Ko Hawaii Pae Aina, Volume IV, Number 34, 20 August 1881 — Ka Pele ai Honua ma Hilo. Na Mana Ahi Elua-Owela Hilo i ke Ahi a ka Wahine-ka Pa Pohaku Kaua i ka Pele [ARTICLE]

Ka Pele ai Honua ma Hilo.

Na Mana Ahi Elua - Owela Hilo i ke Ahi a ka Wahine - ka Pa Pohaku Kaua i ka Pele

Maluna o ka Likelike, mawaho ae o Leleiwi. Augate 11, 1881 - Hora 9 PM. Ma ka hora 1 auna la o ka la 4 o Augate, na leta aku au ia oe e kuu nupepa aloha mai ke kahua aku o ka Pele ma Hilo, i keia po hoi, ke leta aku nei au maluna o ka oneki o ke Aliiwahine aukai. He hookahi ae nei o'u hebedoma o ka noho ana ma ke kulanakauhale uluwehiwehi o Hilo, e makaikai, hoaumoe a e hakilo hoi i ka nee ana a ka wahine o ka lua me kona mau elelo enaena e poi ana maluna o ka aina i like me ka nalu o ka moana, a i ke kani ana hoi o kana pukuniahi e like me ka lua giana pauda i hoopihaia. Ua ike maka au i kna kahe ana, i kona iho ana iloko o ka wai a me kona hoolilo ana i ka wai koekoe i wai wela,

ka owela ana o na ama'uma'u a me na nahelehele, ka hina ana o na puhala a me ka lapalapaia ana o na lauhala, ua halawai hoi me na kaoo e pii ana a e hoi mai ana, a ua ike hoi i ka hoomomoaia ana o kekahi mau makana na ka pele a me ka haawiia ana o kekahi o ia mau makana. Ua ike a lohe hoi i ke oliia ana o na mele o na wahine a kane kaulana pilikana i ka pele, a ua ike hoi i na ekeeke naaupo a kekahi poe e hoolilo ana i ka pele he mea nui e makauia aku ai. Ua holoholo au maluna o kona mau pahoehoe i kualilii ka wela, a ua ike kumaka hoi i ka nehe ana o na muliwai pele malalo ae o na pahoehoe maalili, a i ko'u manao he mea kupono i ke kanaka i hoolakoia me ka lunaikehala a i ike ole i ka pele mamua ka hele ana e ike i keia mea hou kupanaha, malia paha ina e hala keia wa aole oia e ike hou aku iloko o kona wa e ola ana. Ke mau nei ka iho ana o na mana pele elua ma nawahi i hoike mua ia'ku e a'u ma ka pule i hala, oia hoi ka mana e kokoke la i ka puu o Halai, a e kupono la i Alanaio, a me ka manae kokoke aku la i ka wiliko o Waiakea a e kupono la i Kalanakamaa. Me he mea la o ke akea o ka aina mawaena o keia mau mana ahi pele a elua e iho nei, he mile paha, aka, o ka mea pilikia loa i kuu hoomaopopo ana, oia no ka nee papa ana mai o ka pele mahope mai o keia akea i hoikeia ae la, mai kahi mai o ka mana o na auwaha pele elua. Ina e mau ana ka nee papa ana me keia a'u i ike maka aku nei a hiki iloko o ke kai, alaila, e lilo ana. Kukuau i makawela ahi pele, a e lilo ana na kauhale malaila i aina pahoehoe pele. Aka hoi, ina e hooki e o pele i keia wa, alaila e palekana auanei ia wahi o ke kulanakauhale. O kahi kokoke loa o ka pele i kai o Hilo, oia no ka mana e iho la i kai o Kalanakamaa, me he mea la i ku'u koho ua emi iho malalo o ka hapalua mile mi ka hale wiliko mai o Waiakea, a mai ke alanui mai paha e pii ana i Kilauea. No ka pihoihoi o na ona o ka wiliko o Waiakea i ka hookokoke aku o ka pele ma kahi o ko lakou waiwai nui e ku nei, nolaila, ua hoao iho la lakou e pa i kekahi wahi pa pohaku uuku, e nana i ko ka pele hoohiolo ana, a i ole ia, pii ana ae paha maluna o ua wahi pa pohalu la. Ma ia hoao ana, ua ike maka au i ko ka pele kahe ana mai a pa i ua wahi pa pohaku la, aole nae i hoohiolo aku, a aole no hoi i a'e aku maluna o ua pa la, aka, ua poai ae nae ka pele a puni ma na aoao a pau, a ua hoopuupuu ae hoi ka pele i na ahua pahoehoe pele a kiekie ma ka aoao i kahe mai ai. Ua emi loa iho la na wahi pa la ilalo, a ua like oia me he kamalii uuku la malalo iho o kona ahua pahoehoe. I keia mau la mai nei, ua hoao hou ae ka poe ona o ka wiliko o Waiakea i ka pa ana i kekahi pa pohaku loihi mamai iho o kahi pa pohaku uuku i hai mua ia ae nei, ma ka manao e hookaawale ae i kahi a ka pele e iho ai. He eono kapuai a oi paha ke kiekie o ua pa la, a ua ike au i ka iho ana o ka pele a pa i ua pa hou la, aole nae i pii aku maluna o ka pa, aka, ua kahe no nae ma ke kumu o ka pa ma ke ala i manaoia ai e ua poe la. Aka, aole nae i ikeia ka hopena o keia pule holookoa mai nei o ko'u kaawale ana mai ke kahua mai o ka pele. Ulumaialii.