Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 34, 5 February 1929 — Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) [ARTICLE]

Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu)

HELU 11 KE KULANA LAWAIA HI-AKU ANA

I na no hoi e malama ia keia mau rula aʻu e kamailio aku nei ma keia wahi o kuu Moolelo, alaila, aole no e nele ka lanakila o ka poe lawaia ae hou i keia ano lawaia o ko kakou mau Kupuna o ka manawa i hala aku la, ae lilo ana no hoi kekahi oia poa lawaia i "Mau Lawaia Poo no keia ano Oihana lawia me ka pa-hi-aku." Oiai no hoi wau e maa iki aku ana i keia ano lawaia hi aku, ao keia kau hi aku no hoi kuu kau mua loa i hoolilo ia ai wai i lawaia no ko makou waa o kuu Kahuhanai Kaaiakaula, aole wau i hoi hou i kaohi waa ma ia hope mai oiai, ua ano hapopo maila na maka o kuu Kahuhanai aloha, a mai kela kulana aku ka emi ana o ka ike o kona mau maka a hiki no hoi kona makapo loa ana. I kekahi la a makou e lawaia ana ma kela Koa lawaia kaulana o Haleohiu, a he kau lawaia aku no hoi i hoao ai wau e lilo nui i mea makaukau ma keia oihana a kuu Kahuhanai i ao a kuhikuhi iau i na loina o ka lawaia hi-aku ana. Aia pu no o Papupiula me makou ma kela kau lawaia aku, a oia no paha ka mea i lawe haaheo ae i na helu ekahi ia kau hi-aku o na auwaa o Kekaha.

I kekahi la a makou i lawaia ai, ua loaa nui na auwaa lehulehu na ia aku, ao Pahupiula no ka mea i hoea ia ia i ke 80 aku, a owau hoi ua loaa no hoi ko makou aku i ke 40, oiai no nae he lawaia hou wau ma keia oihana lawaia kaulana o na Kupuna. I ka hoi ana o na auwaa no uka o ko makou mau wahi like ole, ua pae pu mai la o Pahupiula me makou ma ko makou awa paewaa ma Mahaiula, a ua hele mai la oia i ko makou waa, a ike ae la i ka huihui o kaʻu mau pa ma ke kia o makou o ko makou waa, alaila, o kona manawa no ia i hopu ae ai i kela mau pa-hi-aku, a hoomaka iho la e nana ia lakou. Lawe aela oia i kekahi pa ano maikai aʻu, a ninau mai la oia iaʻu i keia ninau. "Pehea keia pa au e lawaia nei? Aohe ai o keia pa?" Hoomaopopo loa aku ia wau i kela pa-hi-aku ana e paa ana ma kona lima, a oia no hoi koʻu manawa i kamailio aku ai iaia i keia mau olelo. "He pa ai no hoi i kekahi manawa, a heaha iho la hoi o ka ai ole mai la no hoi ia. Olelo hou mai la oia iaʻu i keia mau olelo. "Pehea la hoi i ai ole ai keia Pa maikai o kona ano?" Ia manawa hoohuli ae la oia i ua pa-hi-aku nei aʻu, a hoohuli mai la i kahi o ka lala o ka pa i ona ala ao ke kumu pou o ka pa iwaho, alaila, moe iho la kekahi maka ona a nana aku la me ka paa ana o kona lima i ke aho e ka pa. Eia no hoi wau ke hakilo loa nei i ke ano o kana hana ana. Me he ala ua ike aku loa oia i ke kumu o ka pilikia o kela pa maikai aʻu, aka, mamuli no hoi o kona ano lokoino a makemake ole paha e pii ae kekahi mea a oi mamua ona, nolaila, aole loa oia i hoike mai i ke kumu o ka pilikoa o keia pa-hi-aku aʻu. Ua hoi aku la oia no kona wahi me ka hoike ole mai iaʻu i ka pilikia o keia pa maikai aʻu. A hala aku ia oia mai kahi aku o ko makou waa a kau ana, alaila o kou lalau aku la no hoi ia i ua pa nei aʻu ana i nana ai, a hana aku la wau e like me kana i hana ai a ia manawa no wai i ike aku ai me ka hoohewahewa ole i ke kumu o ka pilikia o keia pa-hi-aku aʻu, oia no ke kapakahi o ka lala o keia pa mai ke kumu mai i humu ia ai ka pou o ka pa.

Ike iho la wau i na pilikia o keia pa-hi-aku aʻu, a aole wale hoi o keia pa wale no, aka he mau pa-hi-aku e ae ao kekahi i kapakahi ko lakou ano, ao koʻu hoi aku la no ia i ko makou hale, e wehewehe iho la wau i ka humu o kela mau pa aʻu a hoomaka iho la wau e humu hou i kela mau pa, na humu ana i oi ma ka hoopololei o ka lala i ka paa o ka pa. O kela pa hoi ana i nana ai, ai kamailio mai ai hoi i kona haohao no ka ai ole o keia pa maikai, na pololei ae la kona holo ana ma ke kai, a pau ae la hoi kona holo kekee wale ana. Ua lilo ae la ua pa-h-aku ??? aʻu i pa hi-aku kaulana ma ia hope mai, oiai, ua ike wau i ke kumu o ka ai ole o kaʻu mau pa. I keia kau hi-aku o makou, ua pii lili ae la koʻu makaukau ma keia oihana lawaia ?? kau mua ai ke kau elua mai ua pii hou ae la wau a aneane no i kekahi manawa e loaa ka lanakila ana maluna o keia mau lawaia kaulana o Kekaha. I ke kau lawaia ekolu o koʻu noho lawaia ana no ko makou waa, nua lawa loa ae la wau me ka makaukau, a ua pii aku la hoi wau a kau pu me lakou ma keia papalike o ko makou makaukau, a memua hoi o kuu haalele ana aku ia Kekaha kuu aina hanai aloha, a hoi mai a noho i keia wahi aʻu e noho nei, ua loaa aku la lakou iaʻu, a ua pii ae la hoi wau a kau pu ma ka papa like me lakou, a oi no hoi i kekahi manawa mamua o lakou.

Aole keia he kaena wale ana, aka he mau mea oiaio no keia aʻe e hoike nei ma keia wahi o kuu moolelo. I kuu haalele ana aku ia Kekaha, a make hoi o Pahupiula me kekahi o keia mau lawaia poo, ua pii hou mai la kekahi poe lawaia poo hou no Kekaha, a oia no hoi o Makanani kekahi kanaka lawaia poo ma ia hope mai, a aole hoi oia wale no, aka, ua pii pu mai, oia no hoi o Kamaka, a he mau Lawaia poo hoi i paa ae i ka papa kiekie o na Lawaia poo o ke kai lawaia o ke koa kaulana o Haleohiu, a na keia mau lawaia hoi i paa ia mau kulana ma ia hope mai, a ua kui ae la no hoi ko laua kaulana no ikaika, ka eleu me ka makaukau pu i ka hapai ana i ke aku, a me ka holo pu hoi ma ka wehe ana i ke aku mai ka pa hi aku mai.

O keia poe Lawaia Poo Kaulana o Kekaha ma ka oihana lawaia hi aku, ua lilo ia no lakou i poe lawaia Poo no kela koa lawaia hi-aku, a no lakou hoi keia mau inoa aʻu e hoike hou aku nei. O Nahale, Hoino, Pahupiula, Kaelemakule, Makanani, ame Kamaka, he poe lawaia kiekie lakou i kau ia ma ka papa ekahi o keia ano lawaia mai na Kupuna mai, a oi aku no hoi i kekahi manawa. A i kapa ia hoi ia mau kaao i kekahi manawa. "He komo waa ka hoi ana", a oia iho la ke kulana o kela poe Lawaia au i hoike aku la i ai komo pu hoi ko;u wahi inoa ma ke kulana hookahi. Aole no hoi no koʻu manaʻo pai wale aku i koʻu akamai, aka, oia hoi wau ke kamailio nei ao keia Oihana Lawaia ohohia ia mai ko kakou mau Alii me na Kupuna mai o kakou, a me ka manao no hoi e lilo ia i mea hoonaauao mai i ka hnauna hou o ko kakou lahui o ke kuleana o keia ano lawaia i ohohia nui ia o ka wa kahiko o ko kakou aina. A oiai he mau ano lawaia hou aku no hoi kekahi o ko kakou poe Kupuna, ai ka nee hou ana aku ao ko kakou wahi moolelo ??? o kuu ola ana, alaila, e hoomau aku ana hoi mau ma ke aho o ka lawaia hi-ahi ma ka Puka hou ana aku paha a hoomaka io aku ai wau e wehewehe i kekahi omau ia-lua pili no hoi ia ano lawaia kaulana loa o ko kakou aina nei, ai lilo no hoi lawaia ohohia loa ia e na Alii kahiko o Hawaii nei ame na Kupuna Lawaia o ko kakou lahui. Aole i Pau.