Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 38, 5 March 1929 — Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) [ARTICLE]

Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu)

HELU 11 KE KULANA LAWAIA HI-AHIANA O ka lawaia opelu, oia no kekahi o na lawaia i lawelawe nui ia ma keia paeaina mai ka wa kahiko loa mai, a o ka oi loa no paha iloko o ke kai malino o na Kona. A i lilo ai hoi ia ano lawaia i mea kokua mai i ke ola ana o ka poe e lawelawe ana ia ano lawaia. I koʻu kamailio ana aku maluna o keia oihana lawaia opelu. Aole no paha e kulike loa ana koʻu mau wehewehe ana aku, me na ike lawaia opelu o kekahi poe lae-ula e noho mai nei ma ia hana, aka, e hoike aku no hoi wai e like mea i aʻo ia mai ai e kuu Kahuhanai Kaaikaula. He nui a lehulehu ka poe lawaia i paulehia oia keia hana o ka lawaia opelu mai kela a me keia kihi o na Kona, aka, e hoike aku no hoi au e like me kaʻu i hana ai, a i lawaia ai hoi i koʻu mau la opio. He elua no kanaka i kupono ao keia lawaia opelu, ee hoia ana hoi maluna o ka waena ma kahi o ke koʻa opelu i maa mai ka poe kahiko mai.

A he wahi hoi i ike aweawe ia olalo ke nana iho la malaila e laha ai a hanai i ka ia opelu. O ke kanaka mamua o ka waa, oia ka lawaia, a he mea ??? makaukau me ia hana o ka lawaia, a oia no ke alakai nui o na hana apau oia ano lawaia. Aia mamua o ke alo o ka lawaia e waiho ai ka ai a ka opelu, oia hoi ka opae ula ame kekahi ano ai eae, a na ka lawaia no e haawi mai i ke kanaka mahope iho i ka ai o ka opelu. Aia hoi ma lalo o ka malu o ke kanaka mahope o ka lawaia. Ka pohaku paa ai me ka aa waiho ai a ka opelu i hoopili pu ia, aia no hoi iaia ka ipu lepo i hoopiha ia ae ka lepo maoli no o uka o ka aina. A nana no e hao ae hookahi poho lima i piha i kela lapa a waiho iloko o ka aa waiho ai. Na ka lawaia e haawi aku i ke ai, ia hoi ka opae ula, a ai eae paha, o a hoi ke manawa o ke kanaka mahope e opiopi ai i ka ae waiho ai ma ke pohaku kaa-ai, a wili iho i ke kaula kaa-ai elua manawa, alaila hookuu aku iloko o ke kai, a ma kahi o 2 a 3 anana ka hohonu ilalo. Alaila paa iho oia i ke kaula kaa-ai

kuku maikai i kela pohaku a hiki i ka hemo maikai ana o ka ai a ka opelu. Alaila, huki mai oia i ka pohaku kaai-ai iluna o ka waa. Ma kela wahi i hemo aku la ka ai a ka opelu iloko o ke kai, ua uliuli iho la ia wahi i kela lepo, a e kokua ana hoi kela lepo i ka nana ana o ka lawaia i ka ai ana o ka opelu iloko a ke kai. I ka wa e ike ai ka lawaia i ka pii mau mai o ka opelu a nui i ka ai, oia ka wa e hoonui aku ai ka

lawaia i ka haawi ana i ka ai a piha pono kela aa waiho ai, a no ka nui o ka hookuu ia aku. Ua paa pono mai la ka opelu e wili ana iloko o ka ai i hui pu ia me ka lepo. Ua komo maoli iho no ka makemake iloko o ka lawaia i ka hele o ka opelu a niniu i ka wa e ai ana i ka ai. O ka wa o ka lawaia e haawi hou aku ai i ai hou na hoia hope e hoopaa pono mai i ka opelu, a oia no ka wa a ka lawaia e olelo aku ai i ke kanaka mahope e kuu i ka upena, ʻoia hoi ka upena opelu a i kapa ia hoi ka upena Aei. I ka pau ana o ka upena i ka lu ia iloko o ke kai, alaila, o kela kanaka mahope o ka lawaia e holo ana oia ihope o ka waa, alaila, hoomaka e maneo na lima o ke kuku o ka upena malalo o ka waa, a pala no me ka kanaka mamua, oia hoi ka lawaia. Ma

keia hana ana, e kaawale ana kekahi kuku o ka upenna ma ka aoao ama, a o kekahi kuku ma ka aoao mawaho o ka waa. Alaila, hoomaka laua e ???????? i na kku o ka upena a hikii iho me ke kaula i hoomakaukau mua ia ma ke poo o na kuku, a ma ia hana ana e lilo ana ka upena i mea poepoe. I ka paa ana o na poo o ka upena i ka hikii ia e na lawaia me ke kaula. Alaila, lalau aku ka lawaia i ka pu o ka upena a ? ae iluna. I hana ka lawaia pela, no ka hihia o ke kaula hanai o ka upena i ke kuku i kahi wa. A oia ka wa maikai loa e wehe ai no ia hihia, oia no ka manawa o ka lawaia e hookuu aku ai i ka upena i 2 a i ole 3 anana ka hohonu ilalo o ke kai. Alaila, hookuu aku ka lawaia i ka ai maikai he ai keia mawaho o ka upena. A he ai hoowalewale hoi i ka opelu e pii ae iluna, oiai, aia no ka opelu iloko o kela weli ai mua kahi i wili ai. i ka ike ana o ka opelu i kela ai hou mawaho o ka upena, hoomaka ka opelu e pii ilaila. I ka ike ana o ka lawaia, ua paa pono a maikai ka ai ana o ka opelu i ka ai owaho, manao iho ka lawaia e hei ana ka ia. Oia kona wa e haawi mai ai i kekahi ai nui iloko o ka aa waiho ai a i hui pu ia iho hoi me ka lepo e kela kanaka mahope, a oia no ka manawa a ka lawaia e hookuu iho ai i kela aa ai a ka opelu iloko o ka upena, a e wehe ana hoi malalo iho o ka pu o ka upena. Mahope iho o ke kuku maikai ana a hemo pono kela aa ai, alaila haawi aku ka lawaia i ke kanaka ma-

hope e huki ae i ka pohaku kaa-ai luna o ka waa. Oia no ka manawa o ka lawaia e nana iho ai i ka pii mai o ka opelu i ka ai iloko o ka upena. I ka pau pono ana mai o ka ia opelu i ka ai iloko o ka upena, a e wili poepoe maikai ana iloko o ka ae, oia no ka manawa o ka lawaia e hoomaka ai e huki i ka upena, oia ka nana pu ao ka lawaia i ka pii ae o ka upena iaia e huki malie nei a i ke kaa liilii ana o na kuku o ka upena maluna iki o kahi a ka opelu e wili ana i ka ai, oia ka manawa a ka lawaia e hoopili mai ai i ke kaula huki o ka upena i ka moo o ka waa. Mamuli o keia hoopili ana mai o ka lawaia i kela kaula huki i ka waa Ua owe, a holo keia owe iloko o na kaula hanai o ka upena. Na keia owe i haalele i ka ai a holo aku ilalo. Ma ia holo ana ilalo, oia no ka holo ana e komo ai iloko o ka upena. Ina he nui ka opelu o ka hei ana, e piha pono ana ke eho o ka upena a i kapa ia kekahi inoa, he mele i ka opelu. A i ka lulu pono ana i ka opelu a pau iloko o ke eke o ka upena, ua hiki inoino i na kanaka elua ke kapai a komo iloko o ka waa. Oiai wau iloko o kou ola ana o ke kanaka opio, a e noho ana no hoi ma kuu aina aloha o Mahaiula. A ua komono hoi ia noho ana iloko oia mau la i na mahina lawaia opelu o ua aina aloha nei. I kekahi la, ua holo aku wau me kuu Kahuhanai Kaaikaula i ka lawaia opelu a ma keia koʻa opelu i

kapaia o "Kaloahalo" makai pono o ke one eleele o Awalua. I ka wa kakahiaka ko maua kau ana aku i kela koa. I ko maua lana ana e hanai i ka opelu. O ka opelu ana wale no kai pii mai i ka ai, oia hoi ka opelu i hoi mua i ka upena a lilo, a ua lilo hoi ia ano opelu i kiai koʻu. AOLE I PAU.