Ko Hawaii Pae Aina, Volume I, Number 35, 31 August 1878 — HE MAU LEHO HOU. [ARTICLE]

HE MAU LEHO HOU.

[Koena mai ka Helu 33 mai.] Maloko o keia na lalani mele a eha, e maopopo ai i ka mea heluhelu he mea alua ka mea nana ke mele, aole na ka mea mua, oia hoi na Liloa, he olelo a he kamailio ana na kekahi mea e ae, e olelo ana no ka wa i hala. Ina e haku ana kekahi makua i mele no kana keiki, aole oia e olelo ana e like me ke kumu mua, oia hoi e like la me keia, "hanau mai Kiha, puka mai Liloa," aole loa. He hoike ana keia, he mea alua ka mea nana ka olelo, aole na ka mea mua, oia hoi aole no Liloa. Eia hou, kumu elua. " Pau na keiki eha a Liloa." He olelo no keia na ka mea elua, a no ka wa i hala aku o Liloa ma i make, a haku iho la ka mea haku mele mahope mai o ia wa. Eia hou, kumu ekolu. "He loaa maloko o ka pali kahako." O keia olelo, he haku mele ana keia no keia wa, aole keia he olelo no ka wa ia Liloa ma, no keia au hou iho nei ke ano o kela mau olelo aole no ka wa kahiko. Eia hou, kumu eha. "He inoa no Umi a Liloa," Puka amaka loa ka hoopunipuni a me ka epa o P S Pakelekulani, he olelo ana no keia na ka mea elua aole na ka mea mua a i akaka loa hoi ma ka olelo, Umi-a-Liloa, no ka mea, ua ike ia no ia mea e na haku mele a pau, a ua komo no keia mau hua i na mele a pau o keia mau la, aole nae no ka wa ia Liloa ma e like me ka PS Pakelekalani e olelo nei. E like me ka hopu wale o ka P S Pakelekulani mookuauhau pela no ia e apakau a e hapuku nei no ke Kuiapoiwa a me kona hoole aole oia na Keawa a me Kalanikauleleiaiwi aka na Keawe a me Kalaniahinuiahiokaoka. E hoi kakou i hope a ninau ae. Owai la na haumana oiaio a Auwae a ke kuauhau hope a make aku la. Eia no ko lakou inoa, o Kaoo wahine, o Kamokuiki wahine, o A Uuauna, a me D Malo, he mau paepae nae keia, mau kanaka no kela mau wahine i olelo ia aela mamua. O ka lakou nei mau Buke na kumu o na Buku a me na ike e ae a pau i ke kuauhau. I ke kakaolelo, i ke kilo, ke kuhikuhi puuone, a me na ike kahiko a pau. O ka Kalauwalu kai huipu me keia poe mahope iho o ko lakou ao ana. Ua loaa he Buke nana, a ua aihue ia e S M Kamakau a loaa kana buke mai a Kaunohua. He buke hope loa iho nei ka Hakaleleponi, he buke hope iho nei, ka Namakeha. He aa au, e nana aku o P S Pakelekulani iloko o ka lakou mau buke a pau a hoike mai i ka oiaio, ina na Keawe a me Kalaninuiahiokooko o Kekuiapoiwa, aole na Kalanikauleleiaiwi e like me kana i hoopuka ai. E ku mai auanei ka Kaoo buke a hoole me ka i mai o Kekuiapoiwa na Keawe ma no ia laua me Kalanikauleleiaiwi. E ku mai no auanei ka Kamokuiki buke a olelo mai, na Keawe a me Kalanikauleleiaiwi o Kekuiapoiwa. E ku mai no auanei na buke a pau, (oia hoi na paepae i olelo mua ia ae nei) oia o A Unauna a me D Malo, na Keawe a me Kalanikauleleiaiwi o Kekuiapoiwa, nolaila mailoko ae o keia mau kumu hoike eha, e kukulu iho ai au i ka oiaio o ke kahua o ka'u paio ana aku ia P S Pakelekulani. O keia mau hoike eha eia lakou iloko o ka pa. He poe iki aleale iloko o ka pohai alii i hemahema ole i ka ike ana i ke kuamoo o na alii a pau. Paupu me ke kuamoo o na alii a P S Pakelekulani e pailani nei. A o lakou kai kaiki holu e hulihia ai papio ilalo ke alo, nolaila o ka poe e ae a pau ma waho ae o keia poe. He aihue lakou a he powa, a e helu ia no o P S Pakelekulani oia kekahi iloko oia heluna. Eia ka moolelo pololei o ka hanau ana o Kekuiapoiwa, ua noho mua o Keawe ia Lonomaikanaka a ua loaa o Kalaninuiiamamao. Hoi mai o Keawe mai Kau mai a Kona i Kahaluu, moe ia Kalanikauleleiaiwi a hapai ia Kekuiapoiwa, meia opu no laua i holo mai ai a hiki ma Lahaina ka pae mua ana, a mai laila aku a hiki i Ukumehame ma ka puni noho i laila no ke kokoke loa o ka hanau o ka opu keiki o Kalanikaulelweiaiwi a ia no-

ho ana hanau iho la na lii la he kaikamahine. Ua hala he mau la elua, aia hoi lohe aku la o Kaulahea e noho ana ma Iao, ua hanau aela ke kaikamahine a Keawe ma laua o Kalanikauleleiaiwi, hoouna mai la o Kaulahea i Kanaluihoe he alii, e kii mai i ua keiki nei. I ka hiki ana o ka laua a imua o Kalanikauleleiaiwi, hoike aku la i ke kumu o kana huakai, ua puoho koke ao o Kalanikauleleiaiwi, me ka olelo aku. "Ka! kupanaha no ka mai o nei alii, o ka honua mai maloko o Iao a loaa makou ianei, a olelo iho la ia nana ka makou keiki." Lohe aku la o Keawe oiai oia i ka lawaia me na kanaka, ua hiki mai la he luna na ke alii o Maui, e noi mai ana e lilo ke keiki nana e hanai. Hoi koke aku la oia a ka hale, a ike iho i ka luna a ninau iho ia Kalanikauleleiaiwi i ka laua olelo me ka luna a ke'lii o Maui. Hai ae la no hoi o Kalanikauleleiaiwi i ka laua olelo ana i olelo ai, a i koke aku o Keawe. "Ka! E haawi oe i ka kaua keiki na na1ii o Maui nei, i holo mai ia, o ka kaua keiki i keia aina, aohe hoi e eha ka ili o ka kaua keiki, a i imi alii mai la no hoi keia mau alii." Ia wa ua ae koke ia ka lilo o ke keiki, A oia ka lawe o Kanaluihoe i ua keiki nei a hiki i Poli, halawai aela me Kaulahea ma, a noho iho la lakou, ilaila, e hanai ai i ua keiki nei, a ku na pahu puloulou o Kekuiapoiwa ilaila. Ua olioli loa na alii o Maui nei no ka loaa ana o keia kaikamahine alii mai ka puhaka mai o keia mau alii nui o Hawaii, ahe mau Kuhaulua, no ka mea, ua loaa aela he wahine, na ko Maui nei alii na Kekaulike ke keiki a Kaulahea ma laua o Papaikaniau. Na Maui nei i kapa kela inoa o Kekuiapoiwa; ''Kekuina o ka manai o ke kuamoo alii o Haloa," oia ke ano o kela inoa o Kekuiapoiwa. A penei kona hoakaka ana. O ke kuamoo o Haloa, oia ke kali e hoolawa ai ka lei o ke kuamoo alii, a hiki ka mahae ana o ke kuamoo mao Hanalaanui a me Hanalaaiki 'la, maanei hoomaka aku ke kui ana, o ka mali, hele ko Hanalaanui kuamoo a hiki io Umi 'la hui me ke kuamooo Hanalaaiki ma o Piikea la.

Oia ka apoua a ke kuamoo. Mahae hou na kuamoo ma o Umi ma la a hui hon ma o Keawe a me Kalanikauleleiaiwi la o ka paiwa ana ia o ke kuamoo alii ma ka olelo ana a ka poe kakaolelo a me ka poe kuauhau ike, Oia ka loaa o kela inoa o "Kekui-apo-iwa." Aole e like me ka moolelo lalau a P S Pakelekulani, e i mai nei, i kapa ia kela inoa, no ko Keuwe ma hele kukui ana me Kalanikauleleiaiwi. He mea ano ole loa ia i ka loina o ka noho ana o na 'lii iloko o na wa ihiihi kapu o na alii ia wa, a ua kapaia na inoa ma na ano koikoi a me na loina nui aole manu mea ano ole e like me ka P S Pakelekulani, e olelo mai nei, no ke kui a na lani nui, He lalau loa ia. Lilo aela o Kekuiapoiwa na Maui nui e hanai, na Kaulahea a me Papaikaniau, a hanai iho la laua i ua alii nei a nui, a hoonoho i ka laua keiki ponoi ia Kekaulike i kane nana. I ka lilo ana o Kekuiapoiwa na Mnui nui e hanai, hoi aku la o Keawe ma i Hawaii, a hapai iho la ia Keeaumokunui a hanau no oia i Hawaii, aole i Maui e like me ka P S Pakelekulani e olelo nei i Maui kahi i hanau ai. He haku epa ana keia a P S Pakelekulani i mea e ano e ae ai ke kuamoo i paa i ka hoonohonohoia e ka poe kahiko, a i nana iho, a me he mea 'la ua hahai oia i ke kuhikuhi lalau n S M Kamakuu, ka mea hoolaha hewu me ka hoololiloli ana i na | kuauioo. A oiai ke kn mai nei na hoike eliH, o hoolo i ka P S Pakelekulani, i peh. no kukou«e liohi aku ni i kaua mau hoolaha epa ana i kn lehulehu. A ke epa hou iuai uei no tna kann i ana iho, he mele iooa uo Kekuiapoiwa, oia hoi keia : "He inoa uo Kekuinnoiwa He kuiou,, li.oi „„i 1 loua maloko o Kilaoinuiiihiokooko &c." Ke olelo hou nei no au, o keia mele he mele no keia wh kokoke ilio nei, aole he mele kahiko, no ka mea, n« komo ka liUHolelo "1 lona mai loko mai &c." He olelo haku mele ann keia nn keia nu e hele nei, aole na ka poe kahiko ia inau hakuna olelo. He olelo na ka haku mele lnu nuhele, «ole na ka mea i ike i ke kuauhau. He diele epa keia. No A.kahii.kiirneemoa, ua kiekie loa. ko P S Pukelekuhini h«kn epa ana i ke "iio i lona ai kela iuoa no Akahikamee- } moa. Eia ka, no ka noa ana o Akahi ia Liloa ko kumu i loaa ni kela iuoa ia Akahiukulenua o "Akahiakameemou" ka moopuua kuukolu i» a Lilo» ina ka'u «I peheu la e lilo «i i wuhiue na Liloa, oiui uu make k»hiko loa aku o Liloa a o ko iiii o ki. iioho iiua o ka aina ia munawn, īh Keliiohiolii. lea inaleuakaho o Akah.iakooinoa o olelcf ia nei. Ua weīi 11 1 1111. kn'n 11nin mm, ,1,1'., m» V b Pakoieleuhiiii, he umu kiuo okoa I(>a

keia mau Akahi a ekoln; h oia maoli no ka oinio. Ile mea kino okoa lfi- .\ku hiakuloano-u-LCapiko o. Knp'' \ l.oiia makuakane. He inea kino ' loa' o Akahiilikapu-a-Umi o Umi .ia mnkuakane, a he okoa loa o Akahikameemon, o Kealiiohiohi kona inakuakane. Nolaila pehoa la e. lilo ni keia Akaliiakumeenioa i hooknlii kino a ekolu inoa e like me ka P S Pakelekulani e epa mai nei, rae kana olelo aaa i ka lehnlehu no ka "noa ana o Akahi ia Liloa, nolaila ua knpaia o AkaluakamoemoH." He kiekie keiu no lea epa n me ka hoo• pnnipuni. Epa hou no o P S Pakelekulani i kei» mele, oia keia mele, "0 Lonoikamakahi kapuakalani 0 ka lani kapu a Koawe i hiuini." Oia ka ohiio a oia k» haku ana a kn poe kahiko, aka, ke hoololi ae noi o P S Pakelekulani i ua inele nei ma kana hooptika ana mo ka olelo iho, "0 Louoikaniakahikiknpuaknluni Kapu a Koawe a Koawunui'mimi i hanai." Ue hoololi ana keia a P S Pakelokulnni i leeia molo lealiiko, a eia mui n« hunolelo hookomo hou, Kapu a Keawe. ii Keaweuuiauini i hunau, lie mau leho hou keia iiiinn, aknlii no a pae mai uei leho, ku ola'nei uo ka io iloko. 0 keia molo a P S Pakelekulani i punna mai uei, no ko k»ao io no ia a Louoikamnknhiki, a oia maoli uo ka oiaio, e like me knu moa i olelo mua ai. Na-kn poe kmio i hoohuikau iho a lilo i iriea aai i keia wn, » o ke kuhihewa oinio 110 ia o ka lehulehu holookoa a pau. He nui na kmio i haku wale ia e na aialo o ke aloalii, a ua ku a lilo maoli ua id«u knno nei me ke knhihewa ia, lio moololo oiuio no Huwaii nei, 0 un kiikaolulo oiaio o ka w» kahiko, a hiki wule i ku wa o Auwao, a me m. inoa ehn a'u i hoopuka iuua ae uei, oiu hoi o Kaoo, Koiuokuiki, A Unnuna a me D Malo, he poo lioopololei lakou nin kaoiuio, aole ho paewaewn. Ikakaole lo ke kakaolelo i ka olelo pololei me ki» o'uio, aole i ka pnewaewa a uie ka lalau a ine ka hoopnuipuui iue ka hoololiloli a paliiu, a linku lau, nnhele, tia olelo e lil-.e me ka P S Pakelokulani, e akena nei i ka lehulehu. He hoike ku'n mnn paio ana a pau tne P S Pakelekulaiii, aole au i haawi pio akn iaia, a he aa au i ka olelo ao, nin iloko o k« puuwai o ka lehulehu a pan, ua maalili na olelo kaena, a me na olelo puilHui a P S Pakelekulnni imua o ka lehulehu, no ku īiiea, ua hoike »n me ka oiaio.ua lalau loa kana mau kokulu kuauhau ana, » o ua hauna a'u a pau i kaua uiau kuamoo ua on, a ua loha. Ua moe, aole e ala hou mai. E ooho o P S Pakelekulani * make ae na pua, o na mua o Keeaumoku, i-ilaila, lawe ae oia i kaua mau alii a aialoeloe, u hoohaku ako maluna o kekahi mau alii, ak» i keia wu la', oiui no e kuku nna ka pae, kn niho, ka oi, ka wela, ka wohi, ke kupu o nu moopnna a IC.lnuinuiiHinamao, e pono e moe ke kapu o ua alii e ae a pau. No ka luei, owau nei la o K U, ke ku uei au ma ka oiaio, o ua moopuna a Kekuiapoiwa n me na moopuna n Kalaniuiiiinmuiuao e hoole aku, aole e hiki ia Kekaanii.u ma ke hoohaku nku ia ]ukou ; oini, lie muli i», aole he mua, aole hoi he kama, a knma nlii hoi. Aole no ko Kekaiiniuu ma puka ana mai mni lveoua mai a me Keenumoku la e hiki ai leo knpaia he knnia aiii ; no ka inea, ua ninini ia ke kapu, ka wel», 0 ka aoao nlii o Laanui, u maalili ia wolu, ia ahi, e ka aoao o Holau ; a puka mai la ua hua he ommo a he maalili. No ka liolo aua i ka huakaihele, uolnila, u,j hukiilia ku mnnawa e pane aku ui no im nien i hoopuknia ibo nei e ka hou kuuahoa, a ke hookuu nei i keia pnlo «ua in» ke kunaeuae nna aku i nalani : 1 keia mele : He lukuua no kini haaleleloa, He hehi wale no ko ia na He keekeehi i ka wawae Ka laau uiake a kaooa He iiulu alii auauei 0 wuin i konie 1 koa laukani o Lono Ei a« ia ke hoana Na laau pnhi lepe lua N«ele pahi niho wakawaka Ka'u lae nui nilio oioi Kall laau make ia E ]ultua ai o ke ino Ue iuo nhoua auanei Aole, he ino nui liunlele loa 1 uhoua i ke kiMuhmi Ika hn'opuku amaki» una ae He moopu'ua ua ko k.uwa 'Nu hinul leahiko o K.m Na kamakii ua kainahole Ho uii nnaua noi H.ilmliu tn,ii oukou I';naka ko uiio uuuhui Kauliukni o Puaona. 1878.