Ka Hoku o ka Pakipika, Volume I, Number 18, 23 January 1862 — HE MOOLELO NO HIIAKAIKAPOLIOPELE. Helu 5. [ARTICLE]

HE MOOOLELO NO HIIAKAIKAPOLIOPELE. Helu 5.

A pau ia mele ana a ia nei, ala mai la no o Moolau, hakaka no laua nei, a no ka nui loa o ko laua hakaka ana, luhi laua, a hoomaha, ia hoomaha ana a laua nei, hoouna mai o Moolau i na kanaka ona e hele mai e kiu ia lakou nei, ia hele ana mai o ua kanaka nei, ike e mai la no o Hiiakaikapoliopele i ua mau kanaka nei, oli mai ana keia penei. A Moolau i ka pua, O ka uhiuhi, Pala luhi ehu iho la, Ka pua o ke kauno'a i ka la, Na hale ohai i Kekaha, O Waakiu—e—ki—u, E kiu ia auanei kou ahiahi, E makai ia olua auanei, He Akua Moolau, O Moolau Akua—e, Ia manawa, ike o Pele ia laua nei e hakaka ana me Moolau, i aku o Pele i na Hoaiku kane, a me na Hoaiku wahine, e na Hoaiku kane, me na Hoaiku wahine, o mai la lakou a pau, "o, e hele oukou e kokua i ko oukou kaikaina Haku, aia la ua hakaka mai la me Moolau, a ua luhi, hoomaha iho la, hakaka no a luhi hoomaha no, ua hakaka hou mai la no a ua luhi ua hoomaha, aia la ke hoomaha mai la. E hele oukou e hakaka me Moolau." I liki mai ana na Hoaiku, hookahi no ka muka ana ae ia Moolau make o Moolau, e hee aku ana ke Akua o Mahiki no ka ike ana mai i ka make o Moolau. Wawa aku la ke Akua o Mahiki, aole i kaha ia aku o Mahiki lalau aku ana no keia ia Mahiki a make, ke hee nei ke Akua o Mahiki, ke u-wa hele nei ke Akua o kela wahi o keia wahi o Mahiki, no ka make ana o Moolau ma. A no ia make ana o Moolau ma, a me ka nui u-wa o na Akua o Mahiki, oli aku ana o Hiiakaikapoliopele iloko o Mahiki penei. Kaikoo Puuomoeawa, Wawa ka laa—u, Nei o Puuoai ma—e, Naha Kawelowelo, Hee nae hoi—e, E Puuoai ma—e, Ke holo la, E Mikialoalo—e, Nawai ka make, Ke i-o nei—e, A pau ia mele ana a ia nei, hele aku la no lakou nei a no ko ia nei manao e hoi hou i hope e luku aku i na kupua o Hawaii, huli hou lakou nei hoi hou no i hope, manao keia o hele pololei loa, koe no keia poe kupua, o luhi hou no keia ke hoi mai. Nolaila luku mua keia i keia poe a pau, hookahi no oia nei luhi o ke kane ko hoi mai, nolaila kau aku ai keia i ke mele penei. Lilo i Puna—e, Lilo i Pu—na, Lilo i Puna i ke au, A ka hewahewa, Popoi aku ka i na hale, Ua piha na hale i ke'kua, O kini Akua o Waimea, O ka lehu Akua o Mana, Kini wale Waimea, I ka piho a ke'kua o Uli—e, Po wale Mahiki, Aia Mahiki, Ke ua la no––e, A pau ia mele a Hiiakaikapoliopele o ko lakou nei hele aku la no ia, e hoi hope ana e luku i na kupua o Hilo, a malaila aku. Hele aku la lakou nei a kahi e kokoke aku ana i na hale o Wahineomao ma, i aku o Wahineomao ia laua la, e! kai noa no i alanui e ko kakou e hele ai, o kahi aku no keia o makou la, paa mai hoi a ua nei au i o'u mau makua, aole hoi au e hiki i ka huakai hele a kakou. Aia no auanei o'u mau makua la ke kali la ia'u i ka hoi aku. Ia hele ana o lakou nei a kokoke i na hale o lakou nei i nana aku ka hana o lakou nei, e noho mai ana no na

makua o Wahineomao, i aku o Wahineomao aia o'u mau makua la ke noho mai la, e paa no auanei au i o'u mau makua, aole hoi auanei kakou e hele pu i ka huakai hele a kakou. No ka mea, ua makemake loa o Wahineomao e hele pu me Hiiakaikapoliopele ma, nolaila, kona olelo pinepine i alanui e aku ko lakou e hele ai, i nalowale i na makua ona, a kokoke lakou nei i kahi o na makua o Wahineomao, o Punahoa ka inoa o ka makuahine o Wahineomao, o Kaipalaoa ka makuakane, e nana mau ana no ia Wahineomao, a ike mai no laua i ka laua kaikamahine, nolaila, nana mai ai laua e ninau mai ana o Hiiakaikapoliopele i ke alanui ia Kaipalaoa ma, ma ke mele, penei. E Punahoa, I Kaipalaoa, Ina maka o Nanakila ma, E nonoho mai la—e, Mahea ke ala—e? Pane mai la laua la, o Punahoa me Kaipalaoa, malaila iho no ke ala, i nana aku nei maua i ka like o kela wahine me ka maua kaikamahine, o ke kulou ana iho la hoi i lalo. I aku o Hiiakaikapoliopele ia Wahineomao kulou mai no auanei oe ma kuu kua, kupoupou no auanei auhea ke alanui, i mai no auanei oe, eia no, pela no auanei kaua e hana ai la alaila nalowale oe, ae mai la o Wahineomao. Ko lakou nei hele aku la no ia, e like me kela olelo a Hiiakaikapoliopele ia Wahineomao, pela no ka lakou nei hana ana, kupoukupou auhea ke alanui ? eia no, kupokupou anhea ke aianui ? eia no, a pela aku no ka lakou nei hana ana a hala loa lakou nei mai ka maka aku o na makua o Wahineomao. Pau ae la ko Wahineomao manao i na makua, ia manawa, a hele aku la lakou nei malaila aku. A hiki lakou nei i Wailuku i ka papa kahulihuli, e noho ana na kupunakane o Hiiakaikapoliopele, o Piliamoo ka inoa, o kekahi, o Nohoamoo ka inoa o kekahi o na'lii no ia nona ka papa kahulihuli o Wailuku, e hele ana na kanaka a pau, na kane, na wahine, na kamalii, mai kela aoao mai a pa i keia aoao, mai keia aoao aku hoi a pa i kela aoao, aia me ke kumu kuai, alaila ae maluna o ka papa kahulihuli o Wailuku. Oia hele aku la no ko lakou nei a kokoke ike mai la o Piliamoo ia Hiiakaikapoliopele, kahea aku la o Pilamoo ia Nohoamoo. E ! o ka moopuna a kaua la, pane mai o Nohoamoo ia Piliamoo me ka manao inoino, penei; A I heaha la hoi kana, e hele mai no paha ia me ka uku mai no, aia no a loaa mai ka uku alaila, hele ae maluna o ke alanui, aka, i haawi ole mai ia i ka uku ia kaua, aole ia e hele maluna o ke alanui. Ia manawa i aku o Piliamoo ia Nohoamoo, ke ae paha. Nana aku la na maka o na kanaka, na kane, na wahine me na kamalii, ia Hiiakaikapoliopele, he mea e ke ku a ka wahine maikai, aohe wahine maikai e ae ma Hawaii nei, hele aku la no lakou nei a kokoke i kahi o na kanaka e akoakoa ana, e uku ana i ke alanui ka poe e hele ana ma o a maanei. He ai, he ia, he kapa, he malo, he ko, he paakai, a me ia mea aku, ia mea aku, oia ke kumu kuai, alaila hele maluna o ke alanui, (oia hoi ka papa kahulihuli o Wailuku.) Kahea aku la o Hiiakaikapoliopele i ua mau Alii nei nona ke alanui, oia hoi na mea nona na inoa i haiia maluna, ina ke mele penei. Kahulihuli—e ! Ka papa o Wailuku, Kahuli o Apua, Haa mai o Maukele. He ole Kaha, Kuai ai—e, Homai ka ai, Homai hoi ka ai—e, I aina aku hoi—e, A pau ia kahea ana a ia nei, i mai la laua la, penei; kahaha ! aole paha o ka maua ke haawi aku nau, o kau ke haawi mai ia maua, alaila hele ae oe maluna o ko maua alanui, aole paha e loaa wale aku ka maua ia oe. Alaila, nonoi hou no keia ia laua i ka ia ma ke mele penei. Kahulihuli—e, Ka papa o Wailuku, He ole Kekaha, Kuai ia—e, Homai ka ia––a, Homai ana hoi ka i—a, I aina aku hoi—e, A pau ia noi ana a ia nei, hoole hou no laua nei e like no me kela hoole ana mamua, nonoi hou aku no keia ma ke mele penei. Kahulihuli- e, Ka papa o Wailuku, He ole Kekaha, Kuai paakai—e, Homai ana hoi ka paakai, I aina aku hoi—e, O ka laua hana no ia o ka hoole e like me kela maluna/alaila, hai mai no laua i ka olelo ino, aole e loaa ia oe ke alanui, aia no oe a haawi mai i ka uku ia maua alaila hele oe maluna o ke alanui o maua, alaila, nonoi hou no keia ma ke mele penei. Kahulihuli—e, Ka papa o Wailuku, He ole Kekaha kuai ko, He ole Kekaha,

Kuai ko—e, Homai ke ko, I aina ae hoi—e, Ka laaa no ia o ka hoole, ka ia nei no hoi ke noi ma ke mele penei. Kahulihuli—e, Ka papa o Wailuku. He ole Kekaha, Kuai kapa—e, Homai ke kapa, I aahu ia aku hoi—e, Hoole hou no laua nei e like no me ka laua hana mau, noi hou aku no keia ma ke mele penei. Kahulihuli—e, Ka papa o Wailuku, He ole Kekaha, Kuai wai—e, Homai ka wai, Komai hoi ka wa wai—e, I inu ia'ku hoi—e, A pau ia mele ana a ia nei, alaila, olelo aku o Hiiakaikapoliopele i kanaka e noho ana, e nana ana i ke kuai a laua nei i ke alanui i ka poe e hele ana ma-o, a maanei, i aku keia, Ka ! i na paha keia noi ana aku a'u ia laua la a he mau kanaka, haawi mai la, aole o ke noi aku o na Akua, aohe noho a maliu mai. Pane mai ua poe kanaka nei, Ka ! he mau Akua no kela mau kanaka la, ae aku o Hiiakaikapoliopele, me ka i aku he mau Akua laua la. Ia manawa nui loa ka hoopaapaa o Hiiakaikapoliopele, me na kanaka, no ka mea, aole i ike na kanaka, e he mau Akua laua, no ka nana aku no o na kanaka he mau kanaka maoli no, eia ka auanei he mau Akua io. Aole no hoi i ike mai na kanaka e, o Hiiakaikapoliopele keia. Nui loa ko lako hoopaapaa ana, i aku o Hiiakaikapoliopele ia lakou, he mau Akua laua la, he mau moo, i na wau e kii ae ia laua la ea, he holo aku ko laua la. A no ka hoopaapaa loa o ia nei me na kanaka, ka i mai la no ia o na kanaka ia ia nei e pili, ae aku no keia, ae, ninau mai lakou ia ia nei heaha kou kumu pili, i mai la o Hiiakaikapoliopele, hookahi no paha kumu pili o kamahele o na iwi. Kukui aku la ka lono a lohe aku la ke Alii nui nona ua wahi nei, no ko ia nei hoopapaa me na kanaka. Alaila i mai la ua Alii nei, kahaha aole paha ia o ka mea e pili ai o ka waiwai o na iwi, he waiwai no, he waiwai, alaila, pili, he iwi no hoi he iwi pili. Olelo aku la ke'lii, i na kanaka, e hoi oukou a i ua wahine la, e olelo aku ia ia, aohe me ke plli i na iwi me ka waiwai, eia ka waiwai ia'u, o na iwi, ua o-ki ia, ae aku la na kanaka i ka manao o ke'lii, hoi aku la lakou a hai aku la i na olelo a ke'lii, e like me na olelo maluna ae. O ka pili iho la no ia o lakou nei, a paa ka pili a lakou nei. I aku o Hiiakaikapoliopele, i na kanaka, i na hoa pili o ia nei. E ! ke kii nei au ia laua la, a i noho mai aohe e holo aku, alaila eo au ia oukou, ae mai la na hoa pili ona, ae, a he mea maikai no hoi ia imua o na kanaka a pau. I hou aku no keia i na hoa pili ona, i kii au a i holo, eo hoi oukou ia'u, alaila ua maikai ia mau manao ia lakou. Hoomaka aku la o Hiiakaikapoliopele e kii ia laua, e holo aku ana ua mau kanaka nei, kahea mai keia i na kanaka e kii aku e hopu ma ke mele penei. Kaumaha ka ai, O Hilo i ka lehua, Mai ka nuku, O ka manu a Punahoa—e, Hoa ia iho la kau kanaka, I paa o pahee auanei, Hina i Kaluakanaka, He kanaka he mau Akua—e, Hele aku la no keia, e kii ana e pepehi ia laua, holo aku la ua mau moo nei, a huli hou mai i hope a noho a moo, i aku o Piliamoo ia Nohoamoo, e aho e kahea aku oe i ka moopuna a kaua, i hewa no kana ia oe, i kau olelo ino no, e laa ka make o kaua la, ae mai la o Nohoamoo. Huli mai la o Nohoamoo a kahe mai la ia Hiiakaikapoliopele, ma ke mele penei. Kupu maikai ae la, Ka wahine o Kalua, Ua ia iho la e ka ua, A kilinahe ka maka, O ka lehua mauka, Mauka oe e hele ai, Ma Kehoauau wai, E waiho ke ala no maua, No na kupuna—e. I aku o Hiiakaikapoliopele, aohe olua e ola ia'u e make ana olua ia'u i keia la. Ia manawa, o ka-u holo aku la no ia o ua maa moo nei, holo no o Piliamoo a kona poopoo pohaku, o Nohoamoo no hoi a kona poopoo pohaku, pee laua nei. O ko Hiiakaikapoliopele hele aku la no ia, a ia Piliamoo hahae ae ana keia i ka waha, a nahae, pela no hoi ia Nohoamoo, nahae no hoi kona waha, a make iho la laua ia manawa, a ko hoi e like me kana mea i olelo ai i na kanaka mamua he mau Akua laua. Eo ae la no hoi ka poe i pili mai ai i ko lakou waiwai ia ia nei, a pau loa ae la ia waiwai no ka mea nana i kokua mai ia ia nei oia kela kanaka i hai ia ma kela Helu iho nei, a hoka iho la na hoa pili o ia nei,

no ka pau loa o ka waiwai ia Hiiakaikapoliopele, a pomaikai ka mea nana i kokua ia Hiiakaikapoliopele, no ka nui o kona waiwai i nui mai ai ma ia hana ana. Ilaila, hoi hou o Pauopalae i Kohala, no ka mea, ua makemake o Pauopalae, i kekahi kanaka o Kohala, o Pakii kona inoa, a noho loa o Pauopalae i Kohala, a hele aku la o Hiiakaikapoliopele me Wahineomao. Ia hele ana aku a laua nei a hiki laua nei i keia wahi muliwai, wehe laua nei i na wahi kapa o laua nei a au aku la, i ua muliwai nei, (oia hoi o Honolii, i Hilo, Hawaii,) oli mai ana hoi keia mau Akua Unihipili, o Ahinahinakuikapali ma penei. Popo ke kapa o ka wahine, Au ko hana wai, Hoauau wai o Honolii, E kapu o—e, He mau Alii, He'lii no, O Hinahinakuikapali—e, I nana aku ka hana o laua nei, e noho mai ana ua mau wahi Akua Unihipili nei, i aku o Hiiakaikapoliopele, Ka ha ha ! kela mau wahi Akua Unihipili hoi; nana mai nei kela mau wahi Akua Unihipili i ko maua mau mai, a ke kani mai nei ke oli, e make ana olua ia'u. I kii aku ka hana o Hiiakaikapoliopele, e lele aku ana ua mau wahi Akua Unihipili nei, a noho i luna o na makuahine, noho no kekahi i luna o kona makuahine, noho no hoi kekahi i luna o kona makuahine, hoolale i ka luau, a ka luau na makua, hoi mai ho-a ke ahi, a-a ke ahi. I aku o Wahineomao i ke aikane, E ! ke a mai la ke ahi, i mai la o Hiiakaikapoliopele ia Wahineomao, na ua mau wahi Akua Unihipili la, ola na la make, Oia a no o ke ahi a hiki no laua nei, pio ke ahi, aohe i emo huai ka imu, hoomakaukau ka ai, wehe ka wahi o ka luau, a ke pa, kaumaha o Wahineomao, i na Akua, a pau ke kaumaha ana a Wahineomao, ai o Wahineomao a pau ka ai ana a ia nei, ko laua nei hele aku la no ia a hiki laua i kai o Piihonua, moe laua nei ilaila, a ao ae ia po, i ka hale o Piikeanui, ma kahi i moe ai, o laua nei. E hoomakaukau ana o Piikeanui, me Piikeaiki i ka ukana o ko laua hakuaina e holo mai ana i Maui, e lawe ana i ka waiwai no ko laua hakuaina. A pau ka hoouka ana i ka waiwai, lalau aku la o Piikeaiki i kana wahine ia Wahineomao, a hoouka ae la i luna o ka waa, i aku o Piikeaiki ia Piikeanui, hoouka ia ae hoi paha kau wahine. Pane mai la o Piikeanui, ia Piikeaiki, ka! aole o'u makemake e hoouka ka wahine, o holo aku auanei a ka moana, poho ka waa, pulu ka waiwai o ko'u hakuaina. Ke kumu oia hoole ana a Piikeanui, aole e hoouka i kana wahine, ia lakou i moe ai ia po, ua makemake oia e launa kino laua ia po, aole nae i ae kana wahine, oia no Hiiakaikapoliopele, aole loa no laua i launa kino, nolaila, ko Piikeanui mea i huhu ai, a hoouka ole ai ia Hiiakaikapoliopele. Ma ia olelo ana mai a Piikeanui ia Piikeaiki, aole e hoouka i kana wahine, alaila, i aku o Pikeaiki ia Wahineomao, E ! e hoi oe iuka, ae mai la o Wahineomao, a hoi aku la iuka, mai luna mai o ka waa, o ka holo aku la no ia o laua la. Ia hoomaka ana aku no o ka hoe a laua nei, aole i loihi aku, e poi mai ana ka nalu, hookahi no ua nalu nei, mai mua o ka waa a hope, o ke poho iho la no ia, au aku ka waiwai, au mai iloko o ke kai. Pau loa ka waiwai o ua mau kanaka nei, i ka lilo i ke kai i aku o Piikeaiki ia Piikeanui, aia kaua la ! e hoouka ia mai nei no la hoi na wahine a kaua la, hookahi no la hoi ke koekoe pu o kakou, e piho ana no ka hoi kaua la.