Ka Hoku o ka Pakipika, Volume II, Number 9, 11 December 1862 — He Mooolelo no Aukelenuiaiku. [ARTICLE]

He Mooolelo no Aukelenuiaiku.

HELU 6.

I lele auanei oe a hiki ilalo ia kupunakane ou, a nana hoi ia e aoao mai ia oe, lele aku la keia a kau iluna o Kuemanu, hookae ae la no hoi oia i kona kapu, ninau koke ae la no hoi oia, owai ke kupu nana oe o na kanaka hookano? aole i pii ia ko'u kua e ka'u moopuna e Kahoalii, a ia oe ka hoi pii ia ana ko'u kua kapu. Olelo iho la o Aukelenuiauku, nau no, oia ana, o ke keiki au a Kapapaiakea laua o Iku, uwe iho la ke kupunakane, a pau ka uwe ana, ninau ae la, o ka hanai no oe a ka Poino laua o Kamoemoea, ae iho la ka ia, ae, owau no. He aha ka huakai a kuu haku i hiki mai ai? I aku

la o Aukelenuiaiku, i kii mai nei au i ka wai ola loa a Kane. A pau ka laua kamailio ana pela, olelo aku la o Kuemanu, o iho no a hiki ilalo i ke kumu o ka pali la, aia ilaila kahi i noho ai o ko kupunawahine o Luahinekaikapu, ua makapo nae, aole paha e ike mai ia oe, kuhikuhi pololei aku la nae ia ia Aukelenuiaiku, i iho auanei oe a hiki i lalo, nana aku auanei oe a e pulehu maia mai ana, hookahi kauna maia, i lalau auanei kela hookahi, lalau no hoi oe hookahi, lalau hou kela alua, lalau hou oe alua, lalau hou kela, aole, nana auanei ia e olelo iho, nohea la hoi keia kalohe i hiki mai nei, lalau auanei kela i ka lehu o kapuahi a kuehu ma ka aoao akau, holo ae anei oe ma ka aoao hema, kuehu hou kela i ka lehu ma ka aoao hema, holo hoi oe ma ka aoao akau, i lalau auanei kela i ka lehu a honi ae i ka ihu, nana koke aku auanei oe ia manawa i ke lohe iho, a i kihe auanei ua luahine la, ua honi iho la i ka hohono koko kanaka, alaila, makaukau oe ia oe iho, no ka mea, aole i pau kana make, hookahi aku no nae hoi ana make i koe, oia ka mea o makou i waiho palua ia ka make, pakahi wale no ka makou a pau loa. A pau auanei ke kuehu ana i ka lehu a ua wahine la, lalau kela i ka laau hohoa, a i hili mai auanei kela ma ka aoao hema, holo oe ma ka aoao akau, hili hou kela ma ka aoao akau, ku ae oe ma ka aoao hema, o ka pau no ka hoi ia o na kino ona, alaila ka hoi oe pii ae a noho iluna o ka uha o ua luahine la, nana ia e ninau ae ia oe. A pau keia mau olelo a Kuemanu i kuhikuhi aku ai ia Aukelenuiaiku, ko ia nei lele aku la no ia a hiki i ke kumu o ka pali, kahi a ua luahine la e noho ana, ua kunu aku la ia i ka maia i kapuahi mamua iho o ko Aukelenuiaiku hiki ana aku ilaila, ia wa no, lalau iho la ua luahine nei i ka maia hookahi, lalau no hoi keia hookahi, lalau kela alua, lalau keia pau loa, lalau kela aole, ua pau loa ae la ia Aukelenuiaiku, e kuehu ae ana kela, lele liilii ka lehu o kapuahi; pohina luna i ke ao makani. O ke okalakala kunahihi koke ae la no ia o ua luahine la, aole o kana mai. E hookomo maanei i na olelo a Kuemanu i kuhikuhi ia aku ai ia Aukelenuiaiku, i na.... lenuiaiku, oia no kela mau olelo a laua, a kakou i kamailio iho nei maluna ae, a ke hoopau nei kakou ia mau olelo a Kuemanu laua o Aukelenuiaiku, a e kamailio kakou no na olelo a Luahinekaikapu me ka moopuna me Aukelenuiaiku. I ka pau ana ae o na mea make a ua luahine la, holo koke aku la o Aukelenuiaiku a noho iho la iluna o ka uha o ke kupunawahine, ninau koke ae la ia, owai ke kupu nana oe? Nau no, oiana, olelo koke iho la keia, me ka hai iho hoi ma ka inoa o kona mau makua, a me kona mau kupuna, ninau koke ae la ke kupunawahine, heaha ka huakai a kuu haku i hiki mai ai? I kii mai nei au i ka wai ola loa a Kane no kuu keiki a me o'u kaikuaana, ninau ae la ke kupunawahine, ua pau loa nae paha, hoole iho la keia, aole, ae, e ka moopuna, e nana mai oe ia'u la, ua makapo au, aohe o'u ike aku ia oe, aole paha auanei e loaa kau mea i makemake ai, ua lawe ia ae nei ka maka kahi nana ka ike, e loaa aku ai ka lawelawe ana. Ma keia olelo hoi a ke kupunawahine, kanalua loa iho la o Aukelenuiaiku no ka hooko ole ia o kona makemake, olelo aku la ia e hele iwaho. I aku la o Aukelenuiaiku i ua kupunawahine la, e hele kaua iwaho, a ma ia olelo a ia nei, ua ae koke mai ke kupunawahine, alaila, alakai aku la keia a hiki iwaho, hoomoe iho la i ke kupunawahine malalo o ke kumu o ka niu, pii ae la o Aukelenuiaiku a luna o ka niu, hahaki ae la elua ouo niu, a kahea iho la o Aukelenuiaiku ma ka inoa o ua kupunawahine la, e Luahinekaikapu e, nana ae ko maka iluna o ka lani, alaila huli wale ae la no keia iluna ke alo, e pehi iho ana o Aukelenuiaiku i na ouo niu elua a pa ana ka maka o ua kupunawahine la, ia pa ana o ka maka i na ouo niu, puoho koke ae la keia iluna no ka eha, uwe ae la me ka leo nui, auwe kuu make! Kahea iho la o Aukelenuiaiku, hamau, mai uwe oe, anaanai ia ko maka, anaanai no auanei oe, onohi o mohola ae, o ko ike no ka noi ia. Ma ia olelo hoi a Aukelenuiaiku, anai koke ae la ke kupunawahine i ka maka, i ka anai ana ae, ua ike. Kahea hou iho la o Aukelenuiaiku, pehea ko maka, olelo ae la keia, ua ike au ia oe, iho koke iho la keia mai luna iho o ka niu a hiki ilalo, ia manawa, kuhikuhi koke aku la ke kupunawahine i na mea a pau e loaa ai ka wai ola loa a Kane, e kii oe e uhaki i ka pohuehue, a me ka akoko, kii koke aku la o Aukelenuiaiku i na mea a pau i kauoha ia aku ia ia, a waiho mai la imua o ke alo o ke kupunawahine, hookulukulu iho la ia i ke kohu oia mau mea a pau iloko o ke poi, kui iho la i ka nanahu a wali, ka ewe o ke kukui, ka lepo na-u, hana iho la ke kupunawahine i keia mau mea a pau, olelo aku la i ka moopuna, akahi kaua a hana ia oe. Eia ka mea hoakaka mua e hiki ke hoo-

maopopo i keia mea o ke kupunawahine e hana nei, o ke kohu o na mea i hookulukulu ia ai a loko o ke poi, oia ke kaliki o ka nanahu a me ke ewe kukui, i paa ai ka eleele, a pipili ae i ka lima. Ia manawa, pena iho la ua kupunawahine la i ka lima o Aukelenuiaiku a eleele loa, ke kumu hoi o keia hana ana a Luahinekaikapu pela, i mea e like ai ka eleele o ko ia nei lima me ko Kahoalii lima, no ka mea, he kanaka lima paele o Kahoalii, a i mea hoi e hiki ai i ka poe nana e malama ana ua wai ola loa la a Kane ke haawi mai me ka hoohewahewa ole, a i maopopo no hoi ia lakou o Kahoalii no ua lima paele la, no ka mea, ua paa ka wai i ka palama ia, ina e nanao aku ka lima ua paele ia, o Kahoalii no ia, ina hoi e nanao aku ka lima aole i paele ia, aole e loaa mai ka wai, oia wale no ke ano o keia paele ia ana o ka lima a Aukelenuiaiku e Luahinekaikapu, a pela e loaa ai ka wai ola loa a Kane ia ia. A pau ka paele ia ana hoi o ko ia nei lima, olelo aku la ke kupunawahine, maanei auanei kaua e noho ai la a lelea mai ka awa hoka, alaila ka hoi oe hele aku a ma ka puka, kahi e haawi ia mai ai ua wai la, i haawi ia mai auanei ka wai mua la, he wai aumiki ia, hoolei ae no auanei oe, nanao hou aku no ko lima, i haawi mai auanei la he huewai, aia ka hoi iloko o laila ua wai ola loa la a Kane, lawe mai oe, a hoka iho. Nana aku la laua nei a lelea ka awa e like me na olelo a ke kupunawahine i kuhikuhi aku ai ia ia, ia wa no, iho aku la o Aukelenuiaiku a hiki ma ka puka kahi e hahao ia ai ua wai ola loa la, malaila oe e noho ai, a hiki keia malaila, noho iho la keia a liuliu, nanao aku la ko ia nei lima, ia wa no hoi, haohao loa iho la ka poe nana e malama ana ua wai la, no ka mea, aole lakou i ike pela mamua, a i keia wa wale no, akahi no a hanaia pela. Olelo iho la ka poe nana e malama ana ka wai, o lakou wale iho no, eia no ua lima nei la, heaha la ka makemake? he ai paha, haawi ia aku hoi ha ka ai, haawi ia mai la ka ai, lalau aku la ko ia nei lima, hoolei ia ae la ka ai e Aukelenuiaiku, kahaha, heaha la ka kona makemake? he ia paha? haawi ia aku ka ia, pela ke kamailio a ka poe nana e malama ana ua wai la. Haawi... hou mai ana no lakou la i ka wai hoka, hoolei ae ana no keia, hookunana iho la ka poe nana e malama ana ka wai no ka mea, aole i hana o Kahoalii pela mai kinohi mai. Ua maopopo ia lakou, iloko o ka manawa e inu awa ai o Kahoalii, hookahi no kii ana o ka wai hoka, a me ka wai mu, a he mea kupanaha loa keia i ko lakou manao. Aka, ke hoomau aku la no nae o Aukelenuiaiku i ke nao aku ma ka puka, ninau iho la lakou ia lakou iho, he aha mai nei la keia e ua lima paele nei? I kii mai la no paha i ka huewai, o ke kii ana mai nei no hoi la, a kii hou mai no, ke hoopanapanau mau aku la no o Aukelenuiaiku i ka welelau o kona lima iloko. Ia wa, haawi ia mai la o Huewaiakaula, oia ka inoa o ka huewai, kahi i waiho ai ua wai ola loa la, lawe ae la keia a hiki iluna, hahaki ae la keia i ka nuku o ua huewai la, ninini iho la ia i ka wai iloko o kona huewai, mokumoku iho la keia ia Paleaikaahakalanalana, oia ka aha i ka ia ai ua huewai la. Ma keia loaa ana mai o ka wai ola loa a Kane ia ia nei, ku mai la keia hoi, aole hoi oia i kipa hou ae ma kahi o ke kupunawahine, lele e wale ae la no keia ma kahi e, ia wa no hoi, ike ae la o Luahinekaikapu i ka lele loa ana ae iluna loa o ka lewa, iho la ke kupunawahine iloko ona, hoohaa hoi oe e ka moopuna, me no hoi kau a kipa hou mai maanei, o ko hoi loa aku nei no ka ia, lokoino wale hoi oe; ka lele la no Aukelenuiaiku, no ka mea, ua pokeokeo aku la kela, aka, iloko o ia wa a ia nei e lele ana, ike ae la o Luahinekaikapu i ke kaikana ia Kamooianea, a me Lonoikaoualii ko laua kaikunane. O ke kapa lehu a Aukelenuiaiku e aahu nei, oia no ka huelo o Kamooianea, o kela moo a kakou i kamailio ai ma ka helu mua, i oki ia ai a haawi ia ai ia Aukelenuiaiku i ka wa o laua wale no ilalo o ka lua o ua moo la, a lakou e noho ana i Kuaihelani, malaila hoi i hoomaopopo ai o Luahinekaikapu, o Kamooianea no ia o kona kaikaina, a ma ka pahu a Aukelenuiaiku e hii nei iloko o kona poaeae, malaila hoi oia i iki ae ai i ke kaikunane ia Lonoikaoualii. Uwe iho la o Luahinekaikapu i kona ike ana aku i ke kaikaina a me ke kaikunane, a iloko hoi o kona wa e uwe ana, haku ae la ia i wahi mele no na kaikaina; oia hoi keia mele malalo iho. Kuhi aku au Inapili, Ianapiopio I ke ala a Kanemakua i hele mai ai, Kahaku ka lauoho o Kulilikaua, He kanaka no o Lono, He hopu manawa no ulaula i ke ahi, He kaua ia Kuluheiua, Make ai ua loku, Hee ai na paka, o ka ua kilikiliha, O ka ua hoomaau, Hoomaau ka ua i ke Kamakalena Pili ia i ka hulu o Maui,

O poowai Ikumailani, He kau he kau hoowiliwili, He kau, he kau hookookoo, O oki ka piko moku ka ewe, O oe ka ia e ala a Lono, Ka honua au iluna nei e Kane e, Ka omao wai o Nanapiliwai, Ke lu ia ae la e Lonowaimakua, E ka ua–u, e ka ua–a, aloha olua–e, Ke lele nei no o Aukelenuiaiku, lele ae la keia a komo iloko o ka lama, o ke o no ia o ka lama a hiki ilalo, ia lohe ana hoi o Kahoalii, ala ae la ia hoolono o ka hiki aku, a hala elua mahina, aohe he hoea aku. Lele ae la no o Aukelenuiaiku a komo maloko o ka loulu, o ka hele no ia o ka halulu o ka loulu a hookui i na pepeiao o Kahoalii. Lele hou ae la no keia a komo maloko o ka ohe, o ka hele no ia o ka uwe o ka ohe a lohe o Kahoalii, ia manawa, puka loa ae la o Aukelenuiaiku iluna o ka lua, aohe hana aku a ia nei i koe. Aohe a kakou kamailio i koe no Aukelenuiaiku ma keia wahi, no Kahoalii ko kakou kamailio maanei, he wahi kamailio pokole wale no nae hoi. Ia Kahoalii i lohe mua ai i ke o o ka lama, kakali iho la ia no ka hiki aku o ke kolohe ilalo, aole nae i hiki aku a hala elua mahina. Lohe hou iho la ia i ka halulu o ka loulu, hoomanao iho la ia, malalo mai ke kalohe, aole maluna aku nei, no ka mea, ua hoomaopopo ia ma ke ano o keia mau mea, o ke o o ka lama, ua like ia me ke kani o ka pu ma kahi loihi loa. O ka halulu o ka loulu, ua like ia me ka halulu o ka hekili. O ka uwe o ka ohe, ua like ia ma ka owe o ke kai, nolaila, aohe like o ko lakou mau ano ma ka lohe a kona pepeiao, nolaila oia i hoomaopopo iho ai malalo mai keia kupueu, a he kalohe ia wahi ana. Ninau koke aku la ia i ka poe nana e malama ana ia wai, auhea o Huewaiakaula? I mai la ka poe nana e malama ana ka huewai, e kala wale oe i kii mai ai i ka huewai, i ko po no hoi i inu awa ai. Hoole aku la ia imua o lakou, aole au i kii hou aku, hookahi no au kii ana aku i wai hoka no ka awa. I mai la lakou ia ia, ua kii mai no oe i wai aumiki no ko waha, aia no ia oe ka huewai a hiki i keia la. Manao koke iho la no ia he kalohe keia. Ia wa koke no, lele mai la ia mahope mai o ko Aukelenuiaiku wa i puhalahio aku ai. Lele ae la o Kahoalii a hiki i o Kuemanu la ke kanaka nana e kiai ka lewa, ninau aku la ia, aole anei oe i ike i keia kanaka kolohe? I mai la o Kuemanu, ua ike no au, maluna iho aole au i ike, malalo mai nei nae akahi no au a ike, o ke kaikaina no no nae o Aukelenuiaiku, i kii mai nei i wai ola no ke keiki a me na kaikuaana. Olelo iho la o Kahoalii, he kanaka aihue ia, e make ana ia ia'u; auhea ka hana a ka kaikaina o ka pono, o ka hele mai no la hoi paha a ma ke alo noi mai, i kii mai nei au la i wai ola no ke keiki a kakou a me na kaikuaana o kaua la, a heaha hoi ka'u mea e aua iho ai ia wai, he wai wale no ka hoi ia, o na kaikaina hoi keia mai ke koko hookahi mai o na makua, aohe hoi i wahena aku, aohe ia he mea kii malu nana, nana okoa ia mai luna a lalo nei, a he kii aihue ka hoi kana. Ua pono no hoi ia lawe ana i ka wai, o ka hanaino ana hoi i ke kupunawahine o maua ia Huewaiakaula a me Paleaikalanalana ke kupunakane o maua ka hewa, (oia hoi ka huewai a Aukelenuiaiku i uhaki ai i ka nuku a me ka aha ana i mokumoku ai i ka wa i loaa ai ua wai la. E hao ae ana o Kahoalii i ka lele, aole o kanamai ua mea he lele, me ka manao nae e loaa ana o Aukelenuiaiku, o ka olelo no la ia ma na aoao keikikane o laua, aka, iloko oia lele ana a hiki iluna o ke kae o ka lua, kahi hoi a Kanenaiau e noho ana, ninau aku la ia ia Kanenaiau, aole anei oe i ike i keia kanaka kalohe, ua ike no au malalo mai, a maluna iho aole au i ike, aka, aohe mea e, o ko kaikaina no o Aukelenuiaiku. Ninau aku la o Kahoalii, pehea la ka loihi o ka hala ana aku nei? Olelo aku la o Kanenaiau, hookahi makahiki eono malama, pau ae la ko ia nei manao e loaa ka mea ana i imi aku ai, ia wa, o ka hoi aku la no ia ilalo, haalele loa kakou i ke kamailio ana no Kahoalii, no ka mea, ua hopu iho la ia i ka laau a Kekuaokalani ia Hoolehelehekii, hiki aku la ia i Hamohamo. E kamailio kakou maanei no Aukelenuiaiku. I ka wa ana i hoi loa mai ai a hiki i kahi i make ai na kaikuaana ona, ninini iho la ia i ka wai iloko o ke kai a kokoke a pau ka wai, hapalua o ka wai i pau, hapalua i koe. Ia wa puka ae la o Namakaokahai i waho a nana aku la i ka moana, ike aku la ia i ke kane e ninini ana i ka wai, aole nae he ola ae o ke keiki a me na kaikuaana. Kahea aku la ka wahine, e Aukelenuiaiku e, hoi mai, a lohe ke kane i ka leo kahea o kana wahine, hoi mai la ia a hiki i ka hale, ia wa olelo hooinaina aku la ka wahine ia ia, kupanaha oe e ke kane, kaino o ka imi kau i ka wai a loaa, hoihoi mai oe a na'u e hana aku, ina e pau loa aku la ka wai aole e ola ko keiki a me ou kaikuaana, ua oiaio loa keia olelo a ka wahine no ka mea, i kona hoi ana mai mai kona imi ana i ka wai ola loa a Kane, aole oia i hoi aku a hiki imua o kana wahine, oia kela mea a kakou i kamailio ae nei maluna.