Ko Hawaii Pae Aina, Volume IV, Number 18, 30 April 1881 — KA HAALELE ANA I KA HOME Ilinoi-ke kau ana maluna o "Hoku Ao"-ka holo ana i ke Komohana a me na mea i ikeia-ka huli hoi ana no ka Pae Aina kulaiwi [ARTICLE]

KA HAALELE ANA I KA HOME Ilinoi-ke kau ana maluna o "Hoku Ao"-ka holo ana i ke Komohana a me na mea i ikeia-ka huli hoi ana no ka Pae Aina kulaiwi

Pulu ka palaoa a Rev. D Kanoho i ko ktii a uio ka na, o Ua maua puhu kopaa a me na pahu palaoa, ua pulu. Kiola ia ku pahn palaoa a D Kapali iloko o ke kai o pulu loa, a koi aku la o Kapali i kona poho e hoihoi ia mai, ua ae ia mai me ka haahaa o na papa-leo ana. ho.mau omole ie a E.ev. S W Kekuewa a me ke hao a pulu me na eke palaoa, pela no hoi ko S. P j Kaaia ma. i; Ko hoike nei au i ka'n mea i ike pono iii6 ko'u niau maka, aole nie ka lohe; ke hoike pu nei no hoi au no'u iho, a ua o'u mau hoa iuisiona Hawaii e lioike ma ko lakou aoao. Eia nae, o ko maua man mea i hoopoino ia, ua hai ia mai i ka Papa Hawaii, a ua hoihoi ia ae na k'imu lilo. Nolaila, o ks Papa Ha\vaii, ua īke inaua, a ua ike no na makua'e uwe ana pa keiki, a hoo;>au ia ne ia waimaka. Aka, oia hana ana nae a na alii moku, he hoonui lilo wale ana eio ia, aole mea naua e hoihoi ia poho. A no keia mau alii mokn, na maikai no ka malama ana i ko mana no na \va he nui; aka, i ka 1879—80 ho wahi poino uuku iki kai loaa i ko'u mau ukana a oia iho keia; 1 pahu sopa, 1 omole ie me ka laiki oloko a me hooluihi eke pu lole. 0 keia mau mea a pau, aolo i loaa ae ia maua a hiki i keia wa. U * liai aku au i keia mea i ke kaJ?auolelo o ka Pupa Hawaii, ua i mai oia o lawe ana a noonoo pu me ka Papa. O ka'u hoike keia no'u wala no, no na mea e pili ana i keia mau alii moku, aole nae he mea e ae, oiai, ua ai i na mea maikai, a muhina hoi o ke pakaukan, mahopo iho o ko lakou \va paina. Nolaila, ua pomaikai iki makou na misiona Hawaii. Ka liiki nna i ka mokupuni o Mille, a me ka ike ana i ke Alii nui, a me ka hoi loa ana i Mille ponoi—Nov. 14, 1877, hora 4 p in a oi, kuu ka heleuma o ka moku maloko o ka nuku o ko awa ina Tokwa, a mahopo oia manawa, oluolu ke kapena e kuu ka waapa, a e alo ana ia mnkou iulea o ka aina, a o moe ia po' ma ka hale kuai niu o A Oapele, a malaila makou i uioe ai ia po. 1 lea ike ana a me ka loho ana o na knnaka ia Mrs M K Kaaialii, hele nui mai lakou a lulu lima pu me makou. Hiki loa aku la Ueia lohe i 'ke alii a me kahi poe alii e iho, hele mai la lakou a aloha pu me luakoo' u pau. Hai aku la ka'u wahine i ke alii nui a ine kana wahine no'u, lalau mai la ka lima aloha o na alii nui eei, a lulu lima pu iho la mana, me lta olelo tnai, Aloha oe e Kahelomauua, a aloha aku Ia no hoi au. Kiuau hou ae la ua alii nui nei ia Mrs M K K Nawaa Owai ka inoa o keia makua hou ? O Nawaa, wahi ai nei, Maikai no o Kahelemauna kou inoa, oiai, o kona kaikaina ponoi no oe. Loihi no ko makou nanea ana ia po, a nana lihilihi maka makou i hooki i ke aia ana. i

Ia wa iho la no nm>, noi pn ia aku la ko ulii 11 ui o kokua inai i nmu waa o lawe Aku ai i na wahi ojial<\ a nie niaua i Millo pouoi, a ae inui la no, I ao ana ue, hoolelo ia niai la na nkana nio ka hooili ana ilnna o na waa, a puu, holo altu la ka nioku no Arno, e lawo ana i ko niaua niau hoa alo inea 1110 kc aloha ia laua. Kau aku la no hoi maua malnna o ka wan o ko »lii a holoaku la no Mille. 0 i;a nui o na waa e holo aua, he umi he niau waa nunui a maik'ai, a he maikai kahi o noho ai o luna o ka waa, a o na waa a pau e iho ana mo ka pa mai o ka makani mahope, holo na waa a pau. 0 ka waa o na alii nui, oia kai iwaena, 0 na waa e ae > o a maanei a mahope mai kalii. Ia makou e holo aku nei a kokoke c ike io aku ka ae one, ua hele a piha o mua uiai o ka liale a maiia e noho aku ai a piha i na kanaka. I loa no a kau ka iliu o ka wua iluna o ko one, kena ae la kn nlii nui i na kanaka e hapai ia makon inka. Ilele mai la na alii a mo na makaainana e aloha i.-t niakou, o na kano, o na wahine a mo na keiki nio ka olelo nna, Aloha oe e Kaholeinauna 1 Olioli niakou 1 La hoi hou ana mai o l;o niakou makilahine a mo ke ola hou ana o Kahelemauna. Mai ka (le one aku a hiki walo i ka hale na lulu lima ana, I ko'u hilei ana aku hoi ina ke alo o kahale, holo mai la ke keiki mamua o'u a i mai la: Ei aku o papa, ei aku o papa. Huki hele aku lu ke keiki a ma kahi e waiho ana he he kupapan, a i hou mai la, 0 papa keia, opapa keia, 'o Kalielemāuna keia o ktiu papa, maanei lakou i waiko iho ai i kuu papa. 1 kuu lohe ana i keia mau olelo a ke keiki, eia wau ma ke poo o ka he kimapau, e ku ana me ka uwe me ka naau kanikau walohia mokumokuahua j)o kuu kaikuaana a makua hoi. Ile hapalua hora ko'u ku ana ma kela wahi ine na leo uwe a me na waimaka e. hanini ana, a o ke keiki hoi eia no ilunlp e ka he kahi i ku ai, me na waimaka e kakahe ana, me ka olelo ana, E papa e, eia wau, e papu e, eia wau. Eia makou ke iuve ūei, ke lulu lima nei, aole manao ae o na wahi opala ukana. Ua kena ae la no ke alii i kona mau puuku a kuhina nui hoi e hoolele i na ukana, a e lawe iloko o ka hale, me ka malama pono ia me ka poino ole. 0 na haneri kapuai papa, o a, e hoakoakoa ia maloko o ka pa hale, a ua hana ia pela. Ia po lio, ua piha mai la i na kanaka, i hele mai e ike la makou, e uwe, a e olioli hoi. Ia ao ena r.e, ia wa maua i ike aku ai i na wahi opala ukana, a i ka ike ana, aolo wahi mea poino. Ea, o na makauiaka aloha, i ka moe ana ia po, aolo i oluolu ka manao no na wuhi opala ukana, no ka hoopomo ia e na kanaka. Eia nae, ua makehewa ia inau lia aua o ka po, a he lia iajna na legeona o ka hohonu. Nolaila, e ike oukou, o ka moolel'o o Mrs K K Kahelemauna i hoi mai ai a kakou i ike ai ma ua nupepa Hawaii, ke hooia aku nei au he oiaio maoli no na mea a pau. E rra makamaka aloha, a me na lnnahooponopono o ka nupepa, eia ka inoolelo a kakou i Mille, a o m|siona eia ilaile kahi i noho ai. Nolaila, e oluolrJ mai oukou ia'u e lele pauki hou ae ihope no ka mea i koe, a pau ia, hookahna pono iho i ka moolelo no ka mokupuni o Mille, a me na hana a ka Haku, a oia leeia inalalo iho nei. Ke kau ana ma ka moku Makan a nie ke ano o ka malama ia ana malaila. —He kapena oluolu ko ua moku nei, a 0 ko makou ai aua, e ai pu ana iluna o kaua papa aina e like me ke ano a me ka nui o na mea ai o ke pakaukau. He 01 aku |co makou inalama ponoia raa na mea ai maluna o ia moku mamua ae o Hoku Ao ka moku misiona. līolaila, aole a'n mea hoohalahala malaila. Aka. no ka noho ana a 'me ka moe ana iluna o na wahi moku la, e lioike au i ka heuiahema maUila. He wahi inoku uuku keia, o ke leeeua o hope, ua lawa wale no no ke kapena a nio ka malama moku, aole wahi o na I ohua." Nolaila, i ka wa maikāi a ua ole^

inoo tri!ikou iluna o ka waapn i uhiia ruo j ka anini, i\ka, ina he wa utv a makani, o lioi ana iloko o lui nioku ma 'ka puka | waena e moo ai mo lu; knpono 010. Pela. no hoi i ke ao, ina ho wa a makani ino, (i hoi ana no iloko o ka inoku, me na mea ino o poino ai ke ola, pela makon i hoonianawiunii ai me ko kani uhu no keia hana a ke kapona o Iloku Ao a me na hoa tnisiotia haole ina Ebon. Ua ike no na hoa misiona a me ua kapena la o Hoku Ao, he mokn uuku, a knpono ole no ka ee ohua ana, onou poo ia akn la makou e luu iluko o na inea o na ea ino, a o Mrs Logana, ili keokeo, kau haaheo aku la oia uialooa o ke kialua nani a nui hoi, oia o Tutuila, e l\oi aDa no Ponape. Nolaila, e na makamak», aia o ilikeokeo ma ka moku nui me na wahi moe inaikai, a o kakou ili ulaula hoi, onou poo ia aku la iloko o ka lua puhi o ka pakui. Eia hoi, me ka uku nni oka ohana hookuhi, oia hoi he $20, a o ka •nui ona la mai Jaluit aku a i Mille, ua like paha me 5 mile, nolaila, he $100 ka lilo no makou, a no Rev. S P Kaaia, ehia la. Nolaila, o keia lilo nui ana o ka papa, he lilo mau 'vnlo ana ia ino ka hoilioi ole ia vnai ona poho. Ma keia mea e kala mai ia'u ina ua kuhihewa au. Elua pae moku iloko o ka pneaioa o Makala—Eia paha ka hoike ana no na mea e pili ana r,o ka pae aina o Mikala, a he m*a ia e pau ai ka pohihihi o kahi poe, a iloko no hoi o keia mau maheie elua ka paeaina o Makala, pela no' i like ole a; na olelo, e like no hoi paha tne ka paeaina Hawaii nei. Eia na mokupuni o ka paeaina o Makala, Eboa, Namrik, Kili, Jaluit, Ailiulaplap, Jabit, Lip, Kwojelen, Wujae, Woto, Eonerik, Konelapa, Bikinni a tne Ailinonae. 0 keia ka mahele mua o ka paeaina o Hakala, oia hoi he 15, a o ka iaoa o koia paeaina, paeaina o Kalik. Eia hoi na iooa o ka mahele elua o paeaina o ilakala, Mille, Narikrik, Arno, Mejuro, Aur, Mohvonlap, Woja, Ailok, Wudrok, Erkup, ]jikiep, Jemo, Bikar, Toke ame Mejij. oka inoa ponoi o Arno oia o Mejenin, a o keia Mejenin, oia no ka inoa ī paa iloko o ka heluna paeaina o Makala. 0 keia mau mokupuni hon he 15, oia no ka paeaina o Eadak. NolaīTa, e ike oukou e na makamaka, o ka nui ona mokupuni o ka paeaina o Makala he 30, oia hoi, he 15 no Ralik v ,a.he 15 no Radak. Penei onkou e maopopo ai, aole i like loa ma ka olelo ana, oia iho la kahi ano e iki niawaena o keia mau mahele o ka paeaina Makala. No ka [mokupuni o Mille a me kona kulana—o ka inokupnni o Mille, he mokupuni haahaa a ua like no ka haahaa mai ka paeaina Gilipa.ti, Makala, a me kahi hapa o Carolaina. . He moana ka'. maloko o ka aina, ua kapaia eko Makala, Lomalo. He mokmnoku ka mokupuni-o Mille, he nui na wahi e puka ai na moku a ma na waa e puka ai iwuho a e komo mai ai iloko. Eono wahi e komo ai na moku. eono no hoi wahi e komo ai na iho. He nui no hoi na wahi hakahaka a me na wahi kaawale e ae o ka aina e komo ai ke kai a e hemo ai. He lika ole no hoi ka waihona o ka aina, he eihi iloko a hele iwaho, pela no'a puni ka inokupuni o Mille. Eia hoi o Mille poaoi i kahi i kapaia ai ka inokupuni o Mille, oia no kuhi nui o ka aina e moe palahalaha ana, a nie ia nui no nae, aole no helike o ka laula rr>a kahi wahi. elua paha mile, a ma kahi walii hookahi mile, pela no e emi mai, ai a hiki i ka umī a oi a emi m;ii anaoa. Ma kau wahi e ae a puni o Miile holookoa, ina oe e ku aaa ma ke kua o ka aina, e ike no oe i ka mea a mau mea paha o hele ana ma ke alo. Ma ka loa o kn waiho'ana, o Mille no ka oi, ao na wahi e ae, he enii niai no. He nui na mea ulu ma keia mokupuni, oia ka niu, ulu, hala, ame na laau he nui i ike ole ia ma Hawaii nei. Ho nui no hoi na mea kupu o Hawaii nei o ulu ana ma Milie, oia keia: pia, noni, ekaha, okupukepu, alaalawainui, kōali, ilima,- kaunaoa; mauu kukaepuaa, han, maia, ape, • kaloaweu, niu, hala lei, to keia wa mai nei, he-i, pu, nioi, pine a pela aku. {Aok i'pau,}