Ko Hawaii Pae Aina, Volume IV, Number 16, 16 April 1881 — Ka Hoomoe ana i ka Pohaku Kihi o ka Home Lunalilo. [ARTICLE]

Ka Hoomoe ana i ka Pohaku Kihi o ka Home Lunalilo.

Ma ka hiki pono ana o ka la i ka 1010 o ka Poaono o ka pule i hala, i hoomakaia ai o ka hookoiu, o ka manao kaunu biaJaai o koaa oJh ana, a me ke kauoha hope loa o ka Moi Lunalilo, ke 'Lii i puhailama kona hooniauaoia e ua kanakn o kona aupuni i uoho alakai.ai no na la pokole. Mamua iki iho o ka hora 12, ua hoomuka akn ke ka'i ana o na kanaka, na haole, na puali koa, na Hui Malu, a iue na 'lii no ka hoomolulolulo a me ka hoohiehie ana aku i ka hoomoeia 0 ka pohaku kumu o ka liale Ilihune o Lunalilo i hooinoela ai o ko kahua ma Makiki tua ke kua aku i ka hikina o Puowaina. Ua hookaawaleia o ka hora 12a ka manawa e hoomaka ai na haua i hoomakaukauia; aka, ua hookauluaia no kahi uiau ininute, e kali ana no ka hiki ae o ka Hooilina Alii. Uu lainaia na Puuli Haka o Hawaii Ponoi a me kahi hapa o na Koa Pouoi ma ka aoao mauka o kahi e hoonioeia ai o ka pohaku kihi; o na Hui Malu, ma ke alo ponoi mai imlalo o kekahi lanai lole i hooniakaukauiu. Mahope ponoi iho, o. maluna hoi o kau wahi 5 hookiekiok kal,] j nono hoohiehie hanohano mai ai ko kakou aloalii, ka Hooiiina Alii l<e K a hu Aupuni, Ka Mea Kiekie Miriama Likelike, ka Mea Kiekie Ruta Keelikōlani, ka Mea Kiekie Bcrnics Pauahi Bishopa, Ka Mea Hanohano ke Kiaaina Dotuinis, Ka Mea Hanohano C E Bihopa, na Kuhina me ko lakou mau lede, na Kokua Luniikunawai Kiekie, na Komiaina o Farani a tue Atuerika Huipuia, kahi mau Hoa o ka Aha Kukamalu, a me ke anaina ma o a nmunei bo lakou mau kuku a me na nonoho ana. Mahope iho o ka hiki ana mai o ke £ahu Aupuni me Koaa Kaikaina Alii, ii» Koomaka koke ia na hanā o ka.la ma ba hookani ana o ka Bana i kekahi leo ,Ma keia wahi makou i konohk ia mai ai makou e kekahi manao hoohalahala, » oi» hoi, he mea kupono loa e hoomakaia aa haoa me ka haawi ann i kahi pule, aole nae i hanaia ma keia, I ko makou manao, he mea kupono loa e haawiia ka hoomaka ana o na haua o ia auo>'ke eehia me ka pule e hoomaikai aku ana i ke Kukulu-hale Nui o ka Lani « me ka Houua, maniua ae o ka hoomaka ana i na auo hoohiwahiwa e ae a pao. I ka pio ana o ka le6 mele mai ka Sant, a im ka aoao hoi o na Kahu o ua Hwne e» 11« haawi mai o Mr. S B Dole 1 hoplaui a> ke kukuluia o ua Home nei:

E Ka Mea KIKIiIE KE ALll, NA Lel)ls A MEHi KEONIMANA: Ua liooka:twale ka Aloi Lunalilo i mako nia kana palapala kauoha ljopo loa i kona makuakano palnpalu, o liookaawaleia kekalii hapa o kona waiwai tio ke kukulu ana ma keia mokupuni i liale e malamaia ai na kanaka Ilawaii ililmue, palu)>al« a mai. No «a kamu lio nui na nlolohi'īea liooiiip.ka aua i ka hana, o Ee kumu mii iio ka maopo))o pono 010 o ka manao o ka ualapala liooilina. Akn, mamuli oko ka Alia Kieleio baawi ana i kekahi ulelo hooholo i ka makahiki i luila, o hoilioi ana i na waiwui a pau o ka Moi mako maioko o ka malama ana o na Kaliu Waiwai a iue ko Inkou mau hope, koo walo no kokahi aina i lioolliia nialuna o kokahi boa'loha, uolaila, ua hoopauia na kunkoa. Ualvao ia knhi eku ai, a ua hoolalaia na hana. 0 ua olulo maloko o ka ])iilupal:i hooilina, nolo o ko luikulu i hulenmi, aka ,i lioino ka\i a mahiamlu ai no na llawaii ponoiililniuu a nelo i na pono o Uoia 'ola ana, a o malamaia ui o na lima alolia a kuia makana kiokio i upu ni. Malia palm hu knkaikalii walo uo ka pou 1 maopopo i ko kiuuu o ka hookaawalo ana i km hana alolui. Aolo keii» ho hana uo ku mnnawa pokolo a ke kanaka iuake o puana ae ai, a i hiki ole ka mnlamn loilii ;iku. Aka, ]ie liana nana i lolii ni no nii makahiki hu nui. Iloko o koua wa « olu aua rao ko kino nv.\i. kai, ua hana oia i keia nien, a ua hoopna oia ia munao a hiki i kona la liope. Ile uiuu aina palahalnlia, na maiina a mo na 'kula laelae, e i\aiho nei ma na wahi kokoke e pnu loa o nu mokupuiii; keia waiwai aiii ana i waopopo oio ai kona Walea ann, ua hauwi aku la oia rae ka luuioh i ka laiiui ana i aloha nni ai, a i aloha mai iaia uie ka hilinai, e paa ia no ko Lukou poe ilihuiie. No ka nianao nui aua i keia hooilina, ua hoao koua mau Kahu Malama Waiwai e hooko i kona manao. 0 koia liale, he paiouia ia o keia auo liaua ma I koia aiua. Aolie ukali maopopo e hahai ■ inui aua mahope o keia hana. tTa maopopo ia kakou, o ka lwla hnahaa me na luiuii nkua, ua oi aku ko kupouo i mi kiumka Ilawaii, e liko nio ko lakou maa nini nn hannuna i hula, uuumia o ini luilo kivkie kui iho kui ilio, a ia inannwa pu e ho loiea ai ka noho iauna a me ko ola ohaua ana ona poe e noho auu iloko. E noho

ana ka Luna lsm uiiiwauuakouu, ac ike ana oia i na welau elua o ka hale me ka moakaka. Ina e ike Jaua. na Kuhu Waiwni, ua uuku ka hak', eia he uui loa ke

elula e waiho nui no ka pakui liou ami ni;u i on;i inau hale. A no ia mea. ua hele niai nei kakou, ua hoa'Loha a tne ua hoalauna 0 ka Moi i niake, e kokua i ka hooko ana 1 koua tiiau iini, ma ke kukulu ana i ka pohaku kumu o ke kilii o keia hale, me ka inanaoUna, o keia hoine oluoiu o ka lehulehu o koua aina, na kane, a me na -walii. ue, a e hoomaopopo hoi kakon o koua kia hoomanao kupono keia. I ka j>au ana o ka haiolelo ana a Mr. Dole, ua haawiia kekahi mele lea maikai, "I ke Akua ko kakou lUAīiaolana me ka ikaika," na kaiii hapa o ka Papa Himeni o Kaukeano i himeni mai, :ne ke auouno a ine ke eehia. I ka pio ana* 0 ka lakou, ua ku mai-ke Kokua Mua iioa. A F Judd o ka Aha Kiekie, e liaawi i ka haiolelo malalo nei ma ka olelo Hawaii; a ke poloui ae nei makou i ka lehulehu e heluhelu me ke akahele, no ka men, he ano nui kahi mau wahi o kana haiolelo, a i ku no hoi i ka mahalo a me ka oiaio, a penei: £ KE Kaeu Aupūki, na ! Lu a me na MaKAMAKi Hawaii : Ua lona ia'u ka haawina hanohano o ka baiolelo i keia Ln. O ke 'Lii nana keia maknna aloha i Uona Uhui, ua hana oia i leona Palnpala Kuuohn me ka noiau i ku M. H. 1871, 'ilok'o o kona wa noho wuie. I ka make ana o Kamehameha V. na ka leo o leeia -iaedina holookoa 1 kahen iaLunalilo i Moi no kakou, a ra 4 . I /lope o kaaa nofioa(ii ana no ka mnkahini hookahi aa make oia,aole nae oia i hanlele i kona minao aloha, aka, ua paa no kona kauoha i kakau mua ia. O Lunalilo be Alii kiekie no, o kona mukuahme oia o Kekuuluohi, he Unikumohine nn Kalaimamaku (k) n tne Kaheiheimalie (w.) O Kalaimamaku he keiUi ia na Keouu (U) me Kamakaheikuli (w). O keia Keoun (k) me rfeffupo'iwa (w) loaa o Kauiehamehn 1, rooe o Kamehameha i ia Kaheiheimalie a hannu m»i o Knm"u, ka makuahine o ua Kamehu. nieha LV rae V; nnlnilu, elea a.io pili o Lunalilo i na kaiuuiana Mei elua. „ia o na inakuahine a ma o na kupunaleane. Ua hoonaauao ia o Lunaliio ma ka kula o na Keiki Alii malalo oMika liuUe me li. He keiki miki oia i ka huke, a ua wikiwiki loa no kooa hopu ana i ba olelo BeritHūia, a ua. naauao no oia ina na ike a pau i aoia ina iu kuia. Ak», puka mai oia a noho wale no nole .hana. Ua noho nae oia ma ka Ahaolelo, aka, no ka mea he nui 'no konn m«u aina mai ka makuahine mai, a ua lako pono oia, aole ona mau pilikia e alakai aku ai mia iloko oJta ian hana. A e like hoi me kt mea marf o ka hapanui o ka poe hoiia ole, l(lo oia i ka lealea i keliahi manawa, He mea minamina nm keia, no ka mea, he manaolana . no ko'u ma ua hoonoho i« oia mikekahi oihnna aupuni i k»na wn opiopi'o, mnli» paha ua hooikaika oia a hlo i kanaka Aole leakou i ike pono ia mea, "no ka men,

aole i hono ia oia ma k6kahi hann. 1 lm make nna o ha V" hoomaka oia e haalele i kona mau luua kamulu, a ua hooiliaika no oia ma ke alakai ana i kona Aupuni me ka oluola a me be aknhele a roe ka nnauao n pau i lo:in iaia, aka, aole l.iuliu loa ei hoomaka mai lta nawnliwah o kona 'kino a mai, a mnke i k» la 3 o Feberuari, &1. tī, 1574, me ka piha pono o Uona mau makahiki he 39 me na la 3 i keu. He tuinakena a luuluu oiaio ko ka Hawnii nona, no k» men, he nui no ko lakou 'aloha i keia Alii alolm aina a uloha la'uui. Uo, inake oia me ke keiki ole ; uolo ona mmno e ola ai liona inoa, aole oia i nele ika hooilina, no nien, o leu lnhui Hawaii kona mnu hoeihna ma kona P.\lapnla Kauoha, Isia ko ano nuit keia Alii : 1. He Alii puni ole a makemake ole no hoi i m\ hana naiuipo o ka wa knhiko, nn hoomanainana a me na hoopunipum a nn kahunn oinio ole. 2. Ho Aliv oluolu loa. He maliu oia ike kannka haahna. He makemnko ole no oia i na uiea e huoknno wnle i koua uoho alii 3. Aka, o koaa hnoa nui, ka meii e nalowale ole ui knua inoa a hiki i kn manawa pnu ole, oin no kein Palopala Knuoha. He uui ka poe i kein wn e kaena wale nim no ko laleou aloha aina , he lili nui kelenhi poe no kn nina. Hawaii. He mii nu mea e oleloiu nei im na nupepa a tun na halnw«i mi\kiiaiiv»na 'no luaii oiiiiu ; o>vai la ka Hnwaii oialo ? 0 k\u hnina o j ka Hawuu Oiaio Ue kauaka e hoike n\nu unn'kona puuwm aloha inu kann niau kuna 'aluhn no keia nina. A.ole i liiuunkainailio nui mni o Lunalilo i koim aloha no kona one hunau, aka, uia ka Ia 7 o lone ]S7L ut\ kakau oia i keia Paliipala Knuoha e hoolilo aaa i kona mau aina o pau, mahope o ka make nn» o Uona mukuukane, i kumupaa e leukulu ai i hale, kahie noho ai a e malama ai i ka poe ili-h-ine, uele u nuwaliwali p,\ha, o ke koko Hnwaii maoli, a o ka poe elemakule ka poe i manao nuiia e maiamnia ma m hale.

rte nui ioa na Kia Hoomanao i kukulu >u mn na aupuni kahiko o ka honua nei. Kukuluia ma AiUupUu na kia kiekie i knLui inaa keia mou pohnku ilailn, kekahi ui Inweia i K»ma, kek»hi i Paris<i, hookuhi i L iilana a hooknhi hoi i Nu [ o ka i keia makal.iki. He ekolu mau kaukaui m.ikaliiki tnamua aku nei ke kalai ana o keia mau kia. Aoie 1 UuUuluia ke l# mau k )a i mea e homnnaoai kekahi mau liana uimkai, ,aka i kukulu, a ke ike nei kakou ke hele mali.~ hini nei keia mau kia i na aina e. Aka, o keia Hale i hoomoe in kona pohaku kihi i keia ia, he h,ma aloha. he hana moīieii a e hoomau loa aku oia i Ua īnoa oka mea nana i hiawi. Pono e noonoo nui knkou-i keia makana. Aole Aln Hawaii e ae, aole hoi kanaka Hawaii, i hana i kekahi h»na like me .keia. O Lunalilo ka mea hookahi a hiki wale i kei, ><« i haolila i kona mau waiwai no ka pomaiUaio Uona laHui Huwaii! Pono e hiipoi 1 leeia [a e hoomoe' ia ana ka pohaku kihi 0 keia Home no m elemakule a me na luahine ilihune o Hawaii. O keia Hale h e hope o kolakou mwaliwali. Maanei e loau [paleanaike mo o na kai kupikipikio o ka 1 nolio ana ma ke ao nei. £ kukulu ū am keia hale nui me na pohaku i eli ia nai Ueia Puowkio, mai, ana ka iwi Huwaii. | Aole leeia he Houk.pik no ka poe mni. .He Hoine keiu no ka poe kahiko i n ele ika hole ole, Ue koena o na ohana Hawail, u ua ihnla aUu paha Ua oui oka oh.na, | S e nl,v hoi ole tria», nole mea ilm.ka i Uoe e hiki ke holi a hoolaUo i kahi e noho ai.

Aole kem he Home no ka poe op iopio . i ik'iika n i ihhune mamuli o ka oiolowa wale no! He home Ueia no ka poe i hiki ole ke imi i ko lakou ola, o ka palupalu o kek.no no ke UahiKo, a no na ku, nu e fle j ano hUe. Ke manaolana nei an, a pela ho, i.ni nna i Ua pomaika. o keia Home, mea, aole i waiwai Ueia P.,eaioa ina o ka nui o Uoni poe makaainana nia l.koa iloko pum, hoo\aup,i P ,a kona „,na ,neTa klniU» ' ikaika, miki ! ka hana, a kuonoono, m,ū k,. nui o ka ai ana i kona oi pnnoi, kali ana i looa, mai ka luhi o kona. mau lima poSoi a me Ua hou o kona lae. Aka, ina ma Ue ano o kanaka Hawaii h e hune. he kuleana Ukou ma.nei, iloko o kei, o ke aloha palena ole no knna E mau aku keia hnle! E kr> 0», ka Ln, ka a roe ka Uili» ! E hana olaalu' mai oukou i keia hale, e palekaim aku oi« i ka niho auai o kn inanawa. A na ke Akua lokomaikai.o ka Lani e kokua i nn Kahu o keia waiwai me ka naauno, a e haawl i kti hoomaniwai.ui a me ka oluolu i D a poe a paa e k.pa ana maloko o kuna m au paia. I ko kuu ana iho o ktia haioklo kn nmoli i l;a nmhnlo u me ke ao raai i kahi mau haawina maikui, ua kuu inai ia i ka nahenahe ka Bunn i ka leo melo "Knkuhiaka n nmhope ilio, \u inni lu

E na'ui Kie'kik ; ru Pob Hakohawo a he o'u hoa- makaainana :—Ano, i loatf pu mai nei ia'u ka hanohano, e ku aleū imua o oukou e haiolelo no na mea e pili nna i keia oihuia a kakou i aleoakoa mai nei. A nolailu, e Hawaii o Keawe, e Maui o Kama, e Oahu o liakuihewa, e Kaaai o Manokalnnipo ; e huli ! o maliu ! eia he ieo uwalo, e poloai alui nna e hoolohe mai; nno i hannia ilio ai ka haana hope loa o ka hamaie nana e hoonolio a e hooui paa aku i ka poliaku kilii o ka home, ka hale, ka punana a me ke opn «euwou, nana e hookanaoho mai ina hoopulupa-u nna a ra paka-ua hokiii o ka hooilo', a e hoakakuu ia tmii oi hoi ke koehaelia, ka ikiiki, a rac lee kukunono, o na ki moanopu kuhaoa o ko kau.

He halo makahalau, he auolo aho opu inalunialu e hoolaupai aku ai o mi la knlolia o keiu noho ana'ku. Hc inakiha, he oioinn, ho wahi e kuu ai o ka nue, o ka poe a pau a na poumikai i nana leee mai ai. E o'u l\oi\, makaainana :— Ho haawina kamahao a homolelo kein ua ko kakou nuvUua Moi i alolu\ nui ia Lunulilo. Ka hinpo a me ka piuiinn a Kekautuoliiomnno, lie na, ho woli, mailoko īnai oka Nai Aupuui Kaulana o ka Pakipiku uei ; uu ia Pliuwai Alii i haimaholo i ko «lohn-ia oe a me a'u, nana i hai mai uei i ko akea i ua niea huna makamao e like'me keia.a ko au pouliuli i Inma kelo ni, me ka awahua lun ole. Keia ka oi o na liana hoohaa, i opuu a mohaln ao nei i ka houpo ou e Hawaii poualo 010. Nolaila, ke uwalo aku nei ke kupinai o kolu leo kahea alii, i na eleumkule nele, i na lu:thine hune a me ua keiki makuaole, e uoho ana ma na pipa ulanui, iloko o na pupupu haie, ihuia aku o na kualono, ilulo iho o na awawa, a i o aku i na kuln uliali a ine na aina panoa ; e hele mai hookahi, e hole mai elua, a 6 hele mai no a pau ; eia he ahu'na ai, he halenaue, he wahi e kuapapa nui ai o ka luakalia ana.

INolaila, e o'u hoa lahuikanaka, ka poe hoi nona keia liuliu aoa a ka Puuwniahii haakulou ai. mo ka maoele i ke ulohn, e pono kakou e hoopili paa akn i na hoonianao nluku ana i na papaku o ko kakou innu naau i ka iwihilo, a iloko loa aku. No ka mea he makana makamae keia i loaa inai ai ia kakou nie ke kumukuai ole. O. keia kekahi o na haua oi kela, e puka inai a'na mailo ko mai o ka puuwai i hookahua in e ka pono Kansiiuuo; ka pomaikai i kipa oleaku ma na ipuka o Kaleimemehu, oiai na la pegnna a konouli o la iiu makona i hala e aleu ]□ i o kikilo loa, ilalo loa i o Milu la, ilaloloa aleu.

E na hoa'loha o na makua alii i lwla, me lani noho alii la, aohe o lakou leawai raa na hana niaikai e like me kew. Me he .nea la ua muimaia pakahiia ko kkou mau ipuka a hale e na hana hoehaa ku like ole.

ha I iloko o k» nmnaiva pouliuli o ka he W a ai.hoi, poha mai la ka len alii, maiana e oki ka papehi kanaka, oia hol: "Ēhele ka elemakule a me ka luahine a moe i lee ala."

A lieaha hoi ka louli, Lolani, Kamehomeha II i hana ai ? Eia kana, Wehe ae la oia i ke poi o ka umeke a ke kane a iw ke poi 0 ka ipukai a ka wahine, a i ,nai la—' e noa kaai kapu ana." Keia mau mea ka mea nma i ulme i ka pi l<u pnu e kau ana iwaeA heaha hoi ka Kpleiopapa Kaulkeaouli Kamehameha 11l i hana ai ?" Lu helelei mai la ia me rui lima hamama i ka ainn, ka luhi, ka mea i elia ai ka ili o kona makua, a iaipuu mni la iwaena o kona lahui kanaka. A heahahoi ka Kamehameha IV i Imna ai ī Aole i po na ia'u, a ia kakou no a pau ke huli ukniminaka a kiei aku maluna o kela ahua, a malalo iho. Ke ku la l,e heiau nani, lie ana komo, he makaha no ke ola, Sa Halemai Moiwahine. Ke ku mai nei imua o'u na hiohiona kumea naua i hana i kekahi liana kaulanal ilee kaka.k.ihi iu ma nu nupum nni o ke ao nei. oiu hoi—kona Uiola ana ilalo a okaoka loa tne he puupuu paakai la ke Ku Wubnawaih° Kamehameha lii. A haawi mni h no ka p imaikai o ka aina mamuli o kona A o lea ninnu hope loa o ka manawa, he- , aha hoi ka ko kakou H.ika Ali. ka Moi Ka--1 lakaua 1 iihaiia ni i oUi pu aHeana inoa me ha, kau aku la iluna o ka apaoa laau, e alo inia i ka loa o ka moana Pakipika, e noho ana i kona ola alii makamae iloko'ō na"™* no, no ka imi ana i pono, i pomftikai e kuonoono „i kona luhuikanaka a me kona aina Ano hoi, aia oia nia ia huakw hookahi, a o kamnhao a'u i olelo iho nei mamua— oa o Lunaiilo i\ me leoaa mau hoahanau Moi w kakou e m puuwai Hawlii ol?ioVi)iiT n«ift? Uou mau makaa 1 Akua, ka iVloi o na M6i. e hoomau mai i ka hoopiha ana i ka niak4ua o ko liakou Noho Aiii me „a Jtoi o keia ano. ■ Pau kana a haawl inai la l;a honehone o ka Papa Himeni o Kawuiuhuo i leeknlii leo maikai no luko nuū o ka «Lei Aliiu muhope ihu ku tnai hi o H o ū Makale e hel.ihela i liekahi inan pauku uiela ma kn olelo Beritunia } i lmkuia no no na huna o ia la ; u„le mie i hookomo m mu ka pa r a kuhikuhi o na hana o lea la. Muhope iho o ka pau nna o na hana i na hoomoe pohaka kihi o ku Oihana

Uui Malu, i ulnlaiiin uUa liuna N v \ii W | F Allen. Ona nuui i honkomoin j 0 lui polniku kiiiī, ci» no ia : k Na lvii o , na Moi (i pn'u, ko ko Knhn Au[uini, U- I lu!)ike, ko Ki\)iiola»i, KuMwoaahiu, lvculikolaui, Kuiuluui, Pmwlii,- Kiauinnl Duniinis, na kii o ka Papa Kahii, u nwkuhi mau kii o ilio, ejiili ana i ko Hnwaii uei »ol\o mui. Ua hookouio pu ia me ko ko[iu o na mipepa » ptvu e hoopukuia nui ; !«? Kuik»>hi Panniliko; l?:i Pa-; lapnla lTooi!ina a Lunalilo; iia o 1SS0; ko KonoU u mo na J?oo Lt'tu ILawaii a nia ka liuko Aloinauaka a lii- I Tl vuh, (Thnnn). _ I Ua inuikai a kn no i ka malmlo na j mon. ii puu i lumaia nm ia la, e liku nio ka lnki pouo o na nu'a i liooinakaukaU ia; !i inai oi loa akn palia ka leiohu o ka niuimiUi no o ka poo innkaikai. inft * n>aluniluia kupono ka innuaw'a i houlaliain