Ko Hawaii Pae Aina, Volume III, Number 31, 31 July 1880 — HE MAU MANAO NO KA OLELO HAWAII. [ARTICLE]

HE MAU MANAO NO KA OLELO HAWAII.

Mamua'e o ka hiki ana mai o na kumu ao h ine na haole naauao mai na ain« e mai ao>d i kakauia na palapala ma kaolelo Hawaii. Aohe uae i liulio hi nobo aoa o na kumn maunei a ua imi lakou e kakaa i keia olelo, a ma ka makahiki 1822, na paiia ka buke moa ma ka olelo Hawaii. Mai ia wa mai a hiki i keia wh ua emoole ka holo imua 0 ka pai ana i na buke. Iloko o ka makahiki 1834 uahoopnka j» ka nupep» tnlia ma ka olelo Hawwi. 1 keiu mnnawa ua lilo ka hooluha nupepa i oihaoa nui, a ua waiwai ka khui i ka hoolahaia aaa o ka ike a me ka naauao eoa ka heluholu ana i ua nupepa. Me keia pomaikai i oleloia maluna ua koioo po mw no aae kekahi hihia, a uo ia kuuiomanao ke naakemake nei «u e hoopuka i kekulii mnu mauao. Nolailn e oluolu paha oukou na mea heluhelu oiaie wehewehe nna au iaoukou i kekahi mau mea e pili ana i keiu kumumanao. Ina kakou b nana i ke keiki hauau hou, ua komo mai oia iloko o keia bo me ka ike ole i ke kamailio; aia nae n hala he mnu mahiiia, hwpai oia i kein haoa liou a hoao no i ka hoopuka aoa i na huaolelo kaknikahi. Aia wale no a loaa i ke keiki kekuhi man manao hou a nui ae kona ike, oa imi oia i kekahi mao hoaolelo hou aku; a e like me ka mahuahua an a o kona ikea me kona malamalama, e raahuahun no na hueolelo ana i hoopak» p OD o mai, a ina p a ha uiahope oa lilo o i a i kanakn* naauao na lako loa oiu i nB huaolelo no kona mau manao a pau, Ma keia un ike kakoo, 0 ka huewleh he hoaūona ia no ka manao. B like me ka imi ana o ke keiki i na huaolelo-hou, pelano ka lahui ke loaa i kekhhi mau manao, man mea nBO hou paha, he ake no ua lahui U e imi i D « huaolelo, aao hoo kupooo no ka hoopuaDH ' ua ma ° m»Dao nei, a ffiaa mea ano hon. paha. I ka hoolnhn ana o ha malamalama ma keia aina oa loaa i ka poe Hawaii t« ike no na mea hou he nui w«ie a lakou i nounoo oleai mamna, om hoi na holoholona, ua laau ulu, mea ai, nn mea imini, nn mea paahuiia, na huih i hana akaniai iu. ka hao, ke keleawe, ke kala, ke gulu, me na iuoa o ua

iūnu. o,'a 1110 iiu hoaololo honUou» o n» Hl«qho hou he nui wtilo. In» paha i Lehiii» 11« uunolelo ano hou lon i hookomoia mni iloko o ku olelo Huwnii e na tuet\ uauuuo no n» . uiua- b uini, a«Ett knnnkn maoli i imi i kn nniniao, aole pnhu i p»u ko l«kiin Uelim» i ke knuknui a lio ni!iu knukiuii palin. 0 ku hnpan«i> o kein mau hu»olelo, he innu liuaoleio WHĪwai no k» Uiliui; wt>i\v»i no meu noonoo u imi i ka n»auao; »ka he wahi liopn. 110 o keia mnu hunolelo ua koiiu pono ole, u na h'ookomo hew» ia nriai iluko o ko kakou o)elo; a m» ke konio ima mui « un hwnolelo 1«, wa ane ke tuio ponoi o ko Hawaii nei olelo luwoli, a na lilo i mea nuo 0 a huikau. I kft unuhi ana o ka Baibflla iloko o ka 01010 Oawnii, ua hiki ole iti hana me ka liookomo pu ole keknhi mau huaolelo hou iloko o k» olelo Hawaii. Eia kekeihi mau hunolelo lion i loaa ia knkou aw in unuh ; ann, kn anela, ka liona, ku berita, ke kuimnnanao, n pola aku ho lehulohu ua uiuii hnaolelo hou. Aohe nua i hookoinoiu niai koia mau huaolelo Liou iloko o k« olelo Huwaii me ka nanupo, un haunia koiu meu me ka nounoo akanaai a roe ka imi pouo 1 ke ono o ku olelo i uouhiia. Iloko uo nae o koia u\au makahiki i Lyjla hope ae nei. ua kolo uiai iloko o ka olelo Hawaii, a ko piuia nei ma na nupef)>i,h9 imiu huaolelo uui wwle ano e loa, kohu like ole me ke ano aiaoli o k» olelo o ko Hawaii poe kahiko. 0 ka nui o keia i)i»u huaolelo hou kohu pjno o]e, ua hoolahaiu ma na nupepa; he niau puka lakou e waiho haeoama mau nna kahi e koino mai ai, ke kiai ole ia, ui> huaolelo uuo maliliiui, i ike ole ia ke atio iloko o ka olelo o Hawnii nei, He pouo paha ia'u e h»i aku i kekahi o uu mau hunolelo luipono ole 'la a'u i ike «i, o niuau wale mni p»ha kokahi, "auhea na hunoh'lo au i manao ai e lioHhewn, aohe makou i hoomaopopo ia lakou." Sia kekahi o tia mau huaolelo 'la, ke duke, kn visakauna, k» baroneti. Honhu la keia muu men ? N»w»i o pane. mai ? Ua ikeia a ke ikeia nei koia īmui huuolelo maloko o kekahi uupepa i paiia ma Hooolulu. Eia kekahi ke kakela. Ma kuu noonoo uun, u.i hoomuopopo wale uu iu'n iho i ke ano o.keia huaulelo kakeīa, aohe nae keia he huaolelo Hawaii, akuhi wole no keia u kooio mai. 0 ktv huuolelo hnole i hoololi ia « lilo i keia i kakauia maluna oia ke castlc. 0 kona ano oia he h.ile paa kupono EO ka pale ana i n.i povvti a me ua enemi. Owai la ka mea ike i ke ano o keia huaolelo ke ike ole oia i ka olelo Pelekiiiii» ? Eia hou kekahi )a\batari. He huaolelo ano hou loa keia. Osvui U ka hoike omi i ke ano o keia ? Aia Wule uo paha a hooholoU ka ' aīe umi miliona" a kaaiin kekahi mau pukuniahi nui e ike .ka poo Huwaii i ke ano o keia tnea ka batari. 0 ka hnaolelo hokele (Pelekania, hoteī) na lilo pahii ia i huaolelo Huwaii, u uolaila Hole paha hiki ia'u e lioohalahala i keia. Aka heaha la ke coroneta? 0 ka mea i ike oana e pane mai. 0 ka huaolelo kanikela aole paha hiki ia'u e hoahewa loa, ua nne lilo paha keia i huaolelo paa i hoomaopopoia ma ka olelo Huwaii. Eia aae kekahi huaolelo i komo hou mai i keia manawa iho nei a'u'i nooaoo aku ui me ke kunalua o ka nu»nao. oia. ka/ea. .f,Mii ku oleilo Pelekania, fair.) 0 ua Uamaaina ma Houolttlu nei w»\le no paha kai ike i ke ano o keia hnaolelo, aohe p»ha o ka lehulehu. Eia kekiihi mmi huaolelo kupono ole loa: Segimana, (Pelekania regiment) he k"ukiini koi»; leaina, "o uu kaina u pun," fPelekunia kimi) uno; īdo lo» kem; ma■ teremcnio, (Pelekanin matriraony.) ka more uko ok ("Pelek.miu U selessJ waiwai ole. XJh pono e kapae loa ia keia enaa hunolelo. 1 ku noonoo ana o n» mea akamai n loea ma na mea pili i ke kohn pouo o na huaolelo, ua maopopo, nole keia he muu hu.iolelo pono e ae in e komo mni iloko o ka olelo a ina e ne i# ana pela, alaila e lilo auanei keia olelo 1 raea hoowahawahaia. He nui ae na huaolelo a'u i hiki e hai mai aka oa lawa paha. fiia kekahi hewaoka ae ona i keia mnu hunolelo e komo maj, no ka mea pela e kipakuia ai kekahi mau huaolelo mnikai uno maopopo o ka wa kahiko. 0 keia niau huaolelo hou a'u e hoahewa nei, ua like lakou me he uka-la me he mau puahiohio la paha, no ka mea, he makaui a he opala wale uu, aole be io o loko, No k» mtsn, o ka huaolelo he hoaihna ianoka manao, a ina uu uele in i kamanan ua lilo k» huaolelo i mea ole. Aohe nae i pili keia olalo hoahewa i na huuolelo a pau lou, e like me ku manno i hoopokaia mamuo. No ka meu e likeiio me ke keiki, uia a loaāiāa ka' hou me na amn«o hou, iim no xa ī mau huaolalo hou, i mau hoailona

no kona mau manao, pela no he mea pono no kti lahui e liolo ana_imua e īmi uku a loaa dii huaolelp hou, na lioailonn kupouo no na manao hou i kupu a i komo u»«i. Aka miimua o ka hapni una i keia muu hoailonn -hou, he pono e noonoo maliu paha ua loaaia knkou ma k« olelo Vf»ipahe muikai o Huwaii poūoi he wahi hoailona, he uuo like loa me keia huaoielo hou, malihiai, \ oaaaaoia e hookipn mai. He oiaio uo ua kiola aku ka lohui Hawnii i ko lakou koi pahoa, kuinumu o ka wn knhiko, no ku men, ua pau kona waiwai mn ka loau ana mai o ke koi kila oi; nka aohe ia ho kumu e lmnlele ia i\i ka pohnku kui poi, a me ka pohaku uhinauika no paha kekahi; ua mou hoi ka wniwai o keia mau mea a hiki t keiu wa, a inn i waiho wale i» keia mea e ilihuue auanei ka lahui: Ua pili pono Ueia olelo ma ka hoohalike aim i na huaolelo o Hawaii nei. No ku nion lie oiaio no uiv loaa uiai i ka olelo Hawaii ua hnnololo he nui uo waho tuai, a pela ua lioomaikaiia u ua hoowaiwaiia keia olelo. Aka ina uo keia ku\ju 0 haalele ia an» kekahi tnau huaolelo waiwai o ka wa kahiko, a e hopu wnle ia aua koia mt\u huaolelo malihini i ike ole it\ ke mio e ka leliulehu, e lilo auanei ka olelo Hawaii i mea lapuwale, wiwi i poaia. 0 na huaolelo kahiko maa mau, i hapai a i hoopuk» piuepine ia e kanaka oiai ka wa kahiko a hiki loa i keia \va, 0 hikou no ke koko, ke ea, ke kilohana 0 ka ponoi 0 ko Hawaii nei pae aina. Aoka haalele ana, kn waiho wale npa a poin» i keia mau liuaolelo maa 1 hoauo io e ka poe kupuua 0 Hawaii nei mai fea wa kahiko loa mai, he hewa nui in i kuu mauno nua, a o ka hapai ana i kekahi muu huaolelo ano hou loa, kohu pono ole, i mau panihakuhuka no na huaolelo kahiko i wniho wale ia, ua like ka nanupo 0 keia haoa me ka haaioie lou ann ika i-a nie> k>\ poi, i\\ maoli 0 konuka, ka meu i maa ia knkou a ka maa hoi e hooikuika in'i ke kiuo, a hoopiha i ka opu me na ai huole wala no, db ai mama, knpono ole. 'O ka lahui i hoopoina -wale i kona olelo pouoi u hapni i kekahi olelo e, e lilo .īunnei ia lahui i ka uoho pio a i ka make." Peia ka olelo a kekshi kanaka naaupio. Ma keia tnaa manao i lioopukaia aolo au i mukemake e hoahewa i ka imi aua ke nkamai ma ka olelo Pelekania a ma kekahi mau olelo haole e ae paha, be meti maikai u mahalo loa ia keia. TJa naakemake nae au e hapai i ka Leo ikaika & o pale i ka hookomo wikiwiki ana mtii me k» noonoo pono ole i kekahi mau hu&olelo ano e lo», kohu pono ole, e hoolilo aD» i ba olelo a Hawaii pouoi i mea anoni, pohihihi. No keia euau kumu be pono i na luna pai nupepa, na mea unuhi moolelo mai na olelo e mai iloko o ka olelo Hawaii, a me na meu loea a pau i m&kemw» ke i ka 'poao, be kupua a me ke kuokoa 0 Hawuii nei, e makaala t» e kiui poDo o komohewa mai iloko 0 na nupepa Hbwaii kekahi muu huaolelo luuua oie, kohu pono ole i ke ano ponoi o ka olelo palale, maikai oko H;uvaii nei pae aioa. N.B. Emerson. Honolula, Apenh', 26, 1880.