Ka Hoku o ka Pakipika, Volume II, Number 24, 26 March 1863 — HE MOOOLELO NO KUAHAILO! [ARTICLE]

HE MOOOLELO NO KUAHAILO!

HELU 2. A iloko o keia mau kutu waimaka i hoopulu ia Huna o na keiki, mo ka manao kauma* ha. no ko laua lawe ia.i kahi e; ia manaw*, pane mai la n Kahihikuaokalani me ka manao kaumaha imua o na ii^akua. Auhea olua e o'u mau makua, ua hoohiki mua maua, a ua hoolilo maua ia olelo a maua i kinawai paa no maoo; alaih, ninau mai la ka makuakane, pehea ia olelo a olua, iu ma* nawa, hai aku la ke kaikunana, penei ka maua hoohikl ana. lua he liiwa ia no-u i ka aina e, owau hele 0 kuu-keikuwahine hele, ina he lawe ia nona, hele pu no me a'u, oia oleio hoohiki ia a m»ua; eia ka lua, ina wau e lawe ia i ka ai> t»a e, a maenuli o ioaa aku ka'u wahino ma ka aina e aku, alaila, o ka uha no ia nana e hnna{ ka uiaua keiki, ke loa i ae iu'u, pela no hoi kuu kaikuwahine, ina he !awe ia no« na, oia no hele, owau tto hele, i loaa mai ke keiki mai loko mai ona, ow«u ho ka.uha na» na e hanai, pela ka maua olelu i lohe olua, nolaila, au!e maua e noho, e hele pu ana no maiia. * ia iohe ana o KuahaJlo t keia mau olelo a pau a Kahihikuaokalani, kuloui knke iho !a ke pfio o Kuahailo ilnlo no ka lohe ana i keia mau olelo, aole e liiki ia ia ke pone mai 1 na keiki, no ka mea, ua kaumaha loa iho la kona naau i na hua olelo u r>a keiki. j la m/inawa, pane mai la o Kuahailo me ke kaumaha o ka nnau i na keiki, ke ae aku nei au ia olua e hele pu. olua me ia nei, aia ia ia nei ko olua pono, na mea e poiio at o ko olua noho ana. Alaila, o!e!o aku la o JCuahailo ia Waolani ke alii o Oahu, ke lawe nei oe i na keiki, eia ka'u kauoha ia oe, e malama oe i na, keiki a kaum, e like no hoi me ko'u malama ana, pela no oe e malama aii ae mai la no o Waolani, o keia alii o Woolani, aole he pili hanauna no Kuahailo, aka, eia ka mea i pili ai, o. Kahihikuaokalani, na ke Akua ia i hanai, o Waolani hoi, he akua ia,a o Kuahailo hoi, he akua ia, malaila kahi i pili ai, ma ke ano akua. " -{ A no ka manao nui no hoi kekahi o Kua« hailo e lilo keia alna i kana mau keiki, nolaila kela i ae mai ai pono no e hele, aka, o ke kaumaha o ka naau o ka makua, he mea pau 6le ia, a mahupe iho o ia mau la, hoomakaukau iho la ko lakou nei holo, a ho- j lo mai la, a ike lakou hei ia Niiheu a me Kaula, a me na wahi moku liilii, a hala ia, hele ana lakou oei i ka pohu o Waianae, a. hala ia, kupono lakou nei iwaho b Kou, oia hoi ka iuoa mua o Honolulu, pae mai ia na waa o lakou nei iuka nei, a hoi ae la no hoi iakou nei iuka o Waolani, oia no hoi kohi i noho ai o keia alii a make ia t oia ke pana oia< Wahi a hiki i kei* manawa. Eia n* kahiko o ua mau keiki nei o ka he- ; !e ana uiai ko laua aina mai; o ka ua koko-ula, o ko ke kaikunane ia, o kk ua kea, o ko ke kaikuwahine ia, mai la ka ua kokome ka ua kea, pio ke anuenue, o na wawae ia o ka lani i kona la • hele ai. Ma keia wahi, e waiho iki iho kakou i ka olelo ana no ua mau keiki nei, a e hoi hou kakou i ke kamailio ana i Kuaihelani oo ko Kuahilo ooho ana aku. | Penei kona mooolelo, ia ia e noho sna i kooa aina, hookahi ana hana», o ka uw» mau t na keiki, i ka po a me ke ao, he!o ma ke la kihi o ka aina, hele ma keia kihi o ka aiua e uwe heie at,.eia ka olelo a na makaainana, e pupule ana o Kuahaiio, pela ka olelo a n« kaoaka, oi u«ro aku o Kuahailo, a o ka pau ole o ke aloha ooa i na keiki. la manawa pokole no, o ka luku aku la no ia o Kuahaiio i na kanaka o kona aoao, mai kela klhi a keia kihi, pau loa iho la na kanaka i QMik« ( 2« kane, na wahiee, nak«iki, a me o« kanaka o kona aoao, a koe hookahi wale no kanaka i koe o kona aoao, o ke kanaka i holo »a ke aoao o ke oia kanaka kai pakele, i« maoawa, peu ae la koaa i»ofeo alii ana aaaUina o ka aioa, lilo ka eioa ia Kaaapakaaui kona hanaunua, ia wa, haalele 3»o la o Kuahailo i ke !* i ka m*a aMhana, boi kw aku la ota i!a!o t kahi ike elo ia, u« pau loa a« !« ko k*kem olelo ea a noaa» ■ A o ko kakou keaailio ko« raa kei» \7ab« fr> « komailio aaa k«kou oo ka hope alsr, out fcel 9 Kauepakanui, it m i dobo iko ai, o k&* na hana, o k« koopaaopoae i ke aupuni, a o ku>« keikawahaM» «i* k* uAoMūi,

noho k«» fegfkamahīoe lan k«bi e F«l«« i tiotw «i am ko«ft kftiktt&*6«. Olti* kaitc*fnBhii>e, o Keaohosai»«ieai ko* tt* &4M, o kt I»t(tuskane t « 0 Kai4wt keaa iwkuwahiM, 1 i k» wa i fatan» fti © kfcit kftikcm*hirte, ewalu t»«kftlitki 6t»a» ft «»ftke ttku lft koo» mtka*rthi6e, ft io« «ko lfteft el«ft O {Ce*dhooouelftßi, o ke ito 6 kH* htik«tnehi(ie ; be kāikem«hine hnoknn», haftkeo. piikoi, miheoī, a me n* ind like ho a peo, * e dte!o iki kikou no ka ht?oktoo, peōei no i» ; lohe ako 1« keia kaikamehīne, tta hanau mei la he tlaila, olelo aku 1« keia, e ttftU(Ai oukou « oui, *iatU, iawe tnai oo* kou i hoa noho ao*u t i ho« le«l«i, it lohe artft 0 ke $tuhina t kei olelo a ka Haku t»na, eia k«na olelo, pomaikai wale k« ltwe tft ae 0 ka'u wahi kaikamahine i aikane oa ka Moi, hanai no auanei au ia 0« a nui, alaiU, hoi oe i ho« noho no ke alii, na na kanaka ia e lawe aktt kft ai a me kā ia. Aia « k« wa kupono 0 na kaikamahine e h«i ai mo ko alii, ia manawe, i ka hiki ana nku o na kaikamahioe irnui 0 k-» hala 0 u« al»i nei e noho &ei, alaila, kau mai la kela t ka Aha, ina e haule ka aha ilalo, alaila, manao ae la tta alii nei he alii keia kaitnahitie ( e ina e haule ole ka aha, alaila, manao ae la kela aohē alii, eia ke ano 0 ka atea I haule kft ah», he paa kahili, a o ka mea hoi i haule ole ka aha, eia kana hana, he holi ipukuha, 1 na mea pelapela no a p«tu loa» pela ka ha* oa ehana ai ua •kaiknmuhine nei; ■ ua mao* pnpo ae U ia kakou ka hookano 0 keia kaikamahine, tto ka mea, aoie he alii nui o Ka« uapakanui, he kaukau nlii no, nolaila, aohe he alii hui 0 keia kaikamahine, he kaukiu alii no, aole i like loa nku rae Kuahailo. O kela inoa i kapaia ai 0 ua kaikamahine nei o Keaohoonuelani, no kona haaheo maoli, a 0 kona kahiko no hoi ia 0 ke ao, e hoolewn hele ana io a ia nei. iluna a i lalo, pela mao e haiia ni, a o ka ihoa no ka hale 0 Laniken, oia no ka hule 0 Kahihikuaokalani ma, oia no ka hale 0 Keaohoonuelani e noho ai, n pela no ka hoohalike ana me kekahi mau «no 0 keia kaikamahine. A oia iho la ho ke pani hakahaka o ka noho Moi. Ma keia wnhi e olelo kakou no ka noho ana 0 Kehihikuaokaiani a me Pulee kona kaikuwahine, ia Waolani ka malnma 0 Kahihikuaokalani, & 0 hol, ia Pūnahawe» le ka malama oia alii, a nolnlla, e olelo iki kakou no ke kaikunane, no ke aho 0 kona noho ana, a me kona nani lua ole, a me ua knhiko oia nlii. He inea mau ia ia ka paa» mau ana o ka ua koko ma kona walii, he kahiko ia no kona hale noho, o ke anuenue, he pa ia ina puka komo 0 kooa hnle, 0 ka pua o Keka* maakahala, 0 na tnea aia ia ma kona hale; ft puni, a me na mea ala e ae he nui wale, 0 Kamaouwai, o ko laua net kanaka ia 0 ka hele aha mai mai Kuaihelani mai, o ka hana a keia kanaka 1 lawe ia mai ai, ina e inakemake na'lii 0 hele ma kahi loihi a ma na wahi e ae a ke alii e makemake ai, a na keia kanaka no e Inwo na Kamanuwai. Elua ano i keia kanaka, he kino manu, a he kioo kanaka kekahi, a 0 ke Kamaakahala hoi, aole ia laau no Hawau noi, no Kuaihelani mai ia laau, pela ka oielo ia, aia wale 00 ka io laau ma Waolani, ma kahi i noko ai 0 Kahihikuaokaltfi»i t malaila wole no ia lueu e ulu oei a hiki i keia la. , £ia kekihi mea kupanahn i keia keiki, ina ia e moe maloko o kona hale, o ka oani o ua'keiki nei ke puka inawaho, ho mea uwa ia ia e oa kamalii, 0 ke ala o ka haoau 0 ua keiki nei, ua liko ia me ke kupaoa 0 ka naheie, o ke aia o ka ili oift nej, ua like no ia mo ka pua Kamaakahala, he ala kahi moe, he alu ha wahi a pau loa, aohe he wahi ala ole o ta nei. A mai ia maoawa mai 00 ke kauiana o Waolani, a no ia manawa mai no na kaaaka kupanaha ja kakou e lohe nei i keia wa, peoei 00 iar; hapakue la Waolaoi, makole la i Waolani, aiaala la i Waolaoi, piapia la i Waolani, a pela aku. Ō ka ai ana o Kahihikuaokalani, aia no ia 1 Punahawele rae ke kaikuwahine, o keia kanaka hoi o Punnhawele, oia no ka luoa nui ft ke alii a Waolani, ina e kahea keia kanaka, ua lohe mai o kai o Ewa, • me Waialua, me ka pali Kooiau, a me Waimanalo, a me Kuliouou a me ia wahi a hiki i Waikiki a me Honolulu, a me na wahi 00 a puoi o Oahu oe». ina e kahea aoa keia kaoaka o Punahawele, i ka ai, k» ia, kft ilio, a me na mea Kike no ft pau; alaila, ua lohe mai la no oe wahi a pau i haiia ae !ft maiuna, i ka ooho ana mai o keia mau alit, a kahi oo a ike ia ka momooa o Oahu oei, i ka loaa o oa waha oatia e ai mai, ua loa* ke alii, eoake pono ka waiwai o ka aioa. A i kek&hi maoawa kaawale lo« aku, oh»muhuenu iko la laua oei, o ke kaikuoake ae ke kaikuwahioe, kupanaha ka keie aioa, aohea la ka hoi kaoaka o keia ai»a, 9 kanaka i io9ioo wab no, «ohe wahi kau&ka onikai! iki, e loaa at lat hoi ona wahi kauwa kaoe | na'u, a pela la hoi oe, oia ka laua oei ohumu | iloko iho o laua oei, me ka iohe ole mai o oa kahu haoaL Nolaiia, oa eoaopopo ia kakou k« aoho aoa o keia mau alii, o Kahihikuaokaiani, a o»e Pttlee k«n> kaikuwahiiweo©, a aa« Waolaoi, * ow Pooahawele oa kftha haoAi o aa'lii, a pwa ke «00 o ka nobo aaa o aa c»ak&aiaaaa. Ma k*ta 0 ha!i hoa 00 kakoa • kaIMilio ao Mlii o Hawaii, w ka eoh& toa o Htt» a »e kana kaue, ft eae ka iae» ma keeki, ota hoi o Holuopae, ai m* Kaeakea, t

me Kolopultp«le t oia hoa oa keiki kinaka ekoiu 4 Hina »#, e eiea ho* k«tfci akoa, p* 1 ke kaoaka kekahi aono, oi« no na keiki ft kakou i ike iho ai <a« faa Helo aua © kel' OKioolelo, o?a hoi o Hioaaukekele, a &e Haihkulimaau, wa bi k& lakou walii kaikuoane hookftht, e o ko lakou kaoake aku no hoi ia. !ioUite, e kamailio tki kakou no ke ko *oa 0 ke kuko * kahi kupēoawaliiM «i Mirtft«ttkekele i olelo ai ī kaoa hanai, peuei; ola 00 hoi titi iwi ft ioaft oa*lii o Kuaihelani, e like me ka mea i hai mua ta aku. No ka hele aoa o Hioaaokekele ma e imi 1 kaoe nana, ft ffiakauk«u ko lau» nei hele, i ke kakahiaka « kekahi la ae, hosffiikft ko lauft nei hele, • o ka hele mai ta 00 ia o laua aei mai Waipio mai, o ket« hele anft oae 0 lauaoei, hele kino wailua ko Hinaaukekele, ft o Hailikulamanu hol, hele kiao kanaki oi«, ia hele »na mai o lauft oei a hala k«hi kupo> 00 1 ka hele witie, alaila, olelo aku la ke kaikuwahine i ke kaikonnne, pehea la kauft e hiki fti 1 keia wahi, 00 ke inea, he kai keia wahij me keia hele ena nae n laua nei, un k«uohti mua aku keia i ke kupunawahine o lauii nei ia Hinauluohia, penoi kana kauōha ana, ina wau e hiamoe, mai hoala oe i kuu hiamoe; ekolu po ekolu ao, eole 00 hoi e nalo ko'u ula o oniooi ae ana wau, alaila k# hoi kii ae oe ia'u, oia ka'u kauoha ia oe lai 1 lohe oe. la Hinaaukekele i ninau aku at i kona kaikunane i kahi e hiki ai laua, alaila, olelo aku ia o Klailikulamanu, kau ae paha maluna 0 kuu kua, oko ia nei kau ae la no hoi ia, e hoo aku ana loua nei i ka lele, oia lele fto ko laua nei a kau ana iluna o Hal-akala, alaila, ike o Hailikulamanu ia Kahihikuaokalani, 1 ka paa mau o ke ao ia Oahu a puni, alaila, olelo aku la oia i ke kaikuwahine, aia ko kanela ke paa mai la ka aina i ka ua koko, aohe nae he pane aku 0 ke kaikuwahine. la manawa, haalele laua nei ia Haleakala, 0 ko laua nei hele mai la no ia a hiki ma keia aoao e nana ana ia Moiokai, hoomaka hou laua nee i ka lele, a kau ana laua nei ilua 0 ke kuahiwi 0 Molokai, e nana ana ia Oahu, ; alaila, maopopo loa ae la ka ike 0 Heiiikulamaou, ia manawa, i aku la i ke kaikuwahine, aia ko kane la, aole kaua e hele i kahi loihi I«a, no ka mea, ua kokoke loa, ei ae no 1«, hookahi no moana a kaua e au aku ai i koe, alaila, 0 ke kau aku no ia, A lohe o llinaaukekele i keia mau olelo a ke kAikunane i hoopuka aku ai, alaila, ninau mai la kela, aia i' hea; alaila, hai aku la o Haiiikulamanu, aia ke paa mai la ka ua k0k0,.0 ko,.o ke aiio 0 ke la ua la, he alii nui, oia ke aoo 0 keia ua la. Ia manawa, 0 ko iaua nei lele aku la no ia, a kau ana iaua nei Oahu, haele ae la laua nei m« Koolau, a h&Jaua nei ma Nuuanu, pii 1« 00 l«u« nei, e ooho aku ana o-Ka-waikilokohe, he kupue ia, nolaila, aloha mai la oia ia laua nei mo ka ninau mai; e hele ana oiua ihea, alaila, pane aku la iaua nei, e heie ana i ka makaikai, o ko laua nei pii mai la no ia a hiki iluna, e ku aku ana keia mau kupua elua, o Hapuu ma laua o Kalailiauola, a aloha mai la in laua nei, a aloha aku la no hoi loua nei, ninau mai la lau ala, 0 hele ana olua ihea, i ku makaikai, wahi hoi a Hailikulam;inu ma. Kaha mai la 110 laua nei hele no # a koino •mai la laua nei iloko o ka nahele, a puka laua nei iwuho o ka nahele, e noho koke aku ana no o Luakaha me Kahapaakai o na kupua ia » ia wahi, « hola louu, haele mai la oo laua nei, a halawai me Kaniakapueo ma, a me kekahi poo e ae, he poe kupua or> lakou, a he mau kamaaina no na malihini, a hl poe hookipa lakou, aka, olaua aei, aole o laua nei makemike e kipa kauhaie, 00 ka mea, ua kau nui ko latta nei manao a ike i ka maka 0 ke kane, O ko laua nei haele aku la 00 ia a hiki i 0 Waolani la, e noho mai «na no oia i ka hale o kana hanai, oia wale no, a o Kahihikuaokalani, aia no me ke kaikuwahine i kahi 0 Punahawele ke kahu hanai o laua oei. Ia Hinaaukekole roi « ku ana mawaho o ka pukft o kft pa'o ka hale o ke alii o Waolani, ia maoawa, ike mai la o Waoiaoi ia laua oei; a aloha mai la, oioau maila, e hele aoa ka olua huakai o ka fa mahea? oloilo, olelo aku la laua nei, e hele aku ana maue mnanei aku la ika makaikai; ia maoawa, paoe mai la o Waolaoi, e aho e komo mai maloko oei a malumalu m«i ka la o Kaiwiuia, «laiia hele kft huakfti oiakaik»}. la maoawa, olelo aku ia o Hailikulamaou, «ole, e hele nomsus « hikii aoei aku ia, alaila, hoi mai nao» • anei, ia oei maua e moe ai. ! Oko Waolani maoao maoli i inaoao ai, i kft ike maoii ao« aku ia Hinaaukekele i ka wahine maikai, aohe mea e like ai, nolaila, makemake oia i* Hioaaukekele i wahioe oa keoa heoai, oa Kfththiktsaokslaot A pela kooa maoao maoli iloko ona, he makeiuake oae o Waolaai e oioau mai, aka, oo ko Eau« oei o>«ofto P a 3 loa .ka heie. nolaila, aole kela 1 nioau hou mui. Ia wa 00, oko laua oe? hele mai 1« no is a hiki i kekuia o Kalwiola, oee iho iaka ia ia lao» oei, «oie &ee o iaoa oei aiana® •© he e ake aaa Kauaoeie ike i ka nsska o ke kaoe, oko laoa oei hel« ao ta a hiki ilalo o Puoahawele, «oie hoi leoa oei t kipa kauhale iki, « kokoke «ku &a laea nei i ka pa o kft hale, ike ®st ia © P u |«« « «ka aae, «kila, oaoa pooo k»a mai la kek me kft eiwa tho iloko oaa t ooheae mai oei is keia mao «««, «ohe feoi he kaoaka maikai & keia aioa, a a©h® ao bi he «ahiae maikai o ooei. a he kaaaka kopaoahii w»J« 00 ko keia •ta«; eohea la ke» neaa aae« e heb mai om. peia o Polee iioko aaa iSso.