Ko Hawaii Pae Aina, Volume IV, Number 28, 9 July 1881 — KE AHI PELE. UA KOKOKE LOA MAI IA I KE KULANAKAUHALE O HILO. KAU KA WELI ME KA PIHOIHOI I KEIA MAU LA. [ARTICLE]

KE AHI PELE.

UA KOKOKE LOA MAI IA I KE KULANAKAUHALE O HILO.

KAU KA WELI ME KA PIHOIHOI I KEIA MAU LA.

E KO HAWAII PAE AINA: Aloha oe: - He mau pule i hala ae nei, ua hoike aku au ma kou lunahooponopono la i na mea a pau a'u i ike ai ma ke kahua o ke ahi pele, kona kulana, ka loihi mai ke taona aku nei, a me na wahi e kahe mai nei, aka, ano, oiai mai ke kahua pele mai nei no au, ke pakui hou aku nei au i ka'u hoike maluna o ke kahua mua, a mamuli hoi o ko'u ano he hoike makaala i ikemaka me ka noonoo akahele i na kulana a pau a ke ahi e kahe mai nei, i ke ao a me ka po iloko o na la a pau i hala ae nei. Ua hoouna aku au ia Whitney & Robertson he wahi kii hoomanao pololei no ko'u mau hiohiona a pau i ike ai no ke ahi pele. Ma ka la Sabati a me ka Poakahi i hala iho nei, (Iune 27, a me 28.) Ke manaolana nei au, e oi ae ana kou hoomaopopo i ka'u e waiho aku nei, ke ikemaka oe ia kii; aka, oi loa aku nae na keiki kupa o ka aina lehua, e noho la i loko o ko kakou kapitala, ina lakou e kipa ae ana e nana iho i ke kino wailua o ka aina hanau o lakou. Na hoomoakaka ana ke hoopili pu ia me ka ike ana ma ia kii. - O ko'u wahi i noho ai a nona aku i neia mau hiohiona he aneane 200 iwilei (mauka) ma ka aoao komohana o ka Volcano Street, ma Kukuau i loko o ke kulanakauhale, e huli pono ana i ke kukulu komohana, a ua kokoke no i kekahi kumu ulu kahiko, e aneane ana e pili mai kekahi pa laau. Maanei e ike aku ai oe ia Maunaloa i kahi mamao, me na punohu uwahi o ka mapuna wai ahi nui e hoopiha mau mai nei i na kahawai ahi e kahe nei. Ma hope aku o na puu o Halai, e ike aku no oe i na punohu uwahi o ka welau akau komohana o keia muliwai nui, e kapio mai ana e hoopuni holokoa i keia wahi kulanakauhale, a e hoopaa iaia, ina e hiki, me he pio la na kekahi pualikaua lanakila. Mailaila ae, e hoohele ae oe i ka lima hema, a loaa no he mau punohu uwahi o na puali o na laina hope loa o ke ahi. Mailaila ae e hoohele ae i kou maka a hoonee mai ilalo, e loaa no ka punohu nui o kahi e hui ai na mana o ka akau a me ka hema, a'u i hai aku ai i na la mamua aku nei. Ilaila e hookio nui ai na wahi ahi a hoomaka e panee mai me ka awiwi nui iloko o na kahawai liilii a hoohui ia lakou mamua o ka hoea ana mai iwaho o ka ululaau, a lilo he auwai ahi weliweli, e pahola mai ana i luna o ka aina. O ka punohu keokeo ilalo loa nei he mahu ia o na kiowai i komoia mai e ka pele. Eia na mea ano nui e hoopokole ai i keia hoike.

Mai ko'u home lani a i ka pele he 6140 iwilei. Mai ka puu mauka o Halai a i ka pele he 4470 iwilei. Mai Waiola (Life Spring) a i ka pele 1,300 iwilei. Mai kahi o ka pele a i ka welelau lalo o ka wai baila ia eia he 600 iwilei, he muliwai baila wale no keia e mahu ana. Na mea hoopahaohao i ka ike aku. - He auwai ahi pele hehee e kahe ikaika ana, me kekahi mau moku pohaku ahi wanawana ooi loloa, a e laweia ana lakou e like me na pauku laau e lilo ana i ka waikahe nui. Aole o lakou piho, (aia no ke kii ia Wini ma, ua hanaia me ka awiwi loa.) O na pohaku pele i komo i loko o na kiowai, e kokolo hele ana lakou iloko o ka wai me ka ana me he la no iluna o ka aina maloo, a he hoolele ana i na mapuna wai iluna me he wai pipii la a e hoopohapoha ana iloko o ka hohonu, a ma hope hoea mai iluna o ka ili o ka wai me he mau poo honu la no ke kai. O ka pahoehoe e hehee mai ana, me he la ua piha oia i ka makani, aia a poha mai, alaila, mimino iho la. Ma keia la, ua ike au ua kahe mai maluna o ka pahoehoe pele kekahi wahi kahawai, a ua paila loa ia ka wai, me ka nui wale o na punohu mahu ma nawahi he lehulehu, aia no na wailele liilii ke halukuluku la ma na palipali me ka wai mahu, oiai e olooloke ana na mapuna wai wela ma na kowa o na pahoehoe pele i uholaia iloko o ke kahawai. Ua loaa ia'u a me ko'u mau hoahele he auau mahu wai pele ma keia la, me ka oluolu maikai. I kou wa e hoopa iho ai i ka ili o ka loko wai, he wela loa no ia, aka, aia ilalo iho ka huihui kahi i noho ai, no ia mea, ua hiki no ia oe ke paipai i ka wai e like me ka mahana au e makemake ai, ma ka hoaleale ana ae i ka wai, a mahope iho e hiki no ia oe ke luu iho iloko o ka wai a kaa loa ilalo i kahi huihui. He nui ka pihoihoi a me ka minamina no keia wahi kulanakauhale uliuli a nani (ina hoi e pau ana) aka, o ko ke Akua makemake he hanaia. Ua lawe kekahi poe i ko lakou mau ukana, a ke lawe nei kekahi poe, aka, ke noho nei no makou me ke kali i na mea e hana ia mai ana. Owau no me ka haahaa Jos. Nawahi. "Enaena ka papa wela ka pahoehoe Kani ka hoe a ka manu o Haili Ilihia au i ke ahi aihonua I ka home hala ole i ka aina." E Ko Hawaii Pae Aina; Aloha oe ; - Eia ke ahi aihonua (pele), ua kokoke mai i ko makou kaona nani, a ke mau mai nei no kona kahe ana. Ma ke kakahiaka Sabati, la 26 o Iune, ua ikea maopopo loa ia ka puka ana o ke ahi pele makai mai o ka ululaau, ua haalele aku i kona homeulu nahele, kahi ana i ekaeka malie ai no na mahina ekiku a oi. Iaia i oili mai ai, a kahe pololei ma ke kahawai e kupono ai i Kalanakamaa a me Alanaio me Kukuau, kau ae la oia i kona mau hae ahinahina a pulelo ae la i ka lewa, a ma ia mau hae i ike maopopo aku ai ko ke kaona nei, ua hoea ka pele makai nei o ka ululaau. Ua hoohikileleia na mea a pau no keia nuhou hooweliweli, a e haliu ana na maka o na mea a pau i na nu kamahao la, e leha aku ana ilaila me ka naau "aohe oluolu pono." Ma ia la Sabati no, ua pii aku kekahi poe e nana. A ma ka poakahi ae hoi, la 27, he mau haneri ka nui i pii aku e ike; na kane, wahine, keiki, haole a pake. Mai kakahiaka a po ka pii aku a hoi mai. Ma ka Poalua ae la 28, oia like ana no ka nui o ka poe pii e makaikai; a owau kekahi i oni pu aku ilaila ma ia la. Ilaila ka Makai Nui o Hawaii nei me kana lede; Hon. F S Fyman me kana no hoi, Rev. R Coan me kana, a me na lehulehu e ae he nui. Aohe lua o ka manawa maikai e makaikai pele ai e like me keia; no ka mea, he kahe malie mai iluna o ka aina. A o ke ano maoli o ka nanaina ke hoohalike ae au, ua like me ke paiai uouo maikai loa, ka hoohaku hoohake mai, o ka ula ana hoi o ka pele, keokeo ke paiai. Ke mau nei no ka pii ana o ka poe makaikai; a o ka hopena o ko makou nei kaona nani, a pula hoi me na wehi o na mea uliuli, aole ia i maopopo, o ke Akua wale no kai ike pono ia mea huna He nui na mea i koe no keia nuhou weliweli. Ke hooki nei au maanei, me ka welina ia Hilo Bay. E K Wahinehuhu. Ine 30, 1881. Jos. U Kawainui, Eia makou iloko o ka pihoihoi e noho nei no ke auhee aku, oiai, o ka pele he hookahi wale no mile a oi iki mahope

aku o ke taona nei, aole nae i pololei mauka pono o ke kulanakauhale nei, ua kapae iki ma ka aoao o Puna mawaena Kukuau a me Kalepolepo, ma ka la Sabati iho nei ka hoea ana mai mawaho o ka ululaau ma kahi i kapaia o Kaumana, mai ia la mai a hikii keia la a'u e kakau aku nei ia oe, ua hiki mai la ka pele i Waiola, e pili la i Kukuinui, e kahe ana ma ke kahawai e maulna hoi o ka aina, e pakele ana no paha ke kulanakauhale nei, a i ole e pau hapa ana no paha, na keia pule ae e hoike mai i ka oiaio. Me he mea la, he mau la helu wale no koe a hiki ka pele i loko o ke kai, aole e nui ka'u mau mea e hoike aku ai ia oe, oiai, eia makou i loko o ka pihoihoi a me ke kaumaha no na home, a ke hoomakaukau nei kela a me keia no na wahi mea hiki ke lawe aku ma kahi kaawale. G W A Hapai.