Ka Hoku o ka Pakipika, Volume II, Number 28, 23 April 1863 — HE MOOOLELO NO KUAHAILO! [ARTICLE]

HE MOOOLELO NO KUAHAILO!

HEI/U 4.

lloko o ko bu n e bo«iiiB «Bt ma k* hooo«oe« iot, it« baia ae i* lu 000 o ki ii t me ka U D»w*bo, a o* lilo k« ono o na m«t « p«a he inea awaawa ia Hkoa iloko oi* mau ia; o ka mehvm hoi o ke k«p*, oa huihuihui i* e like me o* kai* pftk* m o k* Mak*lii; o ka mehao* hoi o k* poli o ke kanea Bāc ka wahine, ka ioea naMl i k&hiko iho ia !m* ī n* wailohi mae ok o ka makemake. K waOio Uu kakon in**i>ei»k* olek> aoa no n* % iloko, * e k*ra*iHo hoi kikon no na *Hi e noho ana iwaho o ka īanai, oi* hoi o Palee, ioe Hailikulaaianu, no ka mea, ma ka I* o !*koa i hooao ai, u& hoi aku kekahi maa alii j{oko, a ua maopopo ae nei ia kakou ka laaa maa hana, ak* o keia maa alii hoi« oa noho iho no kekahi ma kona wahi i hoomaka ai ka noho ana i kinōhi, ia lakoo e noho akoakoa ana, a pala no hoi kekahi, a he anaoa, a he mau anana paha ke kanwale iwaena o lana; aka, ua noho iho nae laoa me ka manao nakekahi o laua e lalaa akn, a pela no hoi ka manao o kekahi, nolaila, tta okuu wale iho no laaa, me ka moe po ole, no ka mea, he pali nui ka hilahila iwaena p laua, a na ia pali no i ke-1 ake* mai ia laaa, ke komu i loaa ole ai ia laua ka hooko pono ana i ko laua makemake; a pēla no ko Uaa ttohō wale ana iloko o na po ekola, a me na Ia ekola, a i ka ha ae o ka la, e hoi ai ko Hawaii mau aiii, ika, aohē nae i ko ko Pulee makemake ho Hailikulamliin. . | He inea ano e loa no keia Wahaa Tike o laua, ke kahkai āktt o kekahi, ha kekahi e īalaa mai, a pela wale no ka manao paumeume iwaena o leua, a na ia manio i hoonele i ko laua hui kino ana, a nolaila, ua heie laoa i ka mala a Kainehameha, i Knahēwa, a ūa kaheā ia mai laua e kela haanu o tik* b Napuu, i Hawēii, e i mai dha ia laua, "iinele, uhele, «a nele olua i kaole ana iā olaa o ka mea mania." A pelā ihb la ke kani a uā wahi mana nei, i kapaia kona inoa he Nene. Ua paa āe !ā kō kakon olelo āhano na alii hepa, he hepā tio laua he māu lola ha ke alii, i (i olelo hoi kakoa ho na ālii ilokoi hb ka īnea, ,i ka po ā ao āe, o ka hā no iā o ka lāj kani honiia wale ibo !a no ke uhu a ka wahihe, nolaila, he mea Uaohāb no ia i ko kē kane manao, a f:an<? akū la bia ihe kā nihāu āku i kā wahine, no ke kaleana o ke kahi ahā b ke iiha ā ka wahine, aka, ble!o inai kā wāhih'e ia ia, e ālohā āe anā wau i kūii wahi wahine, hele mai hei mamuli o ka leaieā i ka mākāikāi) a loaā īho hei hbi be ia*ii, paii hoi kā mānāo aha i ka mākāikai, Ulo iho nei hoi kauā i.ka haowili i kāla i ka uha, i kā jpa!ahi, i ka iā kii o na wahi nei, iloko hōi o keia māh po ekolu, a me na ao no hoi ekolu, ā nā like no ia ihe nā lā eono iā kauā, aoh& komo ai iki ia kaua, aohe no hoi he loāa ae o ka ono i na iheā eaē, āliOokāhi walā ho āi a kana i nōho iho hei t b ha manao wale no o kaua, nā kā manao i hapai, pii mtf ka makemakei a hā ka makemake hoi, pil hiai ke aloha, a na ke ālohā hoi kāhā e hookaawale nen A lohe ke kāne no keia hUa hookaāwale, haalelā iho kā kahe i ko laua ihoe pa ahā* ala āe la biā ilhnā, ā pahe ihā la i kāha wahine, aola !oa aa e hookau iki aka ia oe e hoi i kou *ahi, no ka mea, ua paā loā ko'a māhāo* e hooniau !oa i ko kaua noho ph aha maanei, ine kā htaopo)po ole o ka huina o na !ā a hte na mākāhiki, ā hookāhi no o kāha palena b ka make, a oia wale hb kbkāaā meā iiānā e hookāaWale; ina pāha oe e hotj ā hookāawāle thāi hoi i ko kauanōho ana, ke manao hei āii* aole paha oe e hiki ; aku i kona wahi, ā o ko'u maka e iho nb paha ia, ne ka mea, uā heie āu a ulupahi i ke aloha ia oe, a pehea iā e hobpau ia ai keia kāumaka hui āU t hana mai nei ia'u, ā lilo paha auanei ia i meā nā 4 U e hana āi ilo* ko o kou maa la o ke kaawalē ana aku, a lilo iho paihā aiiāuei keia hāna ahā iho hēi a kauā ma m oluolu, i mea e hoooluhi aku ai i ka poe okoa, i hui pa o!e māi nei hoiJ ka kaua hāna āha me ka lealea. Hioaaukekele; mai aua oē iāNi, e āe ihāi no oe, e hoi mua wau e ike i kuu wahi kupūnowahine, o knu ike aku ka ia ia !a, a o ka pau oohoi ia o ko'u manao ana nona, a o ko*a hoi mai ttb hoi pāha ia a noho kanāka aku no hoi pahā malalo oU, nolaila, aohe pooo ia oe ke aua, o make mai ausnei aa kupunowahine hei o'u, no ka meā, haalele aku nei oo maoa U he māi no, o ke koi hoi a ia la (Hailikulamanu) e hele i ka makaikai } .nolaila, haele mai nei thā* oa, ioe ka loānao ola naa hoi, e loāa āha ka hookipa ia mā keia ano, a toaa ai ka mea hui * loko e hana ān Sia oo hoi; oa kaiioha mua ah ia ia, iha* mu* ae o ko'u hoomaka ane e hhihoe, oā ka* uoh* maa aku au in ia, e hiamoe ana au i eko2a ao, * i ekola po, alaila, alā koii hiāiooa ana, aole ao ti&e hoi a nalo ko*« *la, e imi ais«, alnila, kii m*i kela e hooala ia*a, a ina hoi e loaa ok a'ii ka oni ana i!oko o ka māoawa a*ā i kāuoha ai, abila, e maeao aoatm kela ua enake au, a o ko ia la manawa no hoi ia e hoomake iho ai, oa pilikia loa ko*a nuuaao oona, aole no hoi e hiki ia oe ke «na mai ia'u, no kā msa» e lilo aoa oo wau ooa» a pela hoi oe na'n, ā o ka haake wale ao ko kaaa OMā ō»na e hookaawaie. No ko ia nei koi ikāika !oa i ke koi i ka hoi e ike i k&hi kupaaowahine, ua *e mai oo ke kane, gm I» kauiaaha no nae o k* manao, oo ka hoi aka o ka vahta» mai kooa *to aka, m

kft bk>«, fee maaso nui Wi koaa, '* aoile edJboi e liM boti m« «oa, ooJ«0*, oa mauao oia, tofcte oo fce «slune aaileoi e ae e tte« d» ka aaaiksi t pd* w*te ibo l* ao ilole o kana ooino eōa, u» k» hai ole aka oae imaa o k& waMee ao» f wale oo i® mmm 2bko om.

OUAo mai ia o Hioaa&kekeie i ke kaae ilta i ana mai, e hoi tnaaa, aole oo hoie nalo koa hele ae, e kiiia mat aaa «a oei, aiailaao ho4 bele ae, a t ole hoi, o maua pa mai oo ke befe mai, a o kokaoa bq[» lo& oo ia ia Oaho ttei, aka t ke hoi aei oas hoi maaa, e noho oe tne ka hoomeia pooo i koa klno, a owaui wale oo ka mea e ooa ai, a pela oo boi iran, e hoi oo boi trao me ka hookapa a noa oo hoi ia oe, a ia kaoa wale no e noa ai aeia n»o kapo 0 kaoa, a o ka mea o kaoa e koe aoa no keia, oona no ka boopai «eliweii aoa. A bhe ke kaae no keia maa olelo kaaoha a kana wahine, na lilo iho la oo i t he mea maikai i kona maaan t nolatia. ua hiki wawe loa oia ma ka ae aoa ako, a uaoiooia no hoi kona manao ini ka hookou ana ako ia Hiaaaokekele ma e hoi 1 Hawaii. A inakaukau ko laoa oei hoi, aloha iho la | lakou a pau, ko laaa nelhoi mai la no ia, haele mai la nae laua, a hala kahi o k&naka, oa hoomaka laba ma ka lele ana, a hiki iluna e Haleakala, ma Maoi, a malaiia laoa i hoomahā iho ai; a o ke kumu nae o keia hoomaha ana, no Hailikolamana waie no, no ka mea, oa maluhiluhi loa iai lioko nae o ko iaua wa e hoomaha ana, ua ninau aku o Hioaaukekele i kona kaikonane, i ka i anaakii, he mau makua Oo nae paha ko kaua ? wahi a ke kalkuahine. Ae mai la no ke kaikūnaoe, me kaolelo aku nohoi, ae, he mau makua no paha ko kaua, wahahee no boi kau niiiau pela; i hea no la hoi kau ike ana i.kekahi keiki i hanau ia me ka makua oie/kai no ua hanah wale ia no na mea a pau e ka makoa ? Ninai hou akii la no ke kaikuahine, he wa> iwai no nae paha ko kaua mau makua ? Ae aku ia no ke kaikunane. O ke kumu nae o keia ninau ke kaikuahine, no kooa hilahila i ka ike anu ako la i ka nui o na mea ai o ka hale o ke kane, a me ka nui iauna ole uo hoi o na waiwai hookupu. A pau iho la ka laua hoomaha ana, o ko laua hoomaka aku la no ia e lele, a hiki no hoi ma Waipio, a ma ka wai hoi o Hiiīawe, māla> il& ko ia nei haie kahi i ku ai; a ia laua nae i hiki ai ilaila, pane hou aku la keia i ke kaikunane, ke noho nei e hoi oe a ha niakua o kaua, e oleīo aku, e hoomakaukāo koke i na mea a pau iioko o keia mau iā, ē hāna no hni a nui na mea āi, a oi ae māinua o kela waiwai a kaua i ike akii nei, ā oia iho lā no ko'u manao la i iohe aku la no hoi ke nane, o ka pau ae la no hoi īa o ko laoa kamailio pu ana>. 11'-^^'' ' i 0 ka hoi aku la no ia o ke kaikunang|&hi3r aku la no hoi ke kino waiiua oia oei, ā komo akii la no iloko o kona kino holookoa; a o kahi kupiinowahioe nae oia nei, emoe ana no ma nā waWae oia nei, i ko ia nei oni ana ae, hoomanao ae la kāhi kupunowahine nei ( i ka mea a kana tiiobpuna i kauohaai, alaila, īalau aku la keia hooaiā, aka, hooikaikā loa ae la no ka moopuna mā ka oui ana, me ke kikookoo ana i-o a iā nei, e huli ana i ka ākau ā i ka hema, a kaakaā ae la na maka, keoā koke ae la nokeia i ke kiipuoowahine i wai holoi no na makā oia nei. Kii ako laho hoi kahi kupuoowahine i ka a Ote oa meā e aē i olelo iā mai ai, ā Oa mākāukaO koke ae la no iā mau mea apāu. A pau no hoi ka luāO kahiko iho ta ōo hoi keia a niaikai, hoolale aku lā no i na mea ai, a he manawa ole* ua mākaukau koke āe lā no oa mea ai, nahā keiki mauu nae ā oa iuāhioe oei i lawe mai na mea āi* oia boi o Ooj a me liwi; o ka ai oae kai kokāhii a o ka ia oo hoi kai kekahi. Okahi hae o keiā hiāU Tfahi (liāna e ooho ai, aia ho i Paliuli, a o ka mahawa hāe e lohē | āi i ke kaheā a oa Ihahioe nēī, o ka mān&Wa iho la Oo ia e lawe kokē iā mai āi oā meā i kauokā. ia ako āi; kii no ilaila ka leho o ke akiio» kihi o ke akua, ka maao o ke akiia, ke oamo, ke nawo, ka pilikua. ka plli alo, ha lā« koo 00 0 haoa nā meā ai i oH, a o ka lāWē walē no kā o& inao wāhi manu nei* Uiki tnāt la hoi oa mea ai, ai no hoi keia ā Inaooa, hoihoi aku la no hoi oa maū wahi ma--00 nei i ke koenh o ha mea ai» a hoi ako lā 001»i keia a loni 0 kāhi a malaila no keia i hoonahea iho ai, e apa walē aoa no ka maoāo i ke aloha i ke kaoe, e imi aua hoi i wahi e oilo ai» āka t aohē oae hoi he wahi e oaio iho ai, me he iaēa e ko okoa mai aoa no ke kaoe imoa ona, nolaila, ua āoea&e loa kooa pilikia; āka, ia iahaeeolupuni aha ikeia mea he aloha kane, nioau mai lao Hioauloohia, ke ketpubo*ahiae otm aei, i hea ako oei oe ? Paoe ako la no hoi ka moopona, kai no hoi i heīe āko hei ao e imi i ko mei i koko ai, i ko ai hoi ko kauoha,» ola ai hoi oo iwi wahi no hoi eo, ua pao ka hoi ko aho i ka hanai ia'o. A loheoi kopun owahine oei oia nei, oinau hou ako ia keia, oa <oao aka oei nae paha ? Ae ako la uo hoi keia« ae, ua loaa aku oei no hoi paha, aoa ioai oei no hoi paha ia maoa e ooho, hool» ftktt &ei oo Wao, aole #n e pono ke Ooho, oo ka mea, u& kaaoha aka nei hoi t kou wahi kaponowahine, e homoo ao ekolo la, * ekolo oo hoi po, aote e hm»ala wale ia koo hiamoe, m». feoa oni ole ae, aia oo a oo» ae aa, alaīla oo hooalā a®. No Bttnt hooikmika loa oo hoi t» ke koi aoa e hoi mai, nolaiwaie oo koaa laea i hookoii mai oei ia maua, a hoi tK#i nei. Pane hoo m*i lo ke ikahi no a makepooo» ola ihoio no hoi ao iwi, u»

loaa ako koa *IH o Koaihelaiii ia oe, ka eoea hoi a kao oaaa i koko noi «i, e kaa mai kaoe ooloko mai ea ohaoa, a haaaa . ae||£p oloa oiaa keaki, o ka līlo noi oo Ho«aii tsei, a oia se mai loko a« o olna, ka mea oaea <fflimabaa ako ka hananoa alii ao Hawaii nei, &oa la-> kon aoanei &o hoi e osi ako keia q»q eooka a pank». Ma keiā wahi, oa pao ko kakoo kamailio aoa no ka laahioe, ame kana moopuoa, a e olelo hoi kakoa no Hailikolaonno, oo kom hoi aoo a hiki i Koaa, i kahi ona makua, oia boi o Kokaohialaka ka maknakaoe, a o Hioa boi ka nakoahine, aka, ma ka mooolelo nae o Keamaln, be wahine o Kukaohiabka, a ma keia mooolelo nae be kaoe. He huikaa kahiko loa mai no ka keia ooa inoa oko Hawaii | oei, he kane noa he wahine iloko oka inoa hookahi. Ia Hailikulamanu i hiki ako ai i Kona, ike mai la na makua, mahamaha mai la nae ka makuahine, me ka ninao mai, ike wale hoi i oo kaikaahine; ia wai ? wahi hoi a Hailikulamanu. Pane mai la ka makuahine, owai ka hoi kou mau haku ( kai no hoi ou kaikuahine oo hoL Owai ia mau haku o'a ; A loheo Hina, auwe mai la oia, auwe no ka hoi ke keiki hookano, he mea ninaoia iho la no ka boi ia, aiaka hoi |t ninau ia aku, he mea ninau Jbou ia mai la no ka hoi ia. f Pane hou aku la no ke keiki, owai ka hoi paha ko'u maa kaikuahine, a hako hoi ? Kai >no hoi ou kaikuahine no hoi e noho mai la i Hilo, wahi ana makua. Aole no ia o ko'u mau kaiku&hine e ku ai i ka moku, wahi a ke keiki. Aia hou aku auanei i hea ia kaikuāhine hou aku ou, e ku ai olua i ka moku, no ka mea o oukou wale ae la no k a maua mau keiki i hanau ia āku e maua. Pane hou aku la keia ina makua, kai uo hoLo ke keiki hope loa no a olua i kiola ai i ka puu opala, s hanau ae ai hoi he iewe wale no, a oia iewe a olua i hoolei ai la, oia ka oi kelakela mamua āēo kela mau kaikamahine e noho mai la i Hilo, a plua e olelo mai nei, he mau haku ka ia no'u; aohe o lakou inaikai, he paepae wawoe ia no ia la. Nināu hou aku na makua, aia i hea kahi i noho ai o ua kaikuahine laou ? Aia no i Wai pio, me ke kupuuowahine kahi i noho ai, a ilaila no kahi i hānai ia ai a nui, a i kauoha māi nei nāe ia olua, e hoomakaukau mua olua a makaukau, alaila, kii aku au, a hele pu māi maua, pela no ia i kauoha mai nei ia'u. Pehea la e hoomakaukau ai, wahi a ha makua. Olelo aku la keia, eono moku o Hawaii nei, eono puuwaiwai no ia; oka ai ame ka ia a me ke kapa, a me na mea no a pau, oka waa nui, a me ka waa iki, kaiiaka nui kaoaka iki, a koe-aku ka poe hiki ole mai ika hele no ka nawaliwali. Pahe mai hoi na inakūā; tta jldbd hoi ha olelo ako kaikuahine, nolaila, ke olelo akii nei maua ia oe* o kou ihāo mdkii no hoi ekolu, o Hamakoa, o Kohala, a o Kooa nei no hoi t ekolu ia puowaiwai e hookupo ai; a ekolu no hoi moku i ou kaikuahine, o Hilo, o Ponā, ame Kau, a ekolu no hoi ia māu puuwaiwai, nolaila § ke kauohā aku nei maua ia oe, ooe no hoi ka luna, ē hele oe ā ioU kāikuahine, a e olelo aku i na olelo a pau au 1 olelo mai nei ia maua, o kau inau olelo no ia e olelo aku ai i ou kaikuahihe* oia iho la no ka olelo ia oe, e ku oe a hele kōke aku. Ae aku la no ūa wahi mahu nei, o ko ia nei iele aku lā ho.iaa hiki i Kohala, kuahaua aku la keia ina makaainana a pau, a hiki kēia i Hamakua, pela no ka ia nēi banā, ae no keia iīuha o (li)o, a hiki keia i kahi i noho ai na kaikuāhine, ike mai la iaia nēi i ka hooaa aOa akOj oka uwe mai la no ia ( a hiki no hoi keia Ika hale* owe like iho ta no hoi.lallou nei, a pāu 00 hoi ka owe ana, hoomakāukau ia mai lā no na mea ai, paina iho la lakou nei, a pau 06 hoi kē paina ana, nioao aku la na kaikuahine* pehea nā eleiaaknle a kakoO ? aole nae palia he hawaliwali ? Aia no ke noho la, aohe oae lie oawaliwali.