Ko Hawaii Pae Aina, Volume IV, Number 15, 9 April 1881 — KA PII ANA E MAKAIKAI I KE KAHUA O KA MULIWAI AHIPELE MAUKA O HILO. [ARTICLE]

KA PII ANA E MAKAIKAI I KE KAHUA O KA MULIWAI AHIPELE MAUKA O HILO.

Ma ka hora 10 AM Maraki 21, 1881, ua haalele au me ko'u kokoolua i ka home, no ka pii ana no ka huakai mau0 na. He la malie ia, ua kalae na lani, a ua ahuwale mai na mauna, a e nehe malie ana na lau laau i ke kaomi malie iho a na aheahe kehau. Ma ko'u hoomaopopo iho, me he la, ua hala ae he ekolu mile mamua ae o ke komo ana aku iloko o ka ululaau, a hele aku la iloko oia ululaau no na mile i aneane paha elua. Ma neia wahi o ke alanui, e halawai ana oe me na auwai liilii e hoholo ana iloko o ka ululaau a e kahe ana hoi iluna pono ae o ke alanui, a no ia mea he ano poho ke ano o kahi e hele aku ai. Ua ano ulolohi ka hele ana, aka, ua hoea aku la mawaho o ka ululaau ma ka hora 12 ponoi, a oia hoi ka welau hope loa o ka pahoehoe pele o na makahiki 1855 a me 1856; o keia paha ka elima a oi ae o ua mile oaai ka Hale Hookolokolo mai o ke taona o Hilo. Mai laila aku a i Laumania, he wahi hale ko laila, a ilaila maua i hoomaha ai no hookahi hora, a waiho iho la i na lio, no ka mea o kahi kupono iki ia e ku ai laua. Haalele ia Laumania hora 2 PM, a pii akula a hiki i kekahi ahua pahoehoe kiekie e huli mai ai a nana ia Hilo taona; ua oleloia o Waihimanalua ka inoa o ia wahi. E hiki no ia oe e ike pono mai maluna ae o na welau ohia i na halepule, na moku e ku ana iloko o ke awa a me na lae aina e au ana i loko o ke kai; a ianei no hoi oe e ike aku ai ia Maunaloa a me kona mau auwai ahi he lehulehu wale e kahe mai ana ma kona mau aoao, ua hele a aiai me he hau (snow) la, i uhiia iluna o ka ilihonua. He mea haohao keia i ka nana aku i kahi mamao, aka, aia kokoke aku oe, alaila pau ae ke kuhihewa; e ike aku auanei oe, o ka mahu (steam) keia e uhi hele ana ma ka ili o na auwai ahi e kahe ana; ua oleloia he 7 mile a oi ae keia wahi mai ke taona mai. Mai anei aku e ike maopopo ia no ka welau mua o kahi a ka uwahi pele e puapua ae ai iwaena o na ululaau, aia alawa aku kou mau maka iloko o na ululaau maluna aku, e ike auanei oe i na auwai ahi keokeo e kakahe mai ana me he mau wailele liilii 'la e kakahe ana ma na pahihi. Mai anei aku a i kahi palahalaha a ano maikai ae o ka pahoehoe, o Kawaipanoonoo ia wahi, ua oleloia, oia ka 8 o na mile mai ke taona aku; ina he oiaio keia, alaila aa no ka pele e iho mai nei ma kahi he 8 a oi ae na mile. Mai anei aku mana, huli Hema Komohana a kokoke i kekahi wahi moku laau e kokoke ana e pili me Puuiki, alaila huli Hema Komohana Hema ae, a hiki i kahi e kahe ana o ke ahipele. Ua maalahi keia hele ana, oiai, ua uhi ia ae kekahi lae pahoehoe o ke aa mua e keia pele hou, nolaila, e loaa koke no ka pele, me ka luhi ole no ka naku aku iloko o ka ululaau. Maanei maua i kukulu hale ai. Ua oleloia mai o Kaumuhonu ka inoa o ia wahi, aka nae, ua hala mai ka pele aia ma kahi he mile a oi aku makai ae o ia wahi, oia hoi, me he la he ekolu hapaha mile mauka iho o ka laina o na laau loloa. Ke kulana o ke ahi i ka po. - Ma ia ahiahi hora 4 ko maua hiki ana, a hoomakaukau i home o na lau pama (loulu); ua kukuluia kahi home maluna o kekahi ahua i aneane e hoopuniia e ke aapele hou, aka, ua maopopo ia'u e maalili iho ana kekahi mana a e hoi ae ana ka ikaika ma ka mana ma ke alo o

maua, e pela io no. Ma ia po iho, ua kahe ae ka pele ma kahi he 18 wale no kapuai ka mamao mai ko maua home aku. Mamua ae o ka napoo ana o ka la, ua hele aku e "sketch," (maluna aku o ka pahoehoe i ano maalili iki iho) a noho iho la iluna o kekahi o na mokupuni pahoehoe kahiko i hoopuniia e ke ahi pele hou. He kulana maikai ka'u i noho ai, a i ko'u nana ae a puni me ke eehia, ua koho iho la au, oia ka "point of sight" iloko oia "view." He mau minute mahope iho o ka paa ana o kaʻu kii, a oiai e mahia ae ana ka wena o na kukuna o ka la, aia hoi, ua hoomaka ae la e owela na kukuna hoomalamalama o ke ahi a ka Wahine, e hoolilo ana i ka molehulehu oke ahiahi i wanaao olinolino o ke kakahiaka laelae. I ko'u lohe ana i kekahi kani ana me he pukuniahi la, ua huli koke ae la au i hope a haalele aku la i kuu wahi i noho ai, aia hoi e kahe pono mai ana ke ahipele i kahi a'u i noho ai; no ia mea, ua awiwi aku la au a hookaawale ia'u, aole i hookahi minute mahope iho ua uhiia ae la ia wahi a'u i noho ai a lilo he moana ahi hehee. Ua hoi loa mai au i kahi hoomoana o maua, a mahope iho o ka hoopau ana i na hemahema e ae o ko maua home, ua hoi maua i loko o kahi home hou, e hoau a e paina ahiahi, a mahope iho olaila ka pule ohana mua ma ke kapa o ka lokoahi. Mahope iho olaila, ua hoolilo nui maua no ka nana ana i na hana kupaianaha o ke ahipele, kona kahe ana, kona luku ana i na laau a me ke puhi ana aku i na ululaau i ke ahi, kona hoolele ana i na punohu ahi, kona hoopahu ana e like me na pukuniahi iloko o kela a me keia minute, a me na ano ahi he lehulehu wale. O kona malamalama ua lele iluna o na ao o ka lani, a hoomalamalama iho la ilalo, a ua lilo na uwahi i mau kia ahi i ka po, e hoomalamalama ana. O keia wahi hoomoana o maua, ua kokoke no ia i ka ululaau e luku ia ana ia manawa. Ua hoopuniia ke kahua e na ahipele, me he mea la he mau haneri tausani kukui i kiola ia i o a ianei, e aa ana. He mea nani lua ole ke nana aku oe i ka ululaau i hele a lipolipo i na lau nahele e hoaa ia ana e na ahipele; oiai, aia ke kahe nei na muliwai ahi malalo o na ululaau e hoolele ana iluna'e i ka malamalama ikaika e hiki ole ai e huna i kekahi wahi lau nahelehele uuku lipolipo e lewa ana iloko o na ahe kehau, a ia wa no hoi, aia ae la iwaenakonu oluna o na kumulaau ke ahi e aa lapalapa ana, me he mau lapalapa ana la o na pahu ta i ho-a ia i ke ahi. Ua puni a ua piha malamalamaia o loko o na ululaau. Ua like keia me ke keena ahaaika nui i ka po, i hoopihaia me ne lipo o ka wao, a i hoomalamalamaia me na kukui a me na ihoiho kukui i kau ia iwaena o na lala maile a me ka ieie. Me he poe pualikoa la no ke kahua kaua, e lohe ana oe ma o a maanei nei o ka ululaau i ke koele a me ke uuina o ka laau, e hikihakiia ana a e halulu mai ana, ua hina iho la, a uhiia aku la e ka pahoehoe hehee, a lilo ae la he mea ole. Me he mea la e hina ana ma kela a me keia wahi he mau haneri kumulaau i kela a me keia hora, a e kani mau ana me he pukuniahi la, ekolu a eha i kela a me keia minute. E makaala mau ana ka naau no ke ahi, oiai, e halulu mau ana ma o a maanei, i ko'u wa i manao ai e hoomaha no ka hiamoe iki iho. Ua hoomauia keia ano weliweli a hiki wale i ka wanaao ana ae. Ma ia kakahiaka ae, ua ike au i na manu liilii, e hoomanawanui ana i ke kau ana iluna o ko lakou home (laau) a hiki wale i ka wa i haule ai ilalo a lilo i pio no ke ahipele; e lelele ana no lakou iwaena o na pualehua ohia, a me ka alo ana ae i na punohu uwahi, a hiki i ka wa hope loa e nele ai i ka home ole. Maanei nei ua like ke ano palahalaha (laula) o ka muliwai ahi me ka ekolu hapaha mile, e kahe ana imua a i hope me na lae ohia e oi ana a e emi ana iloko. He nui wale na "view" maikai o keia ahi, aka, e kala mai ia'u no keia manawa. Ua haalele i ko maua home hora 8 AM, Mar. 22, a ua iho malie me ka oluolu a hiki hou i ke taona nei hora 3 PM. O ke ano nui o ka iho ana o ke ahi pele, ua like iki no me ko ke ahi o ka 1855 me 1856, he ano Hikina ia, a ina e hoomauia kona iho ana e komo mai no ia iloko o na palena o keia kulanakauhale, a i ole, o ko ke Akua makemake ke hanaia. E hiki no e pii a hoi mai iloko o ka la hookahi. Ma ka hora 9 1/2 AM, a maua i hoi mai ai, ua maalo ae la ko kakou makamaka maikai G W A Hapai Esq., me kona pailata ma kahi kokoke i Waihimanalua, oiai au e "sketch" ana i ka "view" o Hilo Bay, a hookele loa aku la laua a hiki i kahi hoomoana o maua, a hoi mai

no a puka i ke taona nei i ka hora 4 1/2 PM, mahope iho o ko maua puka ana mai. Malia paha e loaa hou ana he manawa no ka ike hou ana aku i ke ahipele, alaila, e hoikeia aku no ia ma keia mua aku. Ke hoouna pu nei au me keia he "map" no keia kahua pele. Owau no kou oiaio me ka haahaa. Jos. Nawahi. Hilo, Hawaii, Mar. 26 1881.