Ka Hoku o ka Pakipika, Volume I, Number 22, 20 February 1862 — MOOOLELO NO PAMANO—Helu 3. [ARTICLE]

MOOOLELO NO PAMANO—Helu 8.

A lohe o Kaiuli i keia mele, komo iho la iloko ona ke aloha no Pamano, i mai la ia, e loaa kahiko la hoi na mele ia oe i kinohi, aole la hoi oe e make, aole, ua mainoino hoi oe, e make no oe. Kena ae la no ia ia Wai pu e pepehi a make loa ia Pamano, ia pepehi ia ana, make loa iho la keia. A make iho la o Pamano, hoi aku la kela mea keia mea, i kona wahi iho, koe iho la no ka poe ponoi o Kaiuli, a me Waipu, a me Koolau. Olelo ae la o Kaiuli i kekahi kanaka e holehole i na iwi o Pamano, holehole ia iho la na iwi oia nei. O ka alualu waihoia aku la iwaho o ka puu aina ko, a o na iwi iloko o ka hokeo, o na maka iloko ka puniu, kau ia ae la ua puniu nei iluna, o ka hio o ka hale, a o na iwi oia nei, ma kuono iloko o ka hokeo, ia po no, kiai ia iho la na iwi o Pamano, o lilo i ka aihue ia, noho iho la na kiai me ka makaala ia po.

Aia no na makua oia nei i Kahikinui kahi i noho ai, aole laua i ike mai i ka make ana o ka laua keiki, aole no hoi laua i lohe iki i ka la oia nei i make ai. A ia po iho, hiki aku la ka uhane o Pamano i na makua la i Kahikinui, hoala aku la i kona makuwahine. E! Einei, e moe nei e; o ka moe no ka! ka olua, a oe olua e kii ae iaʻu la; ua make au, ua pepehi ia, aia au la i Kauhao kahi i waiho ai, iuka o Kaupo. O kuu alualu aia iwaho o ka puu aina ko kahi i waiho ai, oʻu mau iwi, aia maloko o kuono iloko o ka hokeo, a oʻu mau maka aia iluna o ka hio o ka hale, ua hoola i loko o ka puniu. Ke olelo nei ko ia nei uhane i kona makuwahine i ka moe, a ike iho la kona mauwahine i ka uhane o kana keiki, alaila, hikilele ae la ia mai ka hiamoe ana ae, me ka puni o kona kino i ka haalulu me ka makau, a eehia oia i kona ike ana aku i ke kino wailua o ka laua keiki. Ia wa, hoala aku la oia i kana kane, e! einei e; aia ae oe, o ka moe no kau; ala ae kaua la, kii ae i ke keiki a kaua, ua make, wahi a ka wahine, a lohe ke kane i keia hua make, he mea e kona huhu i kana wahine. I mai la ia, kahaha! akahi no hoi kahi wahine hoopuupu i kaʻu keiki; e houpuupu paha auanei oe a make iho ia oe i kou kuko, wahi a ke kane. Ia wa, hoi hou iho la laua e moe, loaa iho la i ke kane ia Kanaio ka uhane o kana keiki e olelo aku ana ia ia e like me kana hoike anaʻku ia ia iho ia Lualailua kona makuwahine, alaila, maopopo iho la ia ia ua make io no kana keiki, a hooiaio aku la i ka ka wahine mea i olelo aku ai ia ia. A holo like ae la ia laua ua make io no ka laua keiki, alaila, hoomakaukau ae la ko laua hele. Ia wa no, hope ae la o Kanaio i ke kuinakapa, a wili ae la iloko o kekahi moena; a hele mai la laua nei. O ko laua nei hele mai la no ia i ua po nei, a hiki i Kaupo, pii aku la no iuka o Kauhao, no ka mea, aia ilaila na hale o Kaiuli, kahi i waiho ai o ka laua keiki, a kokoke aku la laua nei mawaho o ka hale, noho mai la ka makuakane ma kahi e mai, hele aku la ka makuwahine, a o ke kokoke aku hoi ia e komo aku i ka hale, alawa ae keia, nana hou i hope, ia nana ana, ike aku la keia i ka a mai a na kaikamahine uhane iluna o ka puu aina ko, o kahi no ia i waiho ai ka alualu o ko laua kaikunane, pololei aku la no ka makuwahine a laila, hao ae la i ka alualu o kana keiki iloko o ka moena.

Ia wa hoi, ua pauhia loa ia na kiai i ka hiamoe, komo aku la keia iloko o ka hale, i naua aku ka hana oia nei, e a mai ana no ua mau kaikamahine nei aia nei maloko o ke kuono, maopopo iho la ia ia, aia malaila na iwi o kana keiki, kii aku la no keia a loaa, nana hou ae keia iluna, ike keia aia malaila na maka kahi i kau ai, kii aku la no keia. A pau keia mau mea i ka loaa, o ko ia nei puka aku la no ia iwaho, ia ia nei nae e hoi ana, aole keia i hiki aku i kahi o ke kane e noho mai nei; ia wa, loaa iho la i ka makuwahine, ka makau me ke eehia, haalele iho la oia i na iwi o kana keiki a holo aku la. A hiki keia i kahi a ke kane e noho mai nei, ninau mai la ke kane, auhea mai la ka hoi ke keiki a kaua? Hai aku la ia, ua haalele ia'ku nei e a'u, ala mao ae nei ia, i hoi mai nei hoi au, o ko ia la kahea mai nei no ia ia'u mahope, a o ko'u makau no ia la haalele aku nei au i ka haawe, holo mai nei au. E kii ae paha oe la i ke keiki, kii mai la ka makuakane a loaa kela, haawe ae la ma ke kua, a hoi aku la laua. la laua nei e hoi ana, olelo aku ke kane i ka wahine, e wawe kaua, o ao koke ae auanei, imi ia mai, loaa kaua. Aole laua nei i upuupu iho, hiki no laua nei i Kahikinui, i ka wa poiki wale. A ao ae la, ike iho la na kiai ua aihueia o Pamano, holo aku la ka poe imi mao a maanei o Kaupo e imi ai, aole he loaa iki, ia kakahiaka nui no, hiki ana ka poe imi i Kahikinui, aina hanau o Pamano, ninau ana i na makua no Pamano, hoole mai la laua, aole maua i ike iki i ka maka o ke keiki, a hiki i keia wa.

Ia wa no, hooninau aku la laua nei, a heaha ka oukou mea i imi mai ai ia ia? Hai aku la ka poe imi, kai no hoi ua pepehiia o Pamano, ua make, a o na iwi kela, ua aihueia, oia ko makou mea e imi nei la, a lohe laua nei, alaila, hoouwe iho la laua nei me ke ano huna ia laua iho, no ka mea, ma ke kauoha a ke alii i ka poe imi, Ina e loaa ka mea nana i aihue o Pamano, alaila, pau i ka hao ia, a i ole ia, make no. A pau na la i imi ia'i o Pamano, makaukau iho la laua e hana i ka laua keiki, e lapaau ke ano. E ike auanei kakou i ka moolelo no kona ola hou ana. (wahi a ke kaao.) lapaau ia iho la o Pamano a ola ae la; aole nae ia i ola kino maoli ae ia wa, ola kino wailua ae la no oia e like me na kaikuwahine ona, a mahope aku, ike kakou i ke ano o kona ola kino ana. I kekahi la wale aku, kupu mai la iloko o Pamano ka manao e hele e makaikai, olelo aku la ia i kona mau kaikuwahine, akahi no kuu makemake e hele kakou i ka makaikai, lilo iho la ia manao o ia nei he mea maikai imua o kona mau kaikuwahine; a o ko lakou nei hele iho la no ia. Hele aku la lakou nei a hiki i Nuu, auau lakou nei ilaila, a pau ka auau ana, pii aku la lakou nei i ka pali, a hiki iluna, hele aku la lakou nei a hiki i Pukaauhuhu, he la koele ia nolaila, i nana aku ka hana o lakou nei, e piha mai ana na kanaka mauka, makai o ke alanui. Ia ike ana mai o na kanaka ia lakou nei e hoea aku ana, hookani like mai la lakou, olelo ae la kekahi i kekahi, e! he me e hoi ke kanaka maikai e hele mai nei. Nintau ae la kekahi, auhea? Ei ae hoi paha la, hookahi kane, elua wahine. I nana io mai no hoi ka hana o lakou la, aole io no hoi kau o ke kanaka maikai. Ia wa a lakou la e kamailio mai nei, aia i waena o lakou kekahi makaula, o Hai kona inoa, a no ka nui mahalo loa o na kanaka ia Pamano i ke kanaka maikai; alaila, pane mai ua makaula nei, aole kela he kanaka e hele mai nei la, ninau aku la na kanaka heaha la? hai aku la kela, he akua kela o Pamano. A lohe na kanaka i keia olelo a ua makauia nei, olelo ae la lakou, kahi no hoi ke kanaka hoopunipuni ia oe, nawai la hoi kau akua hele mai o ke ao, kai no aia a po hele ke akua, o kona wahi ia, a o ko ke kanaka o ke ao, he kanaka aku no paha kela e hele mai la la, ia wa, nui loa iho la ko lakou hoopaapaa. A no ka ikaika loa o ka hoopaapaa o lakou, alaila, kena ae le ua makaula nei i kekahi kanaka e kii i mau lau ape i ekolu, alaila, kii aku la kekahi e like me ka olelo a ua makaula nei.

A hoi mai la ke kanaka me ka lau ape, uhola iho la kela i ka alanui, olelo aku la i na kanaka, ina e hele mai ua poe la a i nahae na lau ape, alaila, he kanaka, ua pololei oukou, a i nahae ole hoi, he akua, ua pololei hoi ka'u, alaila, holo like ae la ia lakou ia mea. I ka wa a lakou la e hoopaapaa mai ana, ua ike aku la no na kaikuwahine o Pamano, ia wa olelo aku laua i ko laua kaikunane, ke hoopaapaa ia mai la kakou, ke olelo ae la na kanaka me ka mahalo mai ia oe i ke kanaka maikai, a ke hoole ae la ka makaula, a ke i ae la he akua oe, a no'ka nui loa o ka hoopaapaa o lakou, kiiia ae la na lau ape ekolu, aia la ke uhola ia mai la i ke alanui, alaila, olelo aku la na kaikuwahine i ko laua kaikunane, mawaena ae oe, mamua kekahi o mamua, a mahope kekahi. Olelo hou no laua i ko laua kaikunane, ina auanei kakou i hele a i hiki i kahi o na lau ape e uhola mai la la ea, ina keehi kekahi o maua mamua, alaila, hehi aku no oe ma kona kapuai, a pela aku no hoi au, alaila, holopono iho la ia olelo a lakou nei. O ko lakou nei hele aku la no ia a hiki i kahi o ua mau lau ape nei i waiho ai, ke nana like mai nei na kanaka, hehi aku la no ka mea mamua i ka lau ape, a nahae ae la, pololei aku la no ka mea mawaena, oia Pamano, hehi aku la no ma ko ia la kapuai, pela aku no ka mea mahope loa, nahae like iho la no na lau ape a ekolu, aole kekahi o lakou i koe. Ia manawa, uwa like ae la na kanaka, me ke kapa aku i ua makaula nei he hoopunipuni, ia manawa, huhu iho la ua makaula nei, o ke alualu aku la no ia mahope o lakou la. Hele aku la lakou nei a iho i ke kahawai o Manawainui, a pii ma kela kapa, i nana mai ko lakou nei hana, e uhai aku ana ua makaula nei mahope.

Iho aku la lakou nei a hiki i kai o Mokulau, nana aku la keia i ka nalu a laua e hee ai me ka wahine a uwe aku la, aloha aku la keia o ka hale kahi e noho ai, aole ka wahine o Mokulau ia wa, ua hala i Hawaii, mahope iho o ko ia nei make ana, me kona makuakane me Kaiuli, a me Waipu, Koolau. Ia lakou nei no hoi i hiki aku ai i Mokulau, ike aku la no o ua o Pamano i keia mau keiki e eli ohiki ana i ke one, i ohiki maunu paeaea, hele aku la no keia a hiki ilaila, ninau aku la, e aha ana olua ia nei, hai mai la laua, e eli ana maua i maunu paeaea na maua,

i hou aku keia, a loaa ka olua maunu, ihea e paeaea ai. I mai la laua, ma kahakai ae nei no hoi paha la, olelo aku keia, aohe ia o keia kahakai, ua paeaea wale ia no e au keia wahi la a hala i kela lae la, alaila, ninau mai la laua, o hea la kahi o ka ia, hai aku la keia, oluna o kela amokumoku la. A lohe lauala i ka ia nei olelo anaʻku pela, o ko laua au aku la no ia, a ike aku la keia i ka laua au ana i kai, au aku la no keia mahope, a hiki lakou nei i luna o ua moku pohaku nei, nonoi aku la keia i ka mokoi a kekahi keiki, aua loa kela, a nonoi hou aku hoi keia i ka mokoi a kekahi keiki, haawi mai la ia i kana mokoi ia ia nei, alaila, paeaea iho la keia.

Aia no na kaikuwahine oia nei ma uka kahi i noho mai ai e kali ana ia ia o ka hoi mai, ia ia nei e paeaea ana, olelo mua aku keia i ua keiki nei nana ka mokoi, ina auanei i hoea mai kekahi kanaka mauka la ea, a i au mai, alaila, hoonou ia i ka pohaku, ae mai la aela. Alaila, oli aku la keia penei. Kaukau kalale, Loulou ana nae hoi ka ai ana a ka ia, Kiwikiwi ana nae hoi ka ai ana a ka ia, A ai ka ia he make kona--e. Ia wa no, hapai mai la o ua o Pamano i ka mokoi me ka ia pu no, ua lou mai la i ka makau, i aku la i ke keiki nana ka mokoi, a ai keia ia a kaua e ke keiki, heaha keia ia, pane mai la ke keiki i aua ai i kana mokoi ia ia nei, he Oopukai poopaa kena ia, he ia ino, i ae la o Pamano i ke keiki nana ka mokoi ana e paeaea nei, e kiola keia ia a kaua he ia ino. Alaila, pane mai ua keiki nei, kai kupanaha no ia oe, kou kiola i ka kaua ia i loaa, hoi aku la kaua a uka pulehu ka ia a kaua, ai kaua a maona, alaila, ao kaua i ko pule, he pule ia ka kaua, paeaea hou aku la no keia, ai mai la no ka ia i ka ia nei makau, oli aku no keia e like me mamua. Kaukau kalale, Loulou ana nae hoi ka ai ana a ka ia, Kiwikiwi ana nae hoi ka ai ana a ka ia, A ai ka ia he maka kona--e, Hapai mai keia i ka mokoi, ike ia aku la ka ia, ninau ae la keia i ke keiki, a ai ka ia a kaua, heaha keia ia? Hai mai la no kela keiki, he kihikihi na ia, he ia ino, alaila, kiola hou aku la no o ua o Pamano i keia ia iloko o ke kai, huhu aku la ke keiki nana ka mokoi ana e paeaea nei i kekahi keiki no o laua, kupanaha no oe i ko olelo mai i ka maua ia i loaa, he ia ino, hoi aku no la maua a uka, pulehu ka maua ia, ai maua a maona o kuu puaa nui no la ka laua, alaila, ao la maua i ka pule ia a ia la, loaa la hoi ka kaua pule ia.

Olelo aku la ke keiki nana ka mokoi ia Pamano, homai k«ti niokoi, aole ouanei e loaa ka'n ia ia oe, o kati 110 palia auanei ka paeaea a loaa ka ia, o kau 110 ke kiola. I mai o Pamano, ina olua i makemake i ia na olua e hoi ai, alaila, paeaea hou ae au, ia ia e paeaea hou ana, hea mai la ka makaula mauka, e au aku ana wau )a i kai, lolie mai la o Painano i ka hea aku a ua makaula nei mauka, olēlo ae la i ua mau keiki nei, ina e au mai oiala ea, hoonou olua i ka pohaku o pau ka ia a olua. A mahope iho, nui loa mai la ka ia i loaa ia Pamano, piha loa na kaheka elua, no ka mea, he wahi maunu ai kekahi a Pamano, (oia ka palu ai a Pamano.) Olelo aku la o Pamano i tia mau keiki nei, e kii olua i ope 110 ka ia a olua iuka, ae mai la laua. 0 ko laua au aku la 110 ia. Ia laua e au ana iuka, lele koke mai la ka inakaula iloko o ke kai, ike aku la o Pamano i ua makaula nei e au mai ana, lele koke aku la kela, au aku la a pii iluna o kekahi | moku hou aku. Pii aku la hoi uft makaula i nei iluna o kahi a lakou nei i noh6 mua ai. Ia Pamano e kau ana iluna o kona moku pohaku, kahea aku kn makaula e hoi mai, aole oiala hoi mai, noho no kela paeaea 110, jia ia e paeaea ana, ai mai 1a ka ia he lelo, ia jwa no, oli aku kda. Kaukau kalale, l Kau ka ohu uoenoe ika mauna, | Huki kolo ka pali o Kahulaana, Kiiohi aku au o Waimanu, Me he nianu e au mai aoa la, Ka lae o Kaiwi i kuu maka, A malie hele ka au hulaana, Kaka i ka huki a haalele, Kau makau aina ole ia e ka ia, 0 ua pahulu ai a maneo, Hoolawehala ua akua o Lanai, E Hai—e, Eia ka mea ai la he ia.

[ A lohe o Hai i keia mele a Pamano i oli |nai ai, olelo aku la ia, aole oe e ai i [kau ia, e ai aku hoi au i kau ia he akua oe. f Aole no hoi he pau iki o ko ka maikaala [manao alualu ia ia nei e make, alnalu aku la !ho ia mahope ia ia nei e au ana iuka, loaa |mai ia keia i ka nalu o nka mai o Kumupali, palowale keia iloko o ka hnakai, paapn na [maka oia nei, aole ike aku, ia manawa loaa jkeia i ka makanla/ aole nae i pepehi na makaula nei ia ia. \t Hoihoi ia ako la ka ohane o na o Pamano je na makaula nei a hiki iaka, hooia iloko o jka ipnkai, koko ia a paa, kaa ia iluna ma ka i|oheian o ka hale, olelo akn ua makaala nei

i na keiki ana, e malama olua i ka ia a kakou ea r mai noho olua a kii c wehe, ae mai !a laua, ae. K pii au i iai oo ka ia a kakou, a me ona wahie, o ka pii aku la fto ia.

I ua inakaula uei e pii ana iuka, onioni ae la keia iloko oka ipu, ike aku ia ua mau keiki nei kii aku la e wehe, olelo aku kekahi, mai kii oe, ua papa ia iho nei kaua aole e wehe i ka ip&kai, aole he hooiohe iki mai 0 kekolii keiki, kii aku la no kela wehe no, 1 ua keiki nei i wehe ai i ke poi o ka ipn, o ka lele ae la no ia o ka uhane o Pamano puka iwaho, o ko ia nei hoi aku la no ia i Ka* hikinui. Oia pii o ua ma\aula nei iuka a hoi mai, i wehe aku ka hana i ua ipn nei, aole o Pa* mano oloko, huhu aku )a ia i Āa keiki ana. la wa, he me e loa kona inaina no ka Hio ana o Pamano; oka, aole ona manāo hoi>pau i ke alualu iu ia, Alunlu nku la no ia mahope o Pamano a hiki i Kahikinui, a komo kela iloko o ka hale, ku ana ua makaula nei mawaho. . Ike mai la ka makuwahine o Pamano i keia kanaka i ke ku ana'ku mawaho, ninau mai la, maiiea mai nei oe? Hai aku la kela. Moahei mai nei au la hele mai nei hoi au me ko'u lioa hele a komo iho nei no fa nei la. Olelo ftktt la ka makuwahine o Painano, he mau keiki tiae na'u, koino mai paha maloko nei; ia komo ana aku a ua makauia nei iloko, ho<jmoe iho ana keia i ka hohoa, inake loa ua makaula nei. Ia wa, lnpaau iho la kona mau makua ia ia a me nn kaikuwuhine ona, aole i liuliu ilio, ikaika loa ae )a ka uhane oia nei, o like pu me tia kaikuwahine, a o kona kiuowaHua no kai hele niua i Hawaii me kekahi kaikuwahine ona me Kauhaiiekinowailua, noho ilio la o Keakaikamuliwai me na makua, e lapaau i ke kiuo maoli oia nei. Hoomakaukau ae la ko laua nei hele, olelo aku o Pamano i na makua ona penei: £! ke hele nei maua, i noho auauei oukou a i hala na anahulu elua ia maua i Hawaii, aiaila holo ae oukou e imi ia- maua, a o ko. laua uei hele iho la no ia. Hele aku la laua nei a hiki i Nuu, loaa ia laua nei ka waa ilaila, e liolo ana i Hawaii, ninau aku la laua nei i ka poe nona ua waa nei, E holo ana keia waa i hea? I mai la ka poe mea waa, e holo ana makou i Hawaii, ninau hou aku !a laua nei, i Hawaii hea? Olelo mai la lakou, i Kohala. I aku la laua nei, o kakou hoi ha ke holo i Hawaii, i ike ia } ku hoi ia wahi, ae mai la lakou; ae, o ko lakou nei holo aku la no ia.

Holo aku la lakoi' nei a ka moana, ninau aku la o Pamano ika poe nona ka waa, Owai na'lii o Kohqla? hai mai la lakou, o Wahilani, ninau hou aku no auhea la aa alii mai nei o Maui i holo inai nei i Hawaii nei, Ninau mai la lakou la, owai Ia? Hai aku la keia, o Kaiuli a ine ke kaikama» hine ttna ine Keaka, i mai la iakou, aia uo ia wahi hookahi.