Ka Hoku o Hawaii, Volume XXXV, Number 6, 5 June 1940 — He Leka Akea I Ka Lahui Hawaii [ARTICLE]

He Leka Akea I Ka Lahui Hawaii

Mei 27, 1940 I na Hawaii apuni na mokupuni o ke Teritori, Aloha: Iloko o ko'u ola ana ua kaahele au mawaena o na mokupuni nana i hooku ae i ke Teritori o Hawaii. Ma ka hoike akea ana ae, ua manao wau ua oi aku ko'u ike a hoomaopopo i na mea e pili ana ia Hawaii mamua o ka hapanui o na makaainana o ke Teritori. Mai ka hoomaka ana o keia makahiki ua hoea aku wau i ka moku o Hawaii he eha manawa, i Maui he elua, a o Molokai ame Kauai he hookahi manawa pakahi. E pii mahuahua mau mai ana ko'u makemake ma na kumuhana o na Hawaii. Me keia mau mea iloko o ko'u noouoo, o ka mea a kekahi e ike ana ma kana huakai makaikai mawaena o keia mau mokupuni, me ka hiki ole ke alo ae e loaa ana ka eha ma ka naau. O ka moolelo apuni ma na wahi apau he oia like no. Ua nee aku la na Hawaii mai ko lakou mau home ohana aku ma na kapakai a ua nee aku no ke kulanakauhale, a o kahi hoi, i ka nele ana i ke dala, e noho aku la lakou ma na wahi pelapela, i waena o na poe hauka'e a pelapela, a iwaena hoi o kahi maemae ole, a o na kulana maikai ole o ka nohona ana. O keia la o ka haawi ana aku no ia i ka nele ana i ka haaheo, a e hoomahuahua ana nohoi i ke ano kupono ole no ka lakou mau keiki no ka loaa ana mai i ka manao mahalo no ko lakou koko ame ko lakou lahui. O ka noho ana malalo oia mau kulana, a he mea hoi i ano malihini mai ko lakou ola ana iloko o Hawaii kahiko, aole he mea okoa ae a lakou e manao aku ana e loaa mai. No na makahiki lehulehu ua uhae ia ae ka lahul Hawaii a kaawale a o ko lakou mau ola e pii mahuahua mau ana ka poino. O na Luakini, na halekula ame ko lakou ano kupono a noeau, ma ka'u hoomaopopo ana, ua manawalea ia aku ma keia me ka hoomaopopo ole ia. E ae mai ia'u e lawe mai i keia mau kumu hoopii, a e kukakuka i ua mau mea la. E like paha, e hoala aku no wau i kou noonoo no ke kaona o Kailua, i Kona. O ko'u kupunakane kualua ka mea nana i kukulu i ka luakini mua loa malaila. Oia no ka luakini nui loa iloko o na mokupuni apau a ua kui a hu i kela ame keia Sabati a he lehulehu wale o na manawa ma na la no apau o ka pule. He mau makahiki mahope mai, ua hoea maila ka Hoomana Kakolika i Kailua, a ua hookahua iho la malaila. Ua ume aku la i kona makemake mai ke anaina aku o ka Ekalesia o Mokuaekaua. Mahea hou ae e huli aku ai i kona mau ukali? Mahope mai ka Hoomana Moremona a hookahua iaia iho. Ua ume pu aku no i na hoahanau mai ua makaainana Hawaii aku. Aole no i loihi ae nei na makahiki o kuu hoaloha maikai o Reverend Akana kai kukulu ae i kona Ekalesia ponoi i Kailua. A oia pu nohoi kekahl i ume aku i kona mau hoahanau ma[i] kekahi mau ekalesia e ae. A nolaila, ua nohia aku la. O kela ame keia luakini ua aihue ae i kona mau hoahanau mai kekahi ekalesia ae, i loaa ai ke koo. He mau mea hoopahaohao uuku no ke kaualako ia ana ma kekahi alahele, a mahope mai ma kekahi alahele okoa aku. Aole nae au i makemake e komo aku ka manao iloko o kekahi mea no ko'u apono ole i ka luakini. He kakoo wau ia mea. Ua manawalea aku lakou no ka pono o na Hawaii mamua o kekahi mea e ae. AKA, aia nae hoi ua hoomau ia kela mau manao "hukihuki" iloko o na kupa o kela ame keia mokupuni no ke kakoo ana i ke Ekalesia Hawaii, no na anaina Hawaii. He uuku loa kahi manao haohao no ka haalele

ia ana o na Hawaii ma ke ano hoopailua ia—a ua haehae lii ia lakou. O na kula oia no na alahele o ka haehae ia ana o na Hawaii. He oiaio keia. E nana i ko kakou kulana kula o keia au a e loaa no ia oe he mau pakeneta uuku o ko kakou mau kumu he mau Hawaii a i ole i loaa kekahi iwikuamoo o ka hoomaopopo Hawaii ana ame ke a'o ia ana. A o ka hapanui o lakou ua hoomaopopo ole i na Hawaii. Aole nohoi lakou i a'o ia aku no ia mau mea no ka mahalo ana i na Hawaii a i ole e lawe i kekahi keehine hoohialaai a na Hawaii. (Nana ma ka aoao elua)

O kahi kauhale uuku o Milolii ma ke kapakai o Kona o Hawaii he wahi kauhale uuku aia paha ma kahi o ke kanaono mau Hawaii, a i malama hoi i ko lakou koko a maemae. Aole he lahui e aku i hoea mai a noho ma kela kauhale. Eia nae hoi i keia la eia ko lakou wahi halekula uuku ke hookele ia nei e kekahi Amelika o na mamo Iapana! E noonoo iho no keia! Mailoko mai o ka nui o na kumukula kaawale, aole anei hoi e laa ka manaolana maloko hoi o keia kauhale o na Hawaii koko piha, o ke kumu hoi nona, oia no i Hawaii, e loaa no anei? A ua ku-e anei na Hawaii o Milolii? He mea pono no lakou e ku-e—eia nae hoi aole au i lohe ua hoohalahala aku lakou. Aole no keia i kau aku maluna o ke kumuula i hoounaia aku i Milolii. Malia paha hoi, he kumukula maika i'o no oia, i na aole oia e hoouna ia aku ilaila. Eia nae hoi he paewa keia maluna o na kupa o Milolii. O ke kalele ana o ka hoonaauao holookoa ana, mamua aku no ia o ka Hoohuiaina, a ua holo pu me ka laina o ke ano Amelika. He manao ko'u ua hiki mai i ka manawa a ko kakou mau Hawaii me ke ano nui e lilo i mau Amelika maika, a o ka hapanui hoi o lakou ma ka hana ana, e pono e a'o ia a e hoomaamaa ia no ka lilo ana i mau Hawaii maikai. O ka'u kumu hoohalahala ekolu ana oia no na kalaiaina i haehae i na Hawaii. Ua hiki anei ia oe ke hoike mai heaha la ke ano like ole ma ke ao nei i Hawaii nei i na o ka Hawaii avelike he Repubalika oia a i ole he Kemokolaka? Aole. Aia anei maloko o kekahi aoao kalaiaina i paa maloko o ka moolelo o keia paeaina i loaa ma kekahi ano i kona kahua kalaiaina, a o kekahi noonoo akahele mai loko mai o ka hoomau ana i na hoolala hana i kau aku kona iini no ka hoomau ana aku i ke kulana e hoao ana e kokua i ka Hawaii? Aole. He oiaio no, ua maopopo no ia'u he mea lealea ke komo ana iloko o na hana kalaiaina, a ua lilo i mea nui i na Hawaii. He mea pono nohoi i na lakou e komo ana, aka aole au i manao ua lilo ke kalainaina i ea kukulu iwaena o na Hawaii no keia kumu aole i lawe mai ke kalaiaina i ke ano ohohia iloko o lakou i kaa aku maluna o ka manao no ka piepiele ana i ko lakou mau paloka. "He mea ano nui ko lakou ma paloka—alaila e hoopoina no ia lakou a hiki i kekahi kau koho hou aku." O ka paloka o kekahi Hawaii aole i oi aku kona maikai mamua o kekahi lahui e aku.—Pololei. E haawi aku ia lakou i na hana ma na alanui a i ole maloko o na oihana makai—alaila e koho hou auanei lakou ia kakou i kekahi kau koho hou aku. Oia iho la ka laula o ka pono kalaiaina avelike iloko o oukou e na Hawaii. Heaha ka mea e hana aku ai? Ua manao au aia ma kela moku-

puni pakahi a iloko hoi o na puulu Hawaii o kela ame keia mokupuni he mea pono no na Hawaii e hooakoakoa a kukulu i hui kalaiaina ole, a hui hoomana ole, a o kona manao nui no ka noii a imi ana i na alahele ame ke ano o ka hooakoakoa hou ana i na Hawaii. He mea pono na lakou e huli a noii i na alahele ame hookomo aku ai iloko o na keiki Hawaii ka haaheo no ko lakou mau kupuna, a haaheo hoi i na moolelo ame na mookuauhau, a e haaheo pu hoi i ko lakou koko Hawaii. He mea pono nohoi na lakou e hoomaopopo ai i na alahele ame ke ano o ke kokua ana i na Hawaii e hookahua ana i ke ano o ka nohona maikai ana iloko o keia Hawaii o keia la, no lakou iho ame ko lakou mau ohana. O kela ahahui hookahi no maloko o kela ame keia wahi e imi i alahele e a'o ai i na keiki a e like pu no me na makua ame na kumukula maloko o na kula, na moolelo kuloko ame na kaao Hawaii i kupono e loaa ke kuleana i na keiki e haaheo ai, a e hoomaopopo pu ai nohoi, mai ka wa kamalii mai. He mea ia e kokua ana no ka hookomo ana aku i ka haaheo iloko o na keiki no ko lakou mau kupuna, a o ka mea hoi e kokua ana no ka ume ana mai ia lakou. Oiai e hookaau olelo pu ana me Lahilahi Webb ame Mary Pukui ma ka Hale Hoikeike o Bihopa, ua hoike maila laua ia'u i kela ame keia manawa i kekahi o na hana paakiki o ka hoouluulu ana i na moolelo Hawaii kahiko ame na kaao a ua hilahila i ka hoike ana mai i na moolelo kahiko a lakou no ka mea mamuli auanei o henehene ia aku lakou e na haole. He mea oiaio no keia. Heaha auanei na moolelo oi aku o ka hoohenehene ia e hiki ana ke loaa i kekahi mawaho ae o na moolelo kaao i a'o mai ia i na keiki haole mai kekahi kihi a kekahi kihi o ka honua nei—e pili ana i na kupua, na kaikamahine alii kupua, a e pili ana i na pilikua, ia Keaka ame ke Kumu papapa, a lehulehu wale aku? Aole i hilahila na haole i ka lakou mau moolelo kaao. Heaha hoi ka mea e hilahila ai na Hawaii i ka lakou? Eia nae hoi, ua hilahila lakou NO KA MEA UA HOOKUU KO LAKOU MAU MAKUA IA LAKOU E HILAHILA. He kina nae hoi ia o ko lakou mau makua. Iloko o na kauhale lehulehu a puni ke Teritori, ua ninau aku wau i na keiki Hawaii no kekahi mau ike e pili ana i ke au kahiko ma ko lakou kauhale. Aole he hookahi o lakou i ike a i paa naau. No keaha mai ke kumu? No ka mea, aole no i maopopo i ko lakou mau makua. I na i maopopo ia lakou, aole lakou i manao he mea ano nui ia i ke ao ana aku i ka lakou mau keiki. Ua ulu ae la ka lakou mau keiki me ka ike ole i na moolelo nani o Hawaii kahiko. Ua maikai mai mai ke Kula mai o Kamehameha kekahi mau keiki Hawaii maikai, o na kaikamahine ame na keikikane. Ua hoopomaikai ia aku lakou me kela kulana no ka halawai ana me na ninau ano hou o keia au no ke kulana o ke ano ka noho ana, no kekahi ano laula i kaulike ole ia aku e na keiki i puka mai ma kekahi mau kula o na mo-

kupuni e aku. Pehea hoi i lilo ole ai lakou i kikowaena o na alakai e lawe ana i ke koikoi no ke kukulu hou ana iloko o na keiki a na Hawaii, a haaheo iloko o ko lakou koko ame ka haaheo no ko lakou lahui ame kona kahua? Aole he ahahui e like me ka'u i hooakaaka ae nei eia malalo hoi o kekahi ano ae, e hoohana ia pohaku kumu kalaiaina. I ka manwa e awili ai oe i ke kalaiaina iloko oia hookumu ana, e hoomaka koke no oe i ka hana ana i kekahi o na papa hana i kokua nui aku i ka wa i hala no ka haehae ana i na Hawaii. E ike ana oe he lehulehu o na ahahui Hawii ame kalapu e huli a mahi mai ana ma ka la hanau o Kamehameha, a pela nohoi i ka wa o kekahi hoolewa ano nui. Heaha ka lakou hana ma kekahi manwa okoa aku? Pehea hoi e hiki ole ai ia lakou e hoomohala ae i na manao hana ame na laina ano nui—no na pomaikai oi ae a mau no lakou mau keiki? Aole o'u manaoio ala kekahi haku mahiko a i ole kekahi kanaka alakai oihana maloko o kekahi kaona a puni keia Teritori o Hawaii nei, i hoole mai no ka hookukahi ana me kekahi ahahui Hawaii a puni keia paeaina i ku hoi kona manao nui [i] na kumuhana i hooakaka ia maluna ae. Mamua o ka hiki ana mai i keia, he mea pono e hoomaka ia kekahi hana maluna o ke laina laula ame ka hoolala kupono ia ana, e na Hawaii ponoi iho, a e hookahua ana hoi i ka manao mahalo, ka maliu ana ame ka hookuikahi ana o na kanaka oihana ame na alakai. E ae hou mai ia'u no ke kuhikuhi ana o ka manawa kupono loa keia a kakou e hoomaka ai i ke a'o ana i na Hawaii no ka hookupono ana i mau Hawaii, no ka hoomau

ana i na wa apau i na kulana maikai nana i hookaulana aku i na Hawaii kahiko, kuwaho, aloha ia, oluolu—He lahui ikaika a haaheo. I na aole keia hana e hoomaka koke ia aku, alaila aole loa e hoomaka ia ana. Iloko o na makahiki he 50 o ka lahui Hawaii, e pau ana ia. Malia mamua iho paha. Owau, ame kakahi poe e ae i maopopo, kai hoihoi ame ka mahalo nui i na Hawaii, kai hiki i keia manawa, no ka hooakaka wale no. Aole e hiki ia makou ke hana a oi aku mamua oia mea, a hiki i ua manawa kupono la a na Hawaii e lawelawe ai keia hana a kukulu, a e hoike hoi no ko lakou makemake no ke kokua ana ia lakou ia. E ku makaukau mau wau a e aa ana nohoi i na manawa a pau no ke kokua aku ma kahi hoi e hiki ana ia'u. O ka uku wale no a'u e ko aku ai oia no ka manaolana no ka ike aku e hookoe ia ana a e hoomau ia ana na kulana i lilo aku i mau mea nui i na Hawaii, i hoopoina ia hoi i keia manawa, o na [kulana?] e hiki ana no ka hoomaikai ana ae i na Hawaii no ka paa ana i kahi ano nui no lakou iho ame ka lakou mau keiki maluna o ka aina a o ko lakou home wale nohoi. O ko'u iini e hoomaikai aku i Ka Hoku no ka ae ana mai ia'u e waiho aku i keia manao imua o oukou. Ma ke ano o kekahi o na pepa Hawaii hope loa iloko o ke Teritori, he mea pono no kou hoomau ana aku ame na kakoo oi ae. Kou oiaio, LOLENA KAKINA Lorrin Thruston

England is about to be invaded by millions of cooties.

NU IOKA, Iune 1— Ua loaa maila kekahi lono ma ka Ipulono hooleleleo mai Beretania mai he lehulehu o na poe i make a hoeha ia i ka wa a na Kelemania i komo mai ai no ka hoolele ana iho i na ahailono o ka make maluna o na Palani ma Lyons. He lehulehu o na hale i a ia e ke ahi.

BERELINA, Iune 1—Ua hoike ae ka Nupepa DNB ma keia la no ka hoohiolo ia ana o na mokulele o na aea ohuiia i hik iaku ma kahi o ka 627, e na pu ki mokulele, a ua hoopoinoia aku nohoi he 216 mau kaa kaua, a me ka hoopoino ia ana he elua mau mokukaua nunui a me 11 mau moku ukana.