Ko Hawaii Pae Aina, Volume I, Number 12, 23 March 1878 — Ka mookuauhan o ke alii Elisabeta Kekaanianokalani. [ARTICLE]

Ka mookuauhan o ke alii Elisabeta Kekaanianokalani.

E Ko Hawaii Pae Aina ; Aloha oe:— M* ka nu'pepa Kuokoa Buke 17, Helu 9, o ka la 2 o M;iraki. Un ike ia he ''tfo<fkuatthuu, no ko alii Elisabeta Ktkaaniunokalain," a o un mookuuuhan nei, na P. S. Pakolekulaui i hoolaha ae, i mea'ē hiaopopo ai ia lalāni alii. - - .. maikai ka hoolaha ana o P S Pakelekul ini, i mea e nuaopopo ai na pua alii o ka aina hauau nei, oiai ke kakaikahi loa m»i nei lakou. Aole uo lioi i lawaia ae keia makapeoi no ka pukui aku, āka, no ka hoopolulei. A e waiho ia uo paha e P S P.<kelekulaui a ua ke AFii Ka Moi e hoomaopopo in meo, iha la ua poao, aka o ka lawe uo o ka oaakaaiuana e pailaui ae i kekahi ohmia'nlii me ka lawe walu i ke kuamoo-;\lii a habn» iio kannm-iu alii, ua hewaia. )J)gWisebujo P Pakelekulaiii o hoimehe uaea )a, oi» Wale no ka.ike a om .wale no lea mea i loaa o keia mea he kuauhau nlii. A o na ana i hnlinn īuai bbi e kt) ai ka pae a me ka niho o kiina man aikaua alii. Ho oiaio he mau alii s uo, aka, he nmu alii no ka uialu kukui. No kainea, ke ola uei no ka mea hook»l)i n</na ke kuamoo alii oia no ka Moi, ke alii, o ko Huwaii Pae Aina, a o D» liiwe aua a me na apo ana u me im lioouphonoho nna i )<e kuamoo alii, e like m.e k« P S Pakelokulaui i lmhau ai, Le lawe wale ana noia i keknhi mea, aolo nona iho, ae ao kakou i ka hapviku wale ana mai i na kuampa alii na kakon na Ua makaainana e hapai, a na kakou e hahau, o pili aoei kakou i ka "lHĪpila.' J Aia ma ka Pauku 35, o ke liomukanawai. 'Ua oleloia, mni ku JJoi ak,u, n;< - u m&'na hoalii ana. A o keia lawe ana n kakou a n'a makaaioana i koiu »iknna alii a k'apa aku, me ka hoomana t\ku he ' katna alii" oia, ua ku ia i ka iawe aua ae i ka mana o ka Moi, ma ko khkou lima a kue aku i ke KumukaO k,eia lawe ana a kakou. i ke kuamoo alii i» hahnu aku no keknhi i kulenua ole ljaflwi Di i, he '.'laihilu" kei«, a iie he\vīī nlai/iW ha lian'a keia e lawe ia »nd iinua O na' Aha Hookolokolo o keia aupnini; be nui ka a me ka pilikia e il? miii anh maluna o ka poe e fc»ba wule uiiii iloko o na hiiawiiia i kuleana.ole ia lakou. Aka nola mea'u ia, me ka poe-aenoin nauu e manao «oa ia meu, a eia w«le uo kt»tf*o kn hoopolulei i Da w"abi i hewa ai £ S Pakelekolani hauna kuaniou t|o|olei ke kuaeuoo hu. / , kopJia tj wulii e\ya. iki mu n;i. inoa, r no kepai hui*"puhii. iu hew») aka, i ka hiki unu o ko kunnjoo io, Kouweikeka-

hiuUioliuinuku 'h», na lawo aola oiu i k» liannuna hope iu Keeauniokulinii, a kaihi aela i ke kuiunoo alii, ma o ka puka ana mai a Laanui, tna o Keoua la, a na 'o Kooua la mai ia Keeaumoku ln, i lilo ai, o Elisabeta Kekaania'uokalani lana o Wt.na Kaolielelaui i "kama," a ma i» "kania" ana i loaa ai ke kuloana iloko o ke kapa ana aku ialaua he "Kaiaā ulii." 0 ke auo o ka hua olelo "kaiaa,".. (i mnlauia ia e k'n poe leahil'o, iil;o ika hoonohonoiio ana'i ko knamoo o na alii a ia lukou lea waih6na o ka olelo.) lle 01010 ano uui loaūa. A o keano. "He alii, he Mēa uni, ho Haku, he Hiwahiwa, a he Elanaumua ho kama," oia iho la ko nno 6 kei.a huaolelo, i lawe ia aela o P S Pakelokulani, a hoopili ia i kana mau aikana alii, aka o ka pololei, aote 1 Eia ka pololei, A eia ka hniian tbnVx, 0 Koaweilceb>liialiiokaiiiokn kai noho ia Lonomaikaouka h«nau, o Kalanimiiiainamao, o ka "Keawe Uiapo kapu no ia," o ka liinu, o ka hau o ke kapu ia iuia. He ekolu tnau nlii noua ko knleana iloko o keia hananna i hoiko ia aenoi, una o K.al«ninuiamatnao la 0 ka Moi (Kalakaua I,) e noho mai nei i ka noho Alii, a o R. lieelikolani a me Panahi. Ina i noho aenei kekahi o keia man abi wahine . i-ka ooto «lii, alaiia, lilo la ia laua ke kuanioo alii. aku, i ko Kalakuuu noho ana ae i ka uoho'&lii lilo iu Kulakaua ke kuuiuoo alii, a moe hoi ko hiua kuamoo ko na kaikamahiae, a puka hoi ko ke keikikane. . Nohiihi, o ka Moi e noho mii noi, ''ho Hanaumua, he Haku, a lie Kmn" uo na alii a pau, oiai, he nioopima ia na Kalaninuiamamao, a ua hoi hou ka noho alii i kaoa moopuna liuhauloa, amaona ala ka waihon-» pu o ke knamoo o Ealo t, 1 mahae u manamnna i o llanalaiuui a a tna nanalauiki la. K lioopololei hou ae au i ka howa o kn PS Pukelekulaui liOouohonoliokuauhnu alii mia penei. 0 Koaweikekaliialiiokaiūokn kai nolio ia Kilauikauleleiaiwi, hanau mai ua laua ekolukaiki, o iCo(cuiapoiw,i, o Keeaumoku, a o iiekalaokalaui ka muli, ma ka P S Pakelokillani, eluā wale no keiki i hoiko iu. Na ka mua o keia mau keiki na Kekuiapoiwa i noho aku ai ia .Kekaulike hanau mai la, o Kam'ohamoha, o K-ilohi a uie Kahokili na alii o Maui, o Kainehauieha kai noho ia Kekuniano han-au inni o Kalaniholomaiiluna'noho ia Etwao o Paki, o Paki kai noho ia Koiiia hanan o Pauahi. Ma koia hoike ana e maopopo ai o Pauiilii ka hauau uiua. O K'iolikolani a Panahi ka Haku a me ke Kama o ku olmmuli mai o K ilauinuiainamao, ke keiki na alh o ka hanau ana a Keeaumoku.ka mikahiiipo, a KeaweikekaUialiiokauioku oiai ho mua o Kekuiapoiwa. hemuli mai 0 Keeaumoku, a ma ka loiua paa o ka aoho iiūii o na alii o ko Hnw.n'i nei pne aiua, aole e lilo ka ponoo ka hanau mua 1 ka hanau liope. Eia hou ma ia knnmoo hookahi no, o Knlaniholematilufia kai noho ia Alapai wahine hauau o Kaianiuluiuoku, o Kalaniu.lumoku kai noho ia K.atiainaiiier)io Lanau o Knlola ke fnlii e uoho nei i Apua.) t lua.i.ola iho uei ka K-ilola ma keiki laua o LuluUiwalani, oia o Kaheleiii, oia ohuna mua noia o Kekaaniuu ma, oiai, ho mua ka nolio ana a Kiloku- : okmnaile ia Keliiihulani Wahine,a pulM mai ai o Luluhiwalani, a ho hopo ka uoho aua ue ia Kuloiokal.ani i hanau in u ai o Lunnui. Aole no na K iliihikn)aok;ilani o Kuloknokainaile, «ka, ua Naheaua ,wahine. Ma keia wahi na oopa, ka moalii, a P S Pakulakulani i pni ao : 'nei i kana kuamoo a kiokie, no ka moa, ua iko aela no kakou, ir.a keia wuhowe- . ha'āim, aolo ho wahi kuleana iki o k»na tioQi)ui'nui ana'i kuleana o kana mau alii a nui ao maluni». o kekahi ruau alii ao e noho mai nei. A no ka ike ana paha o ua o P S Pakelekulani, u.a.mnke iho nei o Akahi, a ua uiako iho naf o Kahek'ili, . nolaila, ua lawe no kelai ko kuamoo oia aoao„ajii, a k-iihi ae no kana ko loilēanā e hooleiekio ae mnluna ae o k«-,kii- ■ bi mau oliaoa h.anau mua ao, a kapu ae la i ka Lakou keiki punahole, he kama. Maanei la, ka hooiaio ana, he l»iibilt kfi P S Pakelokul.ini i h ina ai, uo ka mea, ua lawe wale ae o P S Pakelokulani, i ko kuleana o ka hauaulnua a huuwi no ka liauau muli, mo ka mana kaulike ole,'a me ke kuleana nle, ana e hana ai pēuu, oiai no ka hanaii oiim ko kowuioo ana i halia.ix ho nei, aole ūo ka UatMuna hope, nolailn, ua hewa loa ka P S Pakelokulaui koololiloli ana i ke kuauioo, a na ka i ehulehu no e iko ilio ma keia hoakuka ana i ka oiaio o ka'u mau 01010. Ho hoakakn ka'u.mo kn pololei, a na ka poo.kuleuna no e hana ae i ka lukou. Eia keia hewa.'"o Liloa (k), kai no- ' ho ia Akahikameanoa w., huiiau o Uini k." 0 ka'ti,!joi,.o Liloa k., kai noho ia • Akahiakuleaoa w., hauau o Umi k. 0 i keia lea pololei. i Eia hon -ua howa.. "0 ieeia Liloa kai - noho ia Mukunluu w.. hanau o Kapunn-

impuiinui.uiuii k." Eia ka'u. O Umi k., kiīi nobo tu Mukaaluu w., haimu o I£upumuinluinnuiaumi, oia ku pololoi. EU hou 110 ua liowi. "O Liloa ia Knlamon w., Luuiau o Nohowaaumi kEia knu. ,0 Umi k, kai uolio ia Kulamea w., hamiu o Nohowaaumi k. Oia ka pōlolei. E inaopopo no auuuei keia mau hoopololei noir o ua moe ana n Umi peiiei'lua ua Liiua q Kapuaaualiuanuiaumi, aolo e k«u ka Umi, inahope o Kapunanahuaimi, a iua la ua Liloa ko keiki, ina la uu ka paia o K ipunannlniiuiuialiloa, aku, uo lea maopopo aua na Umi kb koiki nolaila, ua kapaia ma koua iuoa o Kapumuialunuilii-a-Umi. Pola nb ko Nohowaa kapaia uua. Aolo i ololoia ko* nainoi o Nohowa,-liloa, aka, oiai ua iiunuu ia mui oia tia Utm", uu kiipnin no oia o Noliowaa-a-Umi. Oia ka pololei maoli. p E fto aku nu ia I' S Pakelekulani mai kii ae.oia a hahuu i ke kuanioo o na alii 0 Oahu nei, o kui ao i lei hoolawa no lte kali kup'.iua aua i haliau ao ai no ke aikiuia alii a na, o pa aUanei ke poo i kn poliaku, hookahi liann o ka lomi o na lima ika oha a nouoiioue a liaahaa ka muniiwa. Ut\ kokoko o Puuloa a nio K'ialawui ma kn aoao o īlolau II wahino nn kupuua a P S Pnkelekuhuii i lioiko aonei uo ko kuamoo alii o Kokauniauokalaui a me K loholelani. 0 ka mea pouo o ka noho malie, o ka haahaa, « ua ua nlii no lakou e iko iho, oini, aole i nanupo na alii i ka ike ana i ko lakou iniiu pilikann ponoi iho, akn, o ka lapa ku ae o kakou, o ua makaaiuana 1 keiu mau hnna, rao kekulenna ole o ka haua ana ponei lio mea hilahila loa i ka (lapnī memoue me k« kuinu ola o ka liaua aua peuei. E ninau ae au. Ua hehi ia anoi o-Ke-kaun'iiiu, a ino Kaohelelauii e loaaai keia hapai kuhonua ana me ke kmmi ole? Ua kapae ia auoi oia uiai ka ike iu nnn, e ko alii, a mo nu alii o noho inai nei? Ko uiaiiao nei uu aole lakou i hemahema i ko kuamoo o keia mau alii a mo na alii e iiono a pau. Innlie inanao niaikai ko P S Pakelekulnni, iua la ua wehewohe pouo mai oia, i ke kuamoo o na alii a pan, e ike ia »i iia inamo i koe a Keeaumoku, oiai, o ka Moi wahine (Kapiolani) .e noho mū nei, oia kekahi ona pukana a Keoaumoku nui, aka aole oiu i haua peiu. Ua hulei walo no ieela hookahi fl.oao alii, a-.koe-hoi kekalii,. E hoopololei liau aku au i keiuhowa 0 P S Pakolekulani. Ua olelo oia o ka , iuoa o ke keiki a K.eaweimiHuißi, o "Lonoikamakahikikapuakulani," aole oia ka oiaio, o Louoikamukahiki no konainoa, a o ka hoopili ana mai i ka huaolelo '•Kapnakalani," mahope oka Lonoikamakahiki he hewa ia, no ka mea, aole uo koi* Lonoikuīnaknliiki ia inoa, o Lonoikamakahikikapuokahmi, he Lonoikamaknhiki okoa no, na P S Pakeleknlnui p.ilia ia e liuli maloko o kaiia Buke a hoike mai i ka lehulehu. A'ole e biki ke oleloia he alii kapu loa o Louoikamukahiki keiki a Keaweiluiaumi ma laaa o Eoopiliahae, no ka mea, o keia Louoik.unikahiki -ma kekahi aoao, he Akua, he mea īiiakau. 0 ka haiia a ke kuauhau oinio, o ka hoike i ka oiaio, rae ka hoopiliaiea ai •le, uia o kahi nlii i\ me kahi alii, a ike 1 ka howa o kekahi mau ulii alaila 0 ao aku, a lie mea none ilikapu loa ia keia rnea lie kuauhnhu, ho mea liewa ion ke kiiknla ume ko p.(i punaliela ia 0 ka kuiunoo alii, o pii i.i uiai e ka tioa a hookahi ka noho pu ana ino na alii, a haumia na nlii. Ho papa iliili moe poli ke kuauhau i ku poe ike. Ho ipu olelo liiinu, Aku nn\ ka P S Pakolukulani huai ana aenei i kana ipu, ua hoike oia iai,\ iho, he ike j ole, ho hawawa, a ha kanaka no i ao ole i-i, aka, ho iko Buko u ina he iko Bnke oia no koua moa i luluu uī, no ka mea aolo e hiki i na huaololo o ka linke ke okeinu 00 inia. E hookuu au i keia hoopololei ann -i'u, no ke kali aieu i ka P S I'akelukul.mi pano ana tyiai no ka'll, a 0 lioi ae ko ka Elmkai keiki e inu i ku wai knliiihi o Kuwaipuolo, a 0 houi i ka makaiii ala [ 0 ka Awakoo. E weli ana i ka poli pukii a Kane. K. U. iUi-aki 4, 1878.