Ka Hoku o Hawaii, Volume XXXVI, Number 44, 22 April 1942 — Na Iliili Hanau [ARTICLE]

Na Iliili Hanau

(Kakauia e George K. Kane Sr.) Ka Au Moana Kaulana . O Kawaihae O ka au moana 1 Kawaihae i ke kai hawanawana i ka ae one i ka Heiau hoi o Puukohola, Okakoba 24, 1919, oia no o Capt. John Kai'lapa Kanehaku — he kanalima la - maluna o' na ale nunui halehale kawahawaha, hokua laha >aha o ka moan-a. Pakipika, a i ke kanalimakumamakahi hoi o na ia l>ae i ka aina. A ka ino hof e holopapa ana ma na kapak-ai o Hawaii nei, a hoea loa aku i na aekai komohana o Kaleponi, Ajnelika iloko- oia mau mahina, a he nui kra inoa iloko c kela mau mahina ma na wahi lik--ole apa'iL O ka ua hoi ame ka makani kualau puahiohio hooweliweli o ka moana, makani maka'u a n-a kapena ke koloka keokeo aia: hoi nana e uhi ana i ka ili apiipi: o ka moana. He kuakea wale no ha wahi apau o ka moana i ka ikaika- o ka3tnakani ame ka ua, me kā wil m-au ana o ka puahidhio a nalowa le aku iloko o na ao panopano ele ele o ka lewa, a na ale ahiu huhi hoi e hoopulu mau iho ana i m papalina koa wiwoole o ke kan'a ka aumoana, me he wahi ua la n< ka aina. A ka leo paapaa'ina ho 0 ka uwila amo kona mau alel< manamana, e hoomalamalama ma ana hoi i na kihi eha o ka honua, ukali pu ia mai hoi e ka leo na kolokolo e hakui mau iho ana o k£ hekili me ka ikaika me he ala, < wawahi.iho ana i na mea paa o k£ lewa ame k-a honua a hala loa aki 1 ka papaku hohonu o ka moana ~ Weiiweli ka hana a ka ino iloke oia makahiki o 23 makahiki i hala'e' nei. O keia. na hoa hele weliweli e ke kanaka aumoar,r. kaulana o k? Heiau o Puukohola. He aloha n? ana i ka wehi ana o ks ohu o ke kanaka kaahele moana, : ka makani ukiukiu, i ka ua Kipuupuu o Waimea i ke t apaapa«a o Koha a, he ku i ka weliweli keia mav hiona, hoop\>anuanu puuwai apau Hele ka me ka makani mamua hele pu hoi ka uwila ka hekili am< na ale ahiu hookuakea o ka moana mahope aku, e kaahele pu nei hol me ke kanaka aumoana ma kons alahele i ke komohana-hema iks napoo ana a ka la. Mai Mahiku, Hawaii mai i k< kaī o Alenuihaha, pohina ka aina ka leop a ka makani ame ke eh\ 0 ke kai i ka palulu pu lft mal lio e na ao eleele o ka ino, i ahona ik ia Hualakii i ka o-ku mai mahop« pono, a Haleakala hoi i Maui e kie: mai ana, hele ke kanaka aumoana 1 ka hew-ahewa. Kaa malalo o Kahoolawe i ke kai o Kealaīkahiki a hoea i ke kai o Alalakeiki.. kaa malalo o Lanai f hele loa i ka lauala hualala o ke kai aohe aina mamua aohe hoi wahi ai o ke kanaka aumoana, o ka moe kehakeha a Molokai i ka aina o Hina, hiki i ke kai o Pailolo hui m<? ke kai e Kaiwi ka oni a'e a Leahi i ke kai ame ka halii a ko ao ino iluna e Kaala, Waianao. Ka*a malalo o Oahu, hoea 1 ko kal o Kaieiewaho, Kauai, o ke k\i lahalaha a Haupu me he ala e haawi mai ana oia 1 kona aloha i ke kanaka aumoana aiwaiwa kaa maialo īoa o Kanai hole i ka lepo 1 ka naele o ka moana, aohe makamaka na na e hookipa, p na ale nunui hookuakea wale Iho no o ka moana, e palukuluku mau tho ana t na aiai apau o ke kanaka aumoana, kona mau hoahelo hoi o ka aina hanau. Kaa malalo o Niihau I ke kai o "'umukahi hoea i ke kai o Hoomo'a i ka mole olu o hiki i ka loa ame ka laula o ke k&i o Hoope'a Xihoa ame Hawaiiloa. Ma keia kahua mantenie o na kai o Hoope'a ame Hawaiiloa, Nihoa. ka home kapn hoi o ka Mano aiii o keia mau kai Knhaimoana. Na K«ia Alu ka cfl«to kapu mai kahlko mal a hikl loa mai 1 keia ia, "Aohe i'* emano-) nana « at a hoopai i ke kan&ka m» kf!a mau kal, he make y.*ale no 4 Tioopae la T ka aina." (Aok au i ik? i keia niea, o ko'u poe kupuna Xtihau, olelo mai iakou he oiaīo, a oia ko lakou mea i makau ole ai ke huli a poho ka waa i ka nloana mai Kauai aku, au no lakou, hoi i Niihau a pae no t kaalna me ka hooI» ole la, oial no na? hol he hatewai mau lakou me koUi ilikani o fca 5 ko T»kou wa <■> au ai He ftkolU\i iie fhn i k<<kahl manawa. aole na<> lakou f luv>k h k mat ia m hfk» mamao ne> l*kou mai ia <*» aku <*ok> o pau kou tkc ana ia lakou a pa ko wawao i kaW papa'u o k ka aiaik pau kou : ilw ana ia iakou. M. K.) j Ma kt*ia h m«» k»j u o Kuhaimo- 1 ena i hooh la al k kanAk? ;nmvana he 40 1« a ot o hoomakamak* 1 * . M* hol me Hawaiiloa, nane haawi i ai 1 nana a hoopnw iho i ka o ka i ' naina i heio e honj>o h-wak vs , k* |«4o!i a ks ai. <Ma ua (awaia kona ai r iikr nn ] lona. !h» I-a k»ma mok\; i\a?\u ; j laia a i k* au.a. he f i-a aoho! h<» mahhnahi iiui i \

] paa īala me kā huka waapa, ma 'k'e , iano kamalia'o no e hiki ole no . 'ke pea i na o kau makau iā e la- J waia ai, aole no e paa mai keia ] ano i'a leleiona ahiu, nana "īio'! 1] hana: a hoolawa mai i kona pololi ai. Aole wai e inu iho ,ai no ka | mea aoie mau pahu eia nae 1 ua lawa oia iloko o na kini ame na pakeke ī ka wai a ka ua mai ,na kulu paka-ua koikoi a ka ino ! e hana mao ole ana ma ka moana [ame ka aina, a hikl i kona loaa ana aku i na lima kokua ame na ■ opu o ke aloha i kekahi waapa Kepani lawai'a nana i hoihoi mai ia;ia a pae i ka aina i ke 51 o na la. j (Hoomanao, ua poina kakou i | kekahi mea, a i na wa nohoi apau, 1 aka, o ka mea nona keia ola ana • mahma a'e o kakou, aole loa oia ' i poina iki i kana kauwa, ke kana aumoana, he oiaio, he aloha ke A- '• kua. M. K.) • | He mea laweleka oia no Kawaihae, . Kii ke eke leka i Mahukona maluina o ka waapa aila kakalina e liike me ko ke Kepani. Mamuli o ka "! pau ana o ka aila ame ka nui o ka- ; makani ikaika o na Kohala he a--1 j paapaa, hui pu me ka ino o ka mo- " ana iloko o ka makahiki, ua puhi " i ia oia e ka makani a nalowale loa x mai ka aina aku, meka maopopo 1 ole heaha ka hopena i halawai mai • ,me iarManao ia oia ua make no ka 5 1 lohe hou ole ia o kahi mea pili 1 iaia, a hoihoi hou ia mai oia ma ke | aloha o ke Akua. t Wahi ana me ka leo oluolu akaihele o ke kanaka makua oiaio, me ikahi uuku % hooalii pu iho ana ma kona mau papalina. 11 "O ke aloha .o kuu Akua nana 2 i hoopakele ia'u, aole i hiki mai i ko'u manawa." j | Uuku loa keia mau wahi laina -' o 1? wale no huaolelo, !*o nae ka Imana'o a hohonu, o ka mea malama i ke Akua. i.! I Dekemaba 13, 1919, i pae mai i,|ai ke kanaka aumoana aiwaiwa t! ma ka uwapo o ka Pier 15, pili me i'ka uwĀpo alanui Lihlkai o Haali.'liamanu. Aala Markct, ma kah? o .! ke kahua hoohilu o na waapa lai'waia Kepani. Poina au t ka inoa o ,!ke Kapena Kopani ame ka helu o , 1 ka waapa, na Tta nalowale ana o >! kekahi o ka'u buke pakeke hooi manao a*u i hoopaa ai. nana hoi lti ho'iho'i mai i ke kanaka auwa--11 na maluna o Xa moana ame na kau i! kapu a ke A3ii Kuhaimoana o Hoope*a ame Hawaiiloa e lilo ai 1 mea ? hoomanao poim ole na kana mav\ 5 pua* e ola mai nei. j Ho mallhini hanohano hoi na ka 1 Men' Ku-t mua loa o Hawaii nei, f Me:a J. Fern o ke Kulana- ; ka\:hale" ame Kalana o Honolulu. | |Ua apo ohaoha mai keia kanaka t 'koikoi o ka aina i ke kanaka au- . 'moana. maloko o kona Keena Oit,'hāna ponōi, ma ka hoolauna an;i a . 'ko oukou mea kakau 'o na iliili ha- ; 'nau o ka aina, .[ Puili a apo iho la na lima o ke • kanaka aumoana ia laua i halawai i pu ai, iaia i ku kokoke ae ai iluna i ( mai konv» noho mai. Wahi ana me » ka leo oluotu o ka maa mau no o kela mau mine- > aka ma kona mau papaluu. j "HauoH au i ko kaua hui ana, i hoomaikai aku kaua i ke Akua, pe■jki kaua e hui a e halawai pu hou ' nei. a ko*u mau maka e nana aku • | nei maluna o ke kanaka au moana ■ o keia makaliiki ino nui wale o 1919: i nalowale hoi he mahina a ( oi keia, i hoolaha ia hoi nialoko o i na nupepa. A ua loaa hoi ia'u ke- • jia hanohano ka Meia o keia Ku-! ilanakauhale ame Kalana o j lulu neij ka lululima pu ana me ka , ■jhauoli me kekahi o na makua po-, ' j nox o kuu aina o ko'u nwu la epio." \ ' j 'Malialo nui i kuu mea hanoha- ? '.no, ka Meia/' wahi a ke kanaka, ■ |aumoaixa. j j "Poina aku oe i ko'u kuiana iie ■jMeia," w&hi & ka Meia me koaa { ole i na lima o ke 1 aumoana, iaia e hwmau nuū aiia. i, |kana kamaihlo ana. ? | "ile v>alii papale wale iho no • |i kau i mai maluna o kuu walū ; |poo no ka mawawa, ma ka lokaiu j ,o na mana koho, a i ole peia e h- ( I lo aku uo i ka mea oi a'e mamua o - f jU f o ka'u wale no ia oe, e nanai : mai oe ia'u he keīki nau a he ma-, ;kua hoi oe no'u uo ka aiua liooka- \ hi ao ke kai hawanawana oe e kuu } .uiakua, a no Koiiola hoi au ka;u; ,o ke Aliiaimoku I'aiea nui i haiiau, |ai, aia zio kaua i ka iwkaiU apaa- j paa lHK.Jvahi, aole hoi w i kaawa-, va' u aku." | t Kuiu na wauiwka o ke keUiaka. a>4e e hikv uua ke lxoo-,, .'puka hookalu huaoielo ī kela ma-1 Juawa, no ka moa, nui kvma iliiuaji [ i 3>a olelo waipalie kui'o a ka M0.a,.! { a huipu me kona kulana kiekie t l jloUu hanoliano, a o ku mua loa o { j Ikona haiawai kino ana ke ka-,; uaka ajia i lolie wale ai he oiuolu,,. hoahea ame ke alol\a. a ;kc r.. v »ku, i hoi ,aole he iohe waU ~ walu {uia ia u, oiai o maua waiv,l no .ana hol i mu« o ka Meia. ( i «Aok- au i moeuhaiie mua, o.i s;a liielo i-Kikiai keīa o ka eiuoiu, ( * o ke alolia e loaa ma> aua s l ia u uuu kekalu kaivakvi koike. s o ke.a k«!aiiakauhaic he M.cia. ( Uio aiia keia i kun Uooiuanao u* u, e pouia oie ai i na la o ko'u o»a. 1

ana; ka hui k!no a kamaWo pu ana .me ka Moi Ku-i rau| loa o Hawaii, mē oe pu na ala'kai ana a ke Akua nans i hana ;ka lanl ame ka honUa, me kou " noho' hookele a"upuni an-a me ka mahalo ame ke aloha." "M?ihalo me ka ha.uoli no kau mau olelo no'u," wahi a ka Meia i panai koke mai ai i nsa olelo mahalo hoomaikai a ke, kanaka aumoana. , I "Hoopoina kaua i ka inoa Meia ame ka inoa Moi, no _na Alii ia, a i e ike mai nohoi oe ia.*u he keiki i| ka makua ma ko kaua ano he nvau Hawaii. Mai poina oe he hamama ka puka o ko'u keena oihana nel ia kaua Hawaii, ame na lahui li!ke ole apau e kipa mai ana e ike lia'u ame ko'u home nou ia i na wa 'apau au e makemake ai e ike ia'u j .hamama ka puka maī kanalua aj ihopohopo. Kipa <ae e ike ia'u." ' Kaawale iho la maua me ka Meāa iloko o na puili lululinia, aloha I Kaawale iho la laua me ka Me'naka aumoana i ka fehulehu o lte |Taona nui o Honolūlu nei, make'make loa lakou e ike'iaia ame ko'na hele"helena,'. no ko lakou lohe !ana ua pae maualahi "Jiou mal o|a" 'me kona ola kino maikai. Oiai ma'ua mahina ponoi o ke kaa otombbile o ka Meia ame kona kalaiwa 'kaa pu, no ka lawe ana iaia e hooImakaikai maloko o ke Taona ame 'na wahi e ae apau ana i makenialee |ai e ike, a ua hoopuiii mau ia !<o maua kaa e na kanaka, no ke ake wale mai ho e ike iaia, a no hoomaha i na inea ana i noho al he kamaaina no ka moana, ua pokole no ko maua holoholo ana i na laia ma ka home o kana mau moopuna ma W T ailopilo, Kalihi, Alanui Moi, no lakou hol keia mau inoa o na makua ame na keiki. Xa Makna Mr. ame Mrs. Chas, Kahanu Kaihai, Jr. Na Keiki: Miss Helen Kalei'oema Kamal, Miss Aliee Kaleioliloa Kamal, Miss Eliza Kalikookak*ni Kamal, Edward Keliiolunalilo Kamai, M i s s Viole.t Keliiokekea Kamai, Ka moopuna ame na kuakahi a ke iaanaka aumoana a'u » ike & kamaaina, a ma ka liom.e o keia mau nioopuna oia i noho iki ai no k& mauawa, no ka ikaika una mai hoi i kona mau lalu mamua o ka huli hoi ana no Hawaii, e ike i na maouoouiiuiiiii jka o kana mea aloha he. waliine ame ka ohana apau. He oiaio, ai loihi loa na la ana i hoohala } ai ika uluwehi oke ī\aona nei, a jua huli hoi aku oia no Kawaihae ji ke kai hawanawana, i ka o Kohala, kona home. j He aloha keia mau hoomanao ajna, me na welina poina ole o anel&ne 23 makahiki i kaahope ■aku nei, ,ame na nianao apau )l kakau ia e , iioike ana i kekahi' o na la o j koua ola aiia nialuua t o ka ili hui>I lala laula o ka a ka Meia ,Joscpli J. Feni i aku a jkc kanaka aumoana/kA mea t- : < l&'u i hoopau pono ai nia k,a , koololi iki ana ae hoi ma kahi o ( ke kauaka aumoana, q ka'u hoi, ka jUumo&na kaulana e like me ka poq-. I nianao o keia moolelo .oiaio pokole, { ; iuea hoomanao n ka Meia i ak>tha nui ia ma ke kulanakauhale o ;lionolulu ame ka mokupuni no |Pau o Oaliu ame ke k&naka aumo,ana kaulana. i ; Hooman&o e o'u mau lioii lieiuo n& ole&o apau i k&niallio .ia aiawaena o ka Meīa ame ke kaliiaka «umoana, o kekahi mau ole,lo waiwai nui ioa ia, hiki ole e ioaa wale no ke hopu a'e, a pela me ke kulana o ke kpuaaka e hoi,-, ke ana ia oe ame Aole oia ,ij iuuia. ilio i ka Uanohano ame koiv^ { ua poina koke oia ia mea' iae km nana ole. O k« koloka o ke, akaliai mue ka liooliaaliaa iaia iho. oia kana i apo mai ai me ke aloha i na poe apau mai ka haahaa a ike , kiekie, he like wale uo iaia ke hui, a haiawai pu me ia. ~ j A xuai poina hoi ia'u na iliili lta- j nau o ka aina, hoopili iho hoi oe j ia mea ma kahi keena kaaw&le o : kou puuwai no'u. o na nuhou ku- j waho o keia ia» auie na nuhou ku- j ioko o k« au kahiko ia kuku ma, ko kak«At mau kupunA. o oa mea i ] loaa, la'u a W aku uo na mea k lom ol«, « aho no ia mamua o k&, ual« loa. i I A « pu Uol e na m*nu>! atue iia pua alolia a Kaneliaku . suu« L>el>ora iw») oke KaiUawsuva . wau* i ka ua okiukiu <s KjS.waali&c,, i ka Heiau o ruukoh<da i ka uka ] o Wauuea i ka U® Kipuupuu. i, >va makaiu o Kohala, no'u f LiOi kalu alolia Uolio o . iiau puuwai. i na e lo&a t& oukou. a maa, haaw» tu«ai hoi in'u i hoo-, vaiu M-ale ao» ua lawa iu« k« a ' oiia. pu, a i <jl< o oukvHi ue- ī ioi «pau, m4i |>oiua ia u i na ili ! k o ka be ! ioukatua ua ke t Aulana une kaiva aliiwahuw, uaj nie k« aloha. 1