Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 36, 19 February 1929 — Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) [ARTICLE]
Ka moolelo aio o ko John Kaelemakule ola ana
Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) HELU 11 KE KULANA LAWAIA HI-AHI ANA O ka lawaia hi-ahi, oia kekahi o na ano lawaia koikoi a pookela loa iloko o na koa lawaia o Haleohiu me kekahi mau koa lawaia e ae o na kai o na Kona, a ua lilo no hoi ia ano lawaia i lawaia ohohia nui ia o na Alii Aimoku o Hawaii nei, a ina Lawaia nui hoi a na Alii a hoea loa mai no hoi i ka "hulu makaainana" o na Kupuna o keia Lahikanaka o Hawaii nei.
Mai keia lawaia hi-ahi mai i loaa ai ke ola o na Ohana o keia aina aloha o Kekaha i ka manawa o na makua, ai kokolo loa mai no hoi a hiki i ko makou manawa e noho lawaia ana ma ua kai kaulana nei o Kekaha wai ole o na Kona. Eia no hoi wau ke wehewehe aku nei i na ano ia like ole o keia ano e lawaia ia ai, a ke wehewehe nei hoi i keia ano lawaia no ka mea pili i ke ano hoonaauao aku i ka poe hou o keia aina, ae lilo ai hoi i mea hoonaauao aku ia lakou, ae hiki ai paha ia lakou e hoomaamaa aku ma keia hana kaulana o na Kupuna aloha o kakou.
He elima ano ia ahi i kapa ia ma ke ano no "Ia Ahi" alike ia no hoi ma na ano like ole o ko lakou kino, oiai no nae he "ahi" no ko lakou inoa like.
1. Ke ahi-palaha. Ua kapa ia no i kekahi manawa "Ahi palaha." ao koa ano he ahi liilii, ae kupono paha e kapa ia i kekahi manawa he "Ahi bebe," he ahi liilii kona ano a ina no kona hoea mai i kekahi manawa ai kekahi kau lawaia ahi paha, alaila, e olelo ana ka poe lawaia, he kau ahi nui ana kela, oiai, ua komo ia e ke "Ahi palaha."
2. "Ahi-opu-hemo." Ua kapa ia hoi i kekahi manawa he "Ahi kihikihi." Ua kapa ia kekahi inoa he "opu-hemo" mamuli o ka hemo o kona opu i waho i ka manawa e ai ai oia i ka makau a ka lawaia. Ua kapa ia hoi me ka inoa "Kihikihi: mamuli o ka loloa o kona mau halo ma kona mau aoao. He ahi kino loihi no oia, a he ahi aimaka ia me ke ano o ke aku e ka poe lawaia, a he ano momona maikai no hoi kona io ke miko i ka paakai, a hiki no ke ai koke ia e like me ka makemake e ka lawaia.
3. "Ahi Poonui." He ano pokole mai ke kino o keia ano ahi a he ano nui kona poo, a ano wiwi hoi kona hiu. Oia kekahi o na momona o kona io, a he ano ono no hoi ke ai ia, ae like no hoi ka ono me ke "Ahi-opu-hemo." Ua komo mai kela ano ahi ma ke ano kaawili, ae holo like ai ka ai ana i na auwaa apau e lawaia ana. I ka komo ana mai o keia ano ahi poonui, alaila, e huki like ana na auwaa lawaia ahi e lana ana ma ke koa lawaia, a ua kapa ia e ka poe lawaia kela keia inoa. "Ua lau hulu ka ai ana o ke ahi." I ka manawa e paa ai kekahi ahi o keia ano i ka makau, e ike ia ana no ka hahai mai o kaekahi poe ahi i kela ia ahi i paa mua i ka makau.
O keia mau ano ahi elua a kamailio ia nei, oia hoi ke ahi opuhemo keia ano aku "poo-nui" aole keia mau ahi he mau ano ahi kiai koa, he manawa wale no ko laua e komo mai ai ke koa hi-ahi a nalo aku la no mai kela koa hi-ahi aku o Haleohiu a hala kekahi mau kauahi e lawaia ia ai, alaila, komo hou mai la no i kekahi manawa, a aole no hoi i maopopo iaʻu ke kumu oia nalowale ana aku o keia mau ano ahi i kekahi manawa a hoea hou mai i kekahi manawa okoa aku. 4. Ahi maoli. O keia ke ano ahi nui maikai a kolopa kona kino mai kona poo a hiki i kona hiu a
he ano ahi ike mau ia keia ma ua koa hi-ahi o Haleohiu ame na koa hi-ahi e ae o na kai o na Kona. 5. Ke Ahi-malailena," o keia ano ahi ua like loa no kona kino me ke ahi maoli, ao ka mea wale no i anoe ke ai kona ano, he ano lenalena ka hiu o keia ano ahi, a ano melemele na kalo o keia ano ahi, a melemele pu no hoi kona kuala a ma na ai-lepalepa nihoniho maluna ma lalo o keia ano ahi. a mamuli oia ano i kapa ia ai kona inoa he "malailena."
Eia ka hoi kekahi inoa o ke Ahi hiu wiwi, ua kapa ia e kekahi poe lawaia pa "Ahi Kaakaa-laaw," ao ke ahi hui ia i kaulana i ka ikaika ahai mai ke ai ana i ka makau a ka lawaia. O na makau e lawaia ia ai keia ano ia o ka poe kahiko o keia aina, he makau ano liilii i hana penei ia e na lawaia like ole o ke au kahiko. I ka manawa paha i hiki ole mai ka hao i Hawaii nei, na lawaia ia keia ano lawaia me na "Makau iwi kanaka" a ma ka makau i hana ia mai ke kua mai o na honu, ai kapu ia hoi, he "Makau Ea." I ka oea ana mai hoi o na hao a ka haole, ua hoohana ia no na makau hi-ahi a ka poe kahiko ma ke ano nana maoli ia e lakou, a he ano like ole no hoi ke ano lihi maau a kekahi poe lawaia. E hana ia ana nae ma ke ano e hopu ai ke ia ahi, a aole hoi e pahemo wale aku. Aole he hoohana ia e ka poe lawaia kahiko o Hawaii nei ka "makau uea a ka haole e ike ia nei ma na halekuai, aka, ua malama ia no keia ano makau lihi kahiko i hoohana ia paha na lihi e like me ka lihi o na makau iwi kanaka kahiko, a me na makau ea hoi i hana ia mai ke kua mai o ka honu. Ua malama pono ia keia mau makau lihi o kela me keia lawaia, ai ka hoea ana mai no o ke kau hiahi, alaila o ka hoohana ia no ia o ka poe lawaia.
He ano lehelehe paa loa ko keia ano ia ahi, a aole hoi e nahaehae wale i ka manawa e lou ai i ka makau a ka lawaia. O ka makau ka mohala, ao ke aho ke moku ahaiaka, o ka lehelehe o keia ano ia, aole loa e nahae mai i ka lou makau ana. He ia ano e no hoi keia, i na e ai i kekahi makau a moau paha ia makau i kona waha, aole oia e haalele i ka ai hou ana mai i kekahi makau hou aku.
Ua pinepine na manawa i huki ia ai mai ai kekahi ia ahi, ai ka paa ana mai i ka lawaia i make ai oia, a ike ia iho la no ke kau o ka makau mua e lewalewa ana no i ka waha o ua ia ahi nei, ai kekahi manawa no ua ike ia he elua a ekolu makau e kau ana i kona waha.
He ia ikaika loa ke ahi i ka ahai ana i ke aho me ka makau, a me ke akahele no e paa ai ke aho i ka lima o ka lawaia, a aole hoi e hoohemahema wale ka paa ana me ka lima i ke aho. I ka manawa e lou ai oia i ka makau, a hoomaka aku oia e ahai e holo ana me ka ikaika maoli, a ??? a kauwahi o ka hokeo i kekahi manawa, no ka hana pono ma ka aoao o ka lawaia, oia no ka hookuukuu maikai ana me ke kaohi iki mai i ka manawa e ahai ana ua ia ahi nei. E holo ana oia a hiki i kona luhi ana paha i ka holo naaupo wale, alaila, huli mai ka ahai ana o ka ia, alaila, o kou manawa ia e hiki mai iaia no luna o ka waa. E hoomau ana i ka huki ana a hiki i ka manawa e pili mai ai i ka waa. I ai i kau huki ana a holo hou ke ahi me ka ikaika, alaila, e hoomanao ana ka lawaia, ua halawai ua ia ala au me ke kupu-ino o ke kai, ao ka hana pono ma kou aoao, oia no ke ka mai i ka huki ikaika loa ana, ae heihei ana hoi me kela kupueu o ka moana aku, he kakaikahi loa no na ke ahi e puka pono ana i na ua halawai oia me kela kupueu o ka moana kai hohonu.
I kekahi manawa e ahai ana no ke ahi nui puipui nui a hoea aku i ke eha kaau anana o ke aho hiahi, ai ka moe ana o kona ahai ana malaila, e pili ana no oia me ka ahai ole a hoea i ka aoao o ka waa, a koe wale no e like me kaʻu i hoike mua ae la ma ka halawai ana me ka ino malalo o ke kai.
I keia puka hou ana aku o keia wahi moolelo o kakou, alaila, e kamailio aku hoi wau i na aho makou e lawaia ia ai ame ke ano o ke kau ana i na pulupulu ma ke aho, ai kapa ia hoi e ka poe lawaia he "Aho pulupulu hi-ahi." Aole i Pau.