnli pii mai la oia i uk» j>ono o Lu luk»i Ke ike tnai la oia ika hehi j>aa mfii o |re 'āo akua : ' oia hoi kc au»ten*ie, Hoouinh» iki iho la oia ma ia \vfthi aiue- kona h<)-"i>aopopr> »*»Hi tui iiae i ka uliipaa o pouli i ka uk-< <> Kilo)j;ma amo k<* pae- nr<»iua m» «k» oKAiii» sjsjj " l..ttunihā, ft' nbJ >a ana liol * ka nhn halii. I'a >kr iii aku 1» no h i <hh i k» !• k- o )i» Av> eawen obu i k»i o Kh - lihf au;e ka halu ii.o «»ua o ka j kani ikmkn. a ia maiiawa i kāni iho i ai k»>na nhu aua ame kona oklo pu| ilio i keia ma:t olelo anō kamnaha,! "Hemake no kē kalo • olft no e ke kālo ikt. He*ha la ho\ ho aku-, ka.ua iniua a niake a ola." O ko Ilauniea kaup? nku la uo fa mai mau kahanahana hauai j>ali a hoea akn la i'alo o Kaiihi, a ho<-B ]>ono akn la hoi' iJh"o o Kilo— hāu», a hota nku la hui i.nahi o . kalii jnipiiHole o Hu'i ak'/. la keia. anana i kai o niua, a ike āiu U o a„--imilnko aktt o ka ha!ii ohu me ka ik< ua o io ka u« ika lawe p : o ia o kana 1 kaue t!<) ka o ka- make? O ' k'> ia uei haalele koke ilu la no ia |i ka ipu inr*a a papai aua, "a uhai iaknla inahope o ka weheu oke | kane e lawe īa aU n<> ka uiake i imna o kā liamukn o ke Alii Ku — I uiuhouua. Ke hiolo &1« ka paka ua eloelo maluna o ko ia nei kino, a ke hiolo pu ala no hoi kō ia nei īuau wai— niAka o ke aioha kane, tm litle inai la oleko a pilia i ke aloha no ke kane e lawe ia ala uo ka huākāi o | kā make .

Iflia nae i haalele a' i. ka "(pn h«loholopa Uwaia &na" ua hoo m:»ka koke sk» la na papai alamlhl e mami aku lloko oka nahelehele, Pa mai la hoi ka makani "nie ka ikaĪKM, a hookakaa la aku 1« ra la'u liiun oloko o ua ipti lawaia nei a Haoiuea i ka pali o Kilohanl. (Ke olelo ia uei no eko Kalihi mau K&maainn kahiko, ua mau uo tua ia .hope mai ka ike ia ana o ka limn ma kela wahi a me ka lalama hele o na papai alamihi no kekahī mau makahiki loihi ma ia hope uiai ) A»le pau

He meā hiuoli maoli uo makon ka komo ana uiai o ka uioopuna A John Meauauli. ao fcetcahi makJniaka o makon, a heLuna Hkalesi« hoi no ka Kkalesia o Hamakua Hikina i kona mauawā e ol* aa». He Haipule hoi oia, a hauoli no hoi ka hahai ana māl o ka Moo— puna a ]aua uie kaua wahiue ma— hope oko laua meheu inaik&i.