Ka Hoku o ka Pakipika, Volume II, Number 15, 22 January 1863 — HE MOOOLELO NO KEAMALU! [ARTICLE]

HE MOOOLELO NO KEAMALU!

H£LU 18*

Aolens «hiki, noUila, ka kei» ilon» a pino «e la i keU meu huaolelo, ua haawi ani it't» ke *>ii wehiae o P«liuli i ka meoe aoi i keie !t, a bm kone meoe aa e hiu ika »i ie oe i keii I»; o ko i* aei ku ae ti ao ia ileaa a 11 aka la maīuna o Hiu&opuhaUkoa» e hopa aku la keia i ka lima o Amohikupua, a huki aai ta, a ku mai ta ke alii, abte oo hol oia i hoototohe aku, ka ao oia a hele, a kaawale ae ta ke alii mai o Hiaaopuhaiakoa ae, kahea ee ta keia i »a koa, he manawa ola, ku aaa na koa me ko lakoa makaakao, olelo ako ta ua wahi kahu oei t aa koa, e malama oak&i i ka wahiee a ke alii, mat hookao ookoa ia ia» e kupapa oukoa a puni, aa e hele ako a kokoe io oakon la, ē pale n»i ookoo i wa«na« a iaa o ltto t o oukou a paā loa, i pau eaa oikoa i ka make ia*o. I ke ka papa aaa o na koa, eha paa», a ike iho la aa wahi kahu oet u& pae, e keon Ito%e āaa heie i ho aUi c p«i % hc ooi oo ha HUktop%iha!akoa mau olelo* eka» aole aae he *ao nai, o ka hea wale mai oo i ke ka&a» Ko lakoa nei pii aka ta no ia t » * fca ke kahuoa Kaaa ao hoi ka pute f ko lakoa oei maoawme pīi aoa t a hiMīakou oei i kahi e 3n ii aka ai ita hale a keemala e aoho oet t mlaila» etaaa aku ta keia e paapu mai ana na

kaoiki, pinii ib© la ke pili oalovaie, i ki U epea h« ooi o boiki, al«tla« nioai» ika la o Aiwohikopo® i oi w«bi kaho oeī; o ki bale dh pihi keli o w «ahioe eei ii, ae •ko li oa v«bi kiho oei, ie t oi«, A biki lakoo oei nnwihio o ko kile, i ako li ke kahuoa» mai hoohewahewa oe i ko w»> bioe o make kakoo t ae mai la ke alii i ka ke kahooa nin alaila, ko ke kahona i ka pule a lele arale, oioao aku ia ke kahooa i fee ilii a foe kahi kabo, pebaa kuu pule? Ōlelo aku la laua oei, Ua maikai, o ke kahuoa paha keia i waiho »a ka ike i ka puoiuL A pau ka pokaoi a ke kahooa, pakii ako la o Aiwohikopoa ia loko o ka hale, a ike aku la keia ia loko kahiko ia o loko I na mia ali t a ine hā mioii he nui #ale, a me oa kahikd a paii o ko laua haii, i ko laoa wa e noho aoa i PaliulK Ua huli aku U nae ke alo o Keamalu iioko, a o ke alo o ke keiki, oa hoohuliia mai la iwaho, a aoehe akii la o Aiwohikupua e komo iloko; ua lawa tto oae ia mea i ko Keamalu manao e koōio mai ana o Aiwohikupua, iniki ae ana keia i ke keiki, a uwe ae la kela. la'manawa ae la o Keamalu i ke mele o ke keiki t a lohe kaKi kahu e h&i iiiai ana kela i ka iooa o ke alii, paa inai la kela ioahōpe o ke alii, e noho no iwaho, a hoho no lakoii nei iwaho, hopii mai la ua Keainalii nei i keii mile. Ke uwe hei nd knu keilei i ka ai f Aohe ai, a|a ka ai la i Waipio, Ka ai noho mai i ka ehu kāi* Ko kai hoala i na kupiina, E hoala ana i kuu kania iki, E ala, eia ka iii e jßi hoi—e. A pau kēiā m6le a Keamaliii iniki hoo ai lā no keia i ke keiki a lauk nei, a uwe hou ae la no ua keiki iiēi, hoj)ii hou ae la no o Keemalu he me|e hou. Ke uwe nei no kuu keiki, tiire āhā pkha ika iā, Aoh# ia, aia ka ia la i Waikolu ( I kā ia moe mai i ke one, O ke āhā ka ia, Q ka Oopii kā ia, Ōdpo ii(o# irāi īa i Waikolu, O ka ia ia e ii hoi*-e. . ♦ A pau »o keii mele, iniki hou no keiā I ua keiki nei, uwe hoā ae la no kela, hapai hou no keia he noekl. Ke u«rē nāi Ju» lmu keiki, Aohe wai, aia ka wai la, Q ka wai hu o Kāūwila, Na iliili n Koloa," O k% wai ia ā kuii keiki * inu ai, A inu mai kolohe oe,. Ke uwā nei np kuii, keiki* E uwā ānā paliā i ka waiu, Aohe #aiu, āiā kā kā waiii ia i Pāliuli, He koena waiu na ka manu t . Aia i ka pua o ka lehua, O kou waiii iā, ā āi—la.

A pau na Eoele hohoana a ua Keaiiiilii 6ei i ke keiki; hoōhiaka tibiā kēia e kaheiii i ka inoa o k6 keeki, i kA HiAa AiĀle iiie ka mua, ui loaa n<> nae ia meie iil laua nei ( ke oli ttē o Keaniaiu, ke uhu nei o Ai«rdkUpiia mawaho o ka hale, e ike aua ia e kOmo iloko. Aka, aole uae oia ei hiki ke komo, no ka oiea, ē ikē ana ua #*hi kahu ōēi a ?ne ke kahuhi a paU ke kahea ana ākeatn(iiui kat inoa o k<» keiki, ioie nae kē aliii li6ii>kd ioa i konā ntanāo t a aole bo hoi kā atH i iiwē iā inanāwa. liāpai bou inaī li o l£ēfitt»ā!u i ko mele« tā māhawa ko lākou tiei hookuku ana i na mele, ā i>au ha mele a lākou i hMkii pul ai me na wahinO. Ia matiawa i hooanaka ināi ai Uā Kēāmalu nēi i tm oiele i b lāui wa i |jdOtoākft āi ē holo mai t oia no na melē muā i kākiiu i lbhe āi tnā na Helu uuā■ o keia mooolelo i ki&% hope āē uei ; ia mauawa hiolo inaa iā ka waimaka 0 AiwohikupUā* no kona lohe aita āki ii mau mele i Keanialu ē 6ii iēii peiar waU nO ā hiki i ka wa i kuu ai nā ' leho* a kena ai 0 Aiwokikupai iā Kēaiaalu e lou ilalo 6 kā moanā kohonu lipolipo. Aēia no o iKeāmalu kē oii 'nel ao i na mele» ke olelo nei nae ua Aiwohikupua nei r ke kahu a me ke kāhuna» o kela aau meie ana e oli mai Ia la» aole he mēa ē ae i loaa ii t a i ike hot, e kuu «āhioe oo me āa t o maua wale no ka omm i loaa iamaiiawa, pane mai la ke kahana, mai hooheWahewa oe i ko wahiaē a mē ko kēiki o mH kakou, no ka aea, o keia hēle iaa mii nei a ko wahi» i he|e hoike mai oei ia i«, ina oē i ike ole āku ia ālāila, haawi kela ia oe ia M&kaiii,makeoe me m Jt«oika i piu o Kanai nei, o na makua me ke kopunawahine wale no ke kee, ainila, paai hou aku la aa alii nei, aole o'u kanaloa i koe i kuu wahine. £ia no o Keamalu ke oli nei, oia hoi ke meli i he« aku ai i ke kāae i kona wa i ea II āi mai lalo ae, oia kēia ioese. B Aiwoiiikopua e, kuu kim, Āolē ni la o Keamaiu ko wahine, O Hionop«iHalakoa na la hi akua, Htxxioli« mai ka ihu o ki waa o kaua «o*« Auwe! kuu make—4a. Ia mele a Keamalu, iiiio hou aku 1« ko kahuaa ia Aiwohikupoa* i kooftta «na I holo stftt ai» aole aa«( oe i ike w&hiie mm lta moaoo. pa&e aku lā ue Ai*okik«|raa »ei t tta ike bo wau, a kālii eo «rio s iM» āē ia kakeu, kēna oo wa« i kuu wahme e lao i ka

leho a mmo*4 ae no kela, aUili, kauoha moa nii nae kela ia'<9, ina aoaoei wau i luu, a i ea mai ma ka ihu o ka waa o kcua« aote ia owao, a i ea mai «Moei mahope o ka āaa o kaoa.aoie ao ia owao, a i ea mai aaawwko o ka wai o kaaa, aole no u ow*u,ra ia so a ea poooaeeaa ko alo nei iā, owau no ka hoi ia. A pau keia kaaoh* ana a ia la m'a, o koi ala luu aku la oo ia, a linlio loa, ike iho la waa ika naoe ana āe o ke aho s maua, i haki ae auinei au, ua hemo ke aho amaua, huki ae la no hoi au, aole i liuliu iho, ike ako la an i ka wahioe a kakoo i āko nei la i aga ik** o ka waā o maua, kaltir mai la no hoi ke la, o Keamālo, - hoeiīi4a aku iluna oka waa, hoole āku lā iio hoi au, pela mai no mahope, j a mai oki #aa o manā f ia ea ana j ae la, hoole aku la no hoi au, aole o oe ka'u Wāhine, ia manaWa a*ā i hai ako ai, aia no i' «4 poho ae ina kou alo nei la, o ka'u wahinā ka boi ia, ia ltttt hou ana a ia la la, a | eā hoii ae raa kuu al|, o koVboki <0 la no hoi ia a kāu iluaa 6 kā Waa, 6 koi ilā kliia mai ia oo htfi ia ia'u e hoe i ka waa o maoa, hoolo aku la wau, aole e hoe. l«Hiiani«ā bo, oko ia lā pāne mai la no iā ia*u, iāa pelā kau &ana, make kāua ika #aWie akua o ki*i hei, aka, i kuu nana āna āki'āO i keia wahine, aole no i like lōa me ke maikai o ka'u wahine, no ka mēa, aole e nalttiu>na maikai maloko o ka hale, ona hālāhelena nāā ā me na mākā, bi like pu, a miiiila no hoi au i kuhewa ai, ina no la paftif;ieia #ahino ā*ii i nobb iho nei a o Keamālbi alailā; ā ike no oukou i kona nani ā koiiiā maikai luā ole. Eiā hoi kekāhi, ina e moe maua, a i kohā māliika o ai i kona aahu aiāila, iiā pukā konā mailai mawaho o ka hale, a pela no'-kā hele iltit6 6ka hahohano nui onā āhuāiiiie, a inā ki ua koko, iiā ka uā, olapa māi kā iiilā, kui hi hekili ikaika loā e wāīu, oiā kā māiiiwā e liele ii kā'u wahine, a o iei 'iheā'nanā i ka\i wahine oia ; itt kela manu i kakoii i ike mai nei ikā iho anā ae nei Bāe iiU&'i 14 i kāi. * Alāila, pane ttotriakb la ke kāHuhi, a kau keia wahine iluni oka Wāā, āole auanei wnk» s« TrTiirJw m*r o wā¥, olelo āku la o Aiwohikupua, he wabihe no, alāila, olelo inai lā ki kahuha, o ko wahihe hb iā, alailā. i aku la b Aiwohikupua. he keu ākii hb hoi iā o kā Wāhirie'an6' ākuā loā, iia puni kona kino i ka ihā* hāluia, #anā, hā ia ino no a p'āii o kā moana iluna o iā wāhine, alaiia, olelo māi lā uā kahiihā nei, o kela wahinā i kai kā māā i iho āi o ko «rahine. '

Ia th&iia*i a olua i hdib mai ii mē kēli wihine koi ala kihēa iti6 Hiiii i ke mēle iha i hei mai !a, oii nō hoi kē iiielē i hēa inai hoi a AiwoHikilpua, ika, Weliweli ! ikii la hoi i kē ino, i mii la ke kahuna/ua oi nd ko HiniopUhalako'i lnīna i ihe ka ike hoi Oiamiii ou, 6ii kou mea ī ike inui ē ole ii ko #ihiiiē ikiii. ' ■ | Ke 6li iiēi n'o ua kēiihilu hēi, oii boi na iiiēlē i iia niikUikihē o6i« i paU ii t i kohi ioh6 ani i ki hatē piai t ilēila, hui loi Mai ta ko Aiwohikhpiia ilōhi i ki #tiiiUiē, peli aku a ki Hiki ani i Piliuli, i kohi wi i uliii ai, a hēiē i ka nahele, o ka haa o ka aahēlēhēlē ka ii nēi ii itoko o tia nialiimi eouo, ēii ao 6 AiwoKikupua hia inaWkhō kihi uwē ai i ke aloha i ka wahine. A |tiii keii inaii mei i lakou ē kimiilib aēi, h6oldii6 iku li lakoh nei, ē hipii hou ae aaa o Keamalu i kē oiēli i uwē aku ii i ke kihe i kona, wa i hiki ikii ai i Paliuli, 6ii hoi kēii oielē inilalo iho nēi. Kuu kane hoi e aha—e, Kuu kine ftiai k« uka ahu, Htfu anu la o Paliuli, A maua e pili ai, 1 pili ia ē kiui kē tnu me ke koekoe, Auwe kuu kane—e. A piu keia mele. o ko Aiwohikupua kaeoo ikalinoia ilokoo ka hilē t a ike akn li kēia ii Keaoialu, o ko ia noi hele aku la no ia a noho iho la ma ka aoao o Keamilu, a lele aku lahoni i ka ihu o ka wahine, ia ni ana aku, hoomaki ae li o Aiwohikapoa e u4re, alaila, pipi aku la o Keimiiu i ke kanē, mii uwe oe ( no ki nei, aole kaoi ē pono ke noho loihi loa ma keia hale, e hii | iho oē i ko kēiki a kaua a hoi koke aku oe, aia a make ko wahine, {alaila ka jsoi uwe kaaa mē ke aloha aui t me oa makua o kaua, i »e oa makiaioana hoi o kaaa. Alaila, laiaa aku li o Aiwohikupua i kē kēiki a bii iho la» aoie i iiulia iho, o ka lalau koke ika la oo ia o Keimaio t ke keiki, a olelo aku li o Keaioalel ii Aiwohikupua, e hoi oe„ aa iku la oo hoi ke kauiē e boi t « kahea ae ana na Keanila oei» ke kaho o iaoa ( a o cnas la oo boi kahi kihu o laai Mi iwaho, paae aka la o Keaeal»; ē olelo oe i aa ilii, *oi# o I#kota kapa i keia ia, a pela oo i oa makaamaaa, eia ka na kaae hina, | ho wakie, ka oa wahioo hoi, ke pokaka, ka na kaiki hoi, he polnpulo tn« ka hoai, a o | Oē oe oo ke «180 aa «Ma a paa i keia la, a ina e pakiko mi kekahi mia ia oe i ! fe«ta la t e aaki »} ia, a aia fea ia oēi waiii e

watho ai i kaaa wahīe, malaila āo ka aa alii i#e e waiho ai, a ne ka oa nakaai&aaa kekahi, hookahi wahi e waiho ai |aaiinawa no, o ko Aiwohikapoa laiaa st|%«o la t ka poo o oa haie nei & Kea-1 wma i noho ai a anuhi nai la, a aaimo ae j lafktdai> ka ai a iho aku la. la manawa j cul|ioi o Keaiaalo i hem hoo aka ai I kahi ; kaio o laua, a o mai la no boi oa wahi kabu j alaila, kaooha mai la o Keamaln, e na- j na oe i ka imn, a ioa i enaena, alaila, e ke- j aa koka aku oe i eha kanakā e kii akn ii i hl wahine a ko hanai e lawe mai a biki i ka uam, a ae aku la no hoi ua wahi kahu ne (*nJ*abo o ka hale, a ina » hiki mai, e kuko* ' lu iai oe 2 leapa, i ike aku ai au ua hik mai ia i ka imu, alaila, iho aku Wan me kuu namnui. A pau ka Keamalu mau olelo, lto kāhi kahuikahea aku la no ia i na'lii a r me na maka|tnāua, aole kapu o oukou e na'lii i keia ka mea, ua ike ae la no oukon i ke ali|i aumo la ikā laau, a pela like oo oukn|i e na'lii e amo ai, pela no hoi aa makaainan, ka na wahine hoi i pohaku, ka na ka» kiiwiii i pulupulu nje ka hoaa, a i ko lakou loliie ana i keia mau olelo a kahi kahu, be mapawa ole, ua makaukau ae la lakou no ii liiau mea. :A o na wahi kahu nei hoi o laua nei< oia w£le no ka mea iho wale, a oia no boi ka luna maluna o na mea a pau, a hiki lika la nei i kahi a ke alii i waiho āi i kana fMi|ku wahie, alaila, waiho like iho la lakou ne(i ka Wahie malaila, i ka hui ana ae o ka wihie, ua like pahi ia me na paila okoa elimā, a akoakoa mai la na mea a pau, kena a#;ia keia i na kane e hana i ki uma. Ika hana an&a na alii ame ni kanaka i kalumu, aole o kani mai a ka Hui, ā i ka hM ona o ua umu nei a enaena, alaila, keualāku la keia eha kanaka e kii i ka wahine a .|e ālii, a kii aku la eha kaoaka, heīe pu akh la uo me ua wāhi kahu nei, a i kolakou nei hiki ana aku* ua paa mua na lima me na waajrae ouao Hinaopuhalākoa i ke kauU. ia Aiifohikup.ua ma, nana no i kena i kanāka e hd»ā §>ela i ka wahine ana.

O ka Hinaopuhalakoa hana, o kā uwe wakuu make, a ike aku la ua wa'hi !*♦■* i Im la, ālaila, kena koke aku la keia i na kanaka i hele aku ai me ia, a.hookomo ia aku la no hni ka auamo, a amo ia mai.la a biki i ka. umu, ike aku la keia ua enaena ka umu, o ko ia nei manawa np hoi ia i kukulu ai i ka lepa. A ike mai la o Keāmalii ua makaukau o kai, ālaila, hoomakaukau ibo lā keia i ko ia nei ihau kāhiko, kauoha ae lā keia i oa manu aha ia Ou a ihe iiwi i na iei onā, be mau lei lehua no Mokanleie mai, he mau lei hāia no Puna mai, o na lei lehua mā ke poo o ia ne, onā lei hala hoi ma ka ai, ua poni wale ia i hā mea ala o Hawaii a māpu maikai i keia mea he ala, i ko ia nei makaukau anā e puka i waho, waiho iho la o Kaupuikaukaopaliuii i ka moenā o ia nei ia Paneeikaioa.