Kuu Hae Hawaii, Volume I, Number 7, 6 June 1913 — NA MAKAIKIU KEAKA AME GILA KE KUPANAHA O NA KUPANAHA [ARTICLE]

NA MAKAIKIU KEAKA AME GILA KE KUPANAHA O NA KUPANAHA

MOKIINA I.

Aia no o Gila ke liele la e hnli i kanaka elike me ke kauoha a ka Makaikiu Keaka iaia, a eia hoi o Keaka ke kuekaa a noii akahele nei i ke kinomake o ka wahine opio i hooniakiliia mai ai kekahi wahi ike no ke ano o ka halawai ana -o keia wahine opio me ka make, a he n ii no na mea i loaa i ka makaikiu a p pau ana no ia i ka huaiia aku ma na mokuna mahope ae nei. līe hookahi nae hooiaio maopopo loa i loaa ia Makaikiu Keaka, o;a no, ua make pepehi maoli ia no ka wahine opio e kekahi mea puuwai eleelē a ka manao ino, a o ka mole no nae o keia make ana oia 110 ke dala. A ka mea nana i hooia iki mai i ke kohokoho a ka Makaikiu Keaka, oia no, ka haainaka sil'.ka i hoopaaia ai ,ma ka lauoho o ka wahine opio, i hooluheia ma ka lielehelena a i hoopaaia a paa loa ma ka a-i o ka wahine opio, a o ua liainaka nei he haina ia i ike a i maa mauia no na ivane. A'ai nn lrfikn.hi ke nlelo nei i hana a hookolo no na makaikiu i ka poe e manao iua e aihue i na pomaikai, a lieaha' la hoi, e ae aku ana no au i hewa ma ia kumu hoopii a ia poe no'u wahi a Makaikiu Keaka i puana ae ai oiai oia i hoopa iho ai i ka mea hoopio o kana wahi ipukukui makaikiu ka mea na na i kokua nui iaia i na minute mamua iho iaia e huli a noii ana i na me a apau i pili i ka make ana o keia wahine opio, ua kamailio hou ae la o Keaka i keia mau olelo, ae 110 hoi, oia no nae he tausaui na ario 0 na liana powa wale ana i ka poe hewa ole hookahi no hewa nui i 'ka manao o ka mea powa o ka nui loa ana o ke elala a mea waiwai o ae paha, a pela me na pomaikai he nui 1 loaa ia mea a mau mea paha. A no ka mea, i kela la aku 1121 :i0 ua ikeia aku kekahi maa mea i ko laua hiki ana imua o ka Aha līeiokolokolo, a aia hoi imua o ua aha la kg hana a noonoo ana no kekahi kamuhana noeau loa 0 ka hoohanaia ana, ma ia ano iho l'a e aihue a powa ai i kekahi wahine opio hooilina waiwai nui. A ma o ka loaa ana 0 keia kino

make o keia waliine opio, i lioala mai ai o Makaikiu Keaka i kona manao a liilinai ana, o keia make ana o wahine opio oia ka hoolio ia ana o ke kahua hana pepehi kanaka, i mea e hoonele ia ai kekalii liooilina waiwai nui; oiai ua ikeia o ka manao oia mau mea i hiki ai imua o ka Aha Ilookolokoio, oia no, ka aihue a powa ana i ka waiwai mamuli o kekahi palapala hooilina apuka a ma ia ano ilio la e hoonele ia ai ka hooilina ponoi o ka waiwai. Ua ikeia no hoi ke kau ana iloko o na papa lioike hiliia ame na hana karaima o na aha hookolokolo, a ua hoouhiuhiia e ka lepo o na hana diabolo a e mau aku ana no keia ano liana a liiki i ka hopena o" ka manawa a ka poe nana i hana ia mau ano hana e ike ai i ko a ko ole paha o ka lakou mau hana, no ia mea aohe he mea a'makau iki o ka poe hana i keia ano hana. A o keia mau hoao ana e hiki aku ana no nae ia i ko lakou mau hopena kupono; ma o ka loaa ana i ka makaikiu o kela hainaka i hoopaaia apaa loa ma k lauoho ame ka a-i o ka wahine ui opio i make ua loaa iho la iaia he moali hoike no ka hoalakai ai i ka ulaa ia ana ae o kekalii mea i make ai ka wahine opio, a pela ka ikeia ana o kekahi mau mea i hele aku imua o ka aha liookolokolo no ka oiiou ana aku e aponoia mai ka palapala kauoha hooilina, a o ka make ana o keia wahine opio imua o ke alo o ka Makaikiu Keaka oia ka liookoia ana o ka makeinake aihue a powa i ka waiwai o keia wahine opio liooilina waiwai nui hala o]e. A iniua o ka lani o na lani a maluna iho no hoi o ke kino make o ka wahine opio e waiho ae ana imua o ua Makaikiu Keaka nei i hoohiki iho ai oia ia manawa e hele a e hana aku ana oia me ka wiwo ole ame kona akamai makaikiu apau e hoohaule wale i ka hana lokoino a ka poe i ohumu ino ai i ke ola maemae o ka wahine opio a e haliliali mai imua o ke kanawai i na poe apau i paumaele i ke koko liala ole o ka wahine opio. A no ka mea, wahi a ka makaikiu

ke manaoio nei au eia me a'u na kumu liooiaio o kou inake ana e kuu ledc hala ole ; a mamuli auanei o keia mau ki'mu hooiaio e hiki maopapo ana iau ke ulaa aku a kaulai ae i ka la i keia mau hana pepehi kanaka, a'u no nae e olelo ae nei, o keia kekahi o na karaima pohihihi a kupanaha loa o keia kenekuria umikumaiwa. Oiai o hokuku opuopu ana na manao lie nui iloko o ka kaua makaikiu e ka mea helulielu na ia moa i liooloaa aku iaia i inanao ana, e hoohalii manawa wale iho 110 īna ua aeone kaulana la o Kone Ailana, a īnaiimli hoi kekahi o ka holiolio ana niai inma ona, o na inea i loaa iaia nia ia po, e laa ka loaa ana o ke kino wahine make, ka loaa lie hainaka 110 kekahi kane ka mea i hoopaaia i ka lauolio a i ka a-i o ka wv hine opio, ana hoi e maiiao nei he hoike hikimua ia o ka hooloaaia ana mai iaia o ka poe nana i hana keia karaima weliweli loa. A ia pau ana ae 110 hoi o ka ka Makaikiu Keaka liuli a imi ana i na kumu i make ai ka wahine opio ui, ua hele aku la oia no ka huipu ana nie Gila a iaia ka Makaikiu Keaka i olelo aku ai, penei: "E Gila, lie ano me-a malihini a kupaianaha nui mali keia nana i hooloaa mai, a i ole, ae mai paha ia kaua e hoohala manawa wale i nei po ma keia aeone o Kone Ailana nei, a no ka mea nohoi, eia au ma ka melieu o keia pepehi kanaka pohihihi e hookunahiliiia ai, a i ole"lioopī olokeia paha na noonoo maikai o ka leliulehu no keia nepehi kanaka i ike ole ia kona lua a ka manaonao ole i na makahiki lie nui i hala aku nei eia nae me ka nui no o ka hana ame ke akamai e hoohana ai i ka imi ana i keia hihia pohihihi loa, a'u no e ike maopopo aku i ka nee ana o ke au o ka manawa, nokamea aia a kuliu ka ike, a piha hoi na io uwala o ka lima me na ikaika apau e hiki di ke liooliuli pu i ke kino nui o kekalii'lTipopotamn, a pela me ke akainai i ka alo ana i ka poka o ka pu nananana a ka enemi oiai ke ike nei au e lioohanaia niea make i mea e kaawale ai kaua ma ka hookolo ana nia na kapuai o ka poe nana i hana Keia karainia koikoi loa, a e ike ana kma poe ailiue a powa ame ka lehulehu holookoa." mokuna 11. Ka pakaua maloko o ke one—Ka nana ana ma ka puka kipu—He mau malihini elua ma ka aeone—He -kike kamailio hookamani ana a he hiona maikai nae—He hoi hou ana i ka aeone Ka nalowale ana o na dai-

mana e hooluhieliu ana maluna o ke kino make. Ua lilo maoli 110 o i makaikiu i lawa me na ike he nui elike me ia a kakou i hooniaopopo ae nei, a ua noho iho la oia ilalo a s noonoo hou iho la 110 na mea i ikeia nia ia po, a hooholo iho la i kana alahele 210 ka lawelpve hana ana aku i leeia hihia pohihilii loa, a ua lioikeia aku kana noonoo ana no kekahi wa loihi i hala alaila olelo ae la oia: £ E Gila ke manao nei au ua oi loa aku ko kaua pono e hookaawale loa mai keia wahi aku, elike me ka olelo a ka poe maau hele i ka wa e loaa ai ia lakou he hana." <{ Manao anei oe e Keaka e loaa ana ia kaua hp hana?'' wahi a Gila. "I ka nana aku pela ana ke ano, a aole nae o kaua makemake i kekahi mea e aku e hana mai maluna 0 kaua, n wahi a Keaka. poiio e hoike aku kaua no ka loaa ana o ke kino makewahi a Gila. "Kemanao nei auwahi a Keaka, <4 e waiho malie kaua ia mea a kekahi poe e aku e hana pela, aole pono kaua e makemake e lilo i hoike no keia hihia, a i ole, lilo mai paha kaua i mea hoohuoiia. E waiho malie no kaua i kela kino malaila a hoea mai ke kakahiaka o ka la apopo, ia wa e puka mai ai ka la a puka mai na mea apau au i manao mua ole ai, e loaa mai ana no kela kino make, a e hele hou mai no hoi kaua ma keia wahi e naana ai i ke kino make me kekahi poe e aku e ake ana e ike i na mea hou hoolele hauli." Akahi no a loaa ia Gila he hoomaopopo ana, oiai he ulolohi kana noonoo mamua o ko kona hoahanau, a ua emipu iho no hoi ka maukau olelo a pela pu me ka hikiwawe ame ka eleu, aka i kekahi wa no nae e lilo no kana mea e kamailio ai i kumu maopopo maikai. "E Keaka," wahi a Gila, f<mahope o ka hala ana o kekahi mau minute anoai paha o ikeia mai no kaua 1 ka lioi ana aku mai keia wahi aku, alaila aole kaua e ike ana i ka mea e manao a e hanaia mai ana no kaua e ka poe e ike io mai ana ia kaua i ka hoi ana aku mai anei aku a oia ka'u, e olelo aku nei ia oe, he oi loa aku no paha ka nono no kaua e hoike aku i ka loaa ana o ke kino make ia kaua. Aka nae, ua makemake loa ia au e lawe kaua i na ala maalahi apau e loaa ana ia kaua no ko kau a palekana mai ka owilipuia ana aku iloko o na manao hoohuoi wale mai a ka lehulehu,'' "Ua ike no au e he mea pono io

no ia kaua ke lawe i na alaliele maalalii apau, aka hoi ina kaua e hoike ana i ka loaa aiia o ke kino, alaila, 0 ka hoohauleia ana ia o ka'u kahua liana o ka imi ana aku i leeia hihia pepelii kanaka," wahi a Keaka. "A ano, ua loaa ae la ia he manao pola e holopono ai keia mea a'u e nuuiao nei." 0 keia na olelo hoohikilele a Keaka ia Gila, a oielo hou aku la 110 penei: l< Ke īnakeinake nei au ia oe e Gila 1 keia wa, ano, e hele oe i Nu loka, a owau hookahi hoi ke hana i kekahi wahi hana akamai, o ke ano pahele, a elike me kau i olelo mila mai A ;uei, aole kaua i ike i na mea e manao a e hanaia mai ana no kaua. Ei a nae, e aho no kaua i hookahi wale no e hoohuoi ia mamua o ko kaua pau pu ana, eia hoi, he kahua hana ka'u i manao ae la e pono ke hoohana kokeia aku, a aole no hoi au hana malaila i keia wa." Ia wa i pane mai o Gila, "Alaila, ua makemako oe ia'u e hele i Nu loka ea, i keia po no anei?" Ae aku la o Keaka ka Makaikiu me ka olelo pu aku e hele wawae no nae oe. Ua hoonohonoho aku la ka Makaikiu Keaka i ka Gila papa l\ana e hoohana ai, oiai e hele ana ma ke alahele e hiki aku ai i Nu loka, i na mea hoi e hooloaaia mai ai he wahi pono no ka hihia a ua mau makaikiu nei e komo poo nau hi'u laua ma ka hoohana ana i ko laua mau 1010, a ua hoalakai -nu aku no hoi o Keaka i na anuu apau e hoopakele ia ai o Gila mai na poipuia ana e kekahi o ka poai pepehi kanaka. A elike no hoi me ko Gila ano maa mau, ina e hoohana ia ana oia malalo o ke kauoha ua like kona oiaia elike me ka hao kila e uwila ai ka Paea a e a ai no hoi no ke ahi elike me ka oleloia: Ile pulupulu ahi no ka la wela, A he ahikoe hoi no ka la makani. Ua apono aku la o Gila i ka papa nana a Keaka i waiho aku ai imua ona, ame ke kali hou ole iho ua aloha poeleele aku o Gila i kona hoahanau ia Keaka, a hele aku la oia no Nu loka elike me ke kauoha, a Keaka iaia. He loihi maoli no ke alahele ma keia hele aua a hiki i Nu loka Hikina, kahi e loaa ai iaia he kaa holo alanui ine ka mama (kāa uwila). IJt hoololi o Gila ī kona helehelena ame kona aahu ia wa, a -ua makaukau maol: no oia ma ia hoololi helehelena ana a like kona ano me

he ludaio makilo Ja 110 na alanui 0 Nu loka a ke aiwaiwa* a he ikaika no nae aia ke moe lolii la iloko o ko Gila mau io uwala, e hiki ai no ke hoolana i ka wai ka mea e loaa pono akū ana ia akahi pa 'i a puupuu paha a Gila, a^ hui pu iho me ka makau ole ame £a eleu hele loa i ka uahoa. 0 keia alahele loihi ua heleia ia e Gila i kela po me ka mama nui i emi iki iho i ka hele kiakiau ana a ka lio, a ua hiki io nae o Gila i Nu loka Hikina i ka aneane ana e oili mai ka la, ia wa koke no oia i hoohana aku ai i ka papahana a kona hoahanau i kuhikuhi aku ai iaia. Oiai o Gila e hoomakaukau i kana papahana i kuhikuhiia ai iaia e Keaka no ka hooloaa ana mai i na mea e loaa mai ana o kela me keia ano e pili i keia hihia nui a Keaka kona hoahanau i makemake loa ai e lanakila maluna o ka poe nana i hana i keia karaima kiekie loa o ke kenekuria 19. Ia wa pu ua hoano e no hoi o Keaka iaia ma ka hoololi helehelena ana ma ke ano me he wahi luina la 1 moe i ka ona a e ano pau ae ana ke kahiohio, me ka hele ano hoohikaka ana e kaawale loa iki mai mai kahi e waiho ana o ke kino make, ua lawe ae no nae oia ia wa i ke kulana ha-kilo poholalo, i kona kaawale iki ana aku, ua noho iho la oia ilalo ma ke ano hoopolehe o ke ano luina loa no a e o oia wahi ana i noho ai mahope pono ia o kekahi upapali, kumuone. a aia hoi he wahi owa puka ma kekahi wahi o ua upapali kumuone nei, a na ka makaikiu Keaka hoi i hoakea iki ae e hiki kupono ai iaia ke ike pono loa aku i na wahi apau o ka aeone, a mahope o ko ianei ku kiai ana me ka nana mau ma ka owa puka i olelo ia, aia hoi,"ua hoopoluluhi makahiamoe mai la na maka a ua hiamoe io no keia, a i hoopuiwewp, ka' maliaikiu i ka lohe ana i ka leo o kekahi mau mea, a ia wa koke no i moe papu iho p ke alo o ka makaikiu ilalo, a kopekope no hoi na lima i ke one nō ka hun a ana i kona kino i ke ona. A ua nalo hapa no hoi ke kino o ka makaikiu i ke one, o kona wa i a i ike aku ai he elua mau kanaka e īho mai ana no ka aeone, a he mau kapuai helu wale no ko laua mamao mai kahi a ka makaikiu p moe ana, a ma ia ano oia i lohe aku ai i ka pane an a ae o kekahi o ua mau kanaka nei mo ke ano lioopuiwa, pe- : 4< Aia oia, oiaio elike me ka pu." Ia lohe an a o Keaka ka makaikiu

i keia mau olelo, ua hoomaopopo iho la no oia i ke kaona o kela huaolelo "oia M a kela kanaka i hoopuka ae ai no ike ana aku i ke kino make o ka wahine opio, a no ua kino la no ka io o ka manao o kela huaolelo << oia.' , N A ua loaa io aku no ke kino make o ka wahine opio i ua mau kanaka nei maluna o ka aeone. Nolaila mai no hoi ka puoho hikilele ana o ka olelo a kekahi o ua īii au kanaka nei. 0 ka nui no o kela ano hikiwawe 0 ka Makaikiu Keaka, ma ia mea i kono mai iaia e hoohana koke ia wa 1 kekahi papaliana, , ua komo mua mai no nae iloko o ka makaikiu ka manao ana, e pono oia ke kiai a hiki iaia ke hoomaopopo i na helehelena 0 ua mau kanaka la, oiai ua hooholo iho la no ka makaikiu i hele nana niai no ua mau kanaka nei ma ka aeone me ka manao ana e loaa kekahi mea ia laua a pela io no hoi; a no kekahi kanaka iho o keia mau kanaka he ano hakanū kona ame ka liilii loa o ka leo ke kamailio ae i kona hoa. Aia no ka Makaikiu Keaka ke moe malie loa la, a iaia ma ia ano e ki&i ana i u a mau kanaka nei ua hele oia a ano pilipu ka hanu. Ua ike aku la ka makaikiu ua mau kanaka nei e nana pono loa ana ma o a maanei, a uhaele aku la ma ka kahi e waiho ana o ke kino make o ka wahine opio. Ia wa i huki ae ai ka .makaikiu i kana pu panapana no keia manao, in a paha he mau hoao a hana maoli ana paha kekahi o keia mau kanaka e aihue i ke kino make o ka wahine opio, no ka manao ana pela e nalo ai ke karaima i hana ia, a ua hooholo ka makaikiu ina e hana io ana keia mau kanaka pela, alaila e ku koke aku no oia (makaikiu) a kue 1 keia mau kanaka ma na ano apau. A .ua hiki pono loa n 0 hoi i ka 'niakaikiu ke ike maopopo loa i na onin a apau aua mau kanaka la, a ua ike aku no hoi ka makaikiu i ka Aveheia ana ae o ke pani huna ma]aina]ama o kekahi kukui e kekahi o ua mau kanaka nei, a ua inolio pono iho la ua mau kanaka nei ilalo a e unana pono loa ana i ke kino ame na mea hoonani kumukuai nui e luhiehu au a maluna o ke kino make o ka wahine opio. A he »tno kalae no hoi ia wa o ka po, a aoh<> no hoi ioi aku mamua o elua haneri kapuai ka mamao o ua mau kanaka nei mai kahi 0 ka makaikiu e moe malie ana, a e makaala loa ana no hoi ua mau kanaka nei ma o a maanei o ka aeone. (Aole i pau)

Ihea la e hiu pa]akaia ai ia mea he wai ? I AVeloka, nokamea ua oleloia: £< Hiu palaka ka wai o^Weloka." Owai ke kanaka o ka Moa kane kona hoa olelo? O Petero. Oiai ua oleloia, pom j i: "Ekolu kani ana a ka moa, Ekolu kou hoole ana e iVierD." Nohea kanniiii nana 1 paa kukuna oka ? No Kona, penei: 4< Ke na-u la kamalii, Ke kohi la i ke kukuna o ka la." Owai lea aina hc loihi kona mau kihi ī t) 2f«unakua, i oleloia ai: "Ilainakua kihi loa." i'ololei ka Ilome Rula. Owai la ka haole akaniai i ka hana laulau? O Mika Paka, pela ka olelo: "Laulau ana, laulau ana." Ileaha a nohea ka la papa i ke kanaka ame ka makani'? Ile Pipi 110 Ewa, pela i hoohenoia ai: "No Ewa ka Ia papa i ke kanaka, Mai walaau oe o makani auanei, Ki]i kili, kili o-e i ka pua e — Ileaha ka laau uwe wale o ke kuahiwi me ka nui o ka waimaka? Ile Mamane, elike penei: "Kike ka ala, Uwe ka Mamane, Ka Jeo o ka laau waimaka nui, Polole-i, polole-i." Ileaha ka Ia o ka moana elua ona wahi o liolo ai ? Ile Muhee, oiai ua hoohonoia pen ei: wale oe e ka muhee, E ka Ia hololua holo o ke kai." Pehea la ka nainu haole ana o keia, mau olelo? Pupuhi, pupuhi ke kai o llkoa. Eia ka pane: f< Blow, l)low Ihe sea of IT^ock. ,, Owai na ]i 0 aea i komohewa ai i ka Pa Aupuni a i pau nui ai i ke kiulalaia? O ke keiki Kauai (Kaehu) ame koiia poe, pela i holo ai i ke mele."IMakou na lio aea, Komohewa i ka Pa Aupuni, A Poaha kuelala, Makai o Ilalekauwila. M 0 ka mea akaaka hope oia ke akaaka loihi aku.