Ko Hawaii Pae Aina, Volume VI, Number 30, 28 July 1883 — HE MEA ONA KA RAMA. [ARTICLE]

HE MEA ONA KA RAMA.

I ko'u ma\i lioa īnakaainaiia alolia o na * ■waih.oolnu like 010, ko liaawi liou aktt uei att i ko'u Welina aloLa. Eia liou 110 au ln, k&, liooa liou nku nei io oukou la. Ua ike '-palui ka hilmi i ka'u mau uinau liope lon e jjili iuin i lfe Immamūuao. ISo ka hopoua au-ca«'H 0 ka.inn mma. Uti knii ati, aolo īmio lio pane ia mai na hninn oni inau ainau, a ua manao 110 au, aole no Li*i\nn:ikn nnauao.loa mmn e pano i nn mnu ninau la. Kolaila, e weliewelie iiou ana wau i kekahi'mau hopena awanwu o ka imi laūln ana 1 ka raron. XTa maleemako ka poo iuu Imila i ka rama, no ka lealea, o ko laleon piuwai, no ka men, ponei len olelo anu a kekniii poe: O ka liaolo wale no keiuu mai me ka liooioi niai, noko aleu kaualea nana akvi me ko ilio la, nolaila, o }Jono no e inu like ke kanaka Hawaii a rno ka haolo i ka nunu) i liko pn ai J;n iianoliano, i\ lie nui hoi na mnkaliiki i lioaoia ai o koonoa ia ka i'ania, a i ko au o ka H. 1882, kolo iho la ke kanawai inu laula p ka rama, n ko" inu nei, a ko" houmm a puaa nei kekaki poe, iuu n onu, koi aku popeki iho la i ka wakine, waiwai iho la, nolailn, makeia liaua ana a hookuu ana q ka rama, i waena o na kanaka Hawaii, ua like ia me kn liookun ana i kekalii wai kahe nui e holo aku ana maluna o kokuki aina maikai i kupono i ke kauu i na moa kanu, a he nui ua pomaikai eloaa ana malaila, pela no ka i'aina i kookuuia ai i-waena o keia Vkui maikai, a kupono i ka kooulu La- ■ ' Nolniln, o ka poe aole i maa i ka imi īama, ke koao iioi lakou e inu ram», a iio ka maa 010 o kekahi poe, no'laila, ua pono ole ke ola kino a o lilo anui paha iinea pilikia a muke, oia keia; E wekowehoiiou ana au ma kahi 001010-nna, lo-nna, he mea make ka rama. Pehea Ia e maopopo ai ke meti make ka rama? Ma ka makaliiki 1882, ua lioala na kaole o Wailuku i kekahi liale nui, ua kapaia ka inoa a ua hale la zna ka olelo liaole. Goot! Jumblur Hall. A ma ka olelo Hawaii hoi. He Hale kooie Wai. ona. I ka paa ana o ua hale la, ua komo nui kekahi poe iloko oia hui, oia hoi ka Hui i kapaia, ka HuiHoole AYaioiia, ia manawa, ua kai kela me keia mea i mua o ke aiiaina i ke ino o ka rama. Penei ka olelo a kekaki kaole: Ke ku nei au 'ma ka aoao hoole waiona, a ua liai mai oia i ka hopena 'weliweli o ka inu rama, a he nui ka i make iloko oia kana, 'ti 110 kona ike he hopena make ko ka inu rama, nolaila ke kumu o kona hoole ana, aole e inu rama houj wahi hou a ua kaole la, aole ona manao i ka iiikune, no ka mea 3 lie loaa no ke elala ina e pau ae ka ona rama, aka, o ka kopena weliweli ivalii ana, o ka make. A walii liou ana, mai hookomo kou i ko kakou mau poo ma ia ipuka pilikia, me ko kakou ike aku no lie mea make aku ia. A pau koi kana ku mai o J M Crowell a liai piha mai la oia i kona manao, *he mea. make ka rama, penei leekaki o kana mau koakaka ana. Ma Amei'ika, a me fieritania, a wahi e ae o ka konua nei, ua lilee no ka luku ana o ka make i ka poe inu rama, me ka luku aua o ka make i kekaki mau mai eae e lahanei, nolaila/o kekaki poe e noko ana ma ia mau aina, ua minamina nui ia ke ola oia mau laliui, a ua kukuluia , kekaki mau liale i mea e koopale aku ai i ka kolomoku ana o na pilikia ma' ia mau aina, nolaila, i ko kakou kukulu ana i keia kana ma Wailuku nei, e pono ia kakou ke kooikaika e koopale aku 1 ka laka ana o keia mea ino loa, ma keia aina maikai, kaki koi a ko kakou naau e makaleko nei, i ole ai e pokole' ke oia oJka lahui Hawaii a me nii alii o ka aina, no ka mea, e nana i ā Haalilio, ua' make kiki wawe oia no ka inu mau i ka xama?a pela no na 'Lii eae, oia ke kumu o ka kolomoku ana o na alii a me na makaainana iloko o ka pilikia mū loa a ma ke kukulu ana o kakou i keia Puukonua maikai, ma keiu kulanakauhfile oia hoi, ke Hale Hoolo Waiona, a malia paka o lilo keia mea i mea e kaoki iko ai i keia lakui Ha waii, ake nui aku na mea maikai i koe, aole e pau loa ana ia'u i ka koike aku, nka, o kekaki makele keia o kaua kaiolelo koole iraiMia/ma "Wailuku nei aui koomanao ai. nuiloana kumu i koakaka akea loa ia, no ka pono ole o ka inu laoln. ia nm okarama. Eia .kekaki, ualiuinena kaoltj kuonoono a kanokano koi, oia na Ona ona kui makiko o ko Hawaii Pae Aina .mai Hawaii a kiki i Kauai, ua kana lakou i kekaki mau olelo kookolo flruaiiif a ° l ° ūa o n'a liaole a » kanakfi, aole ola'

wale, ua kakau inoa na kanaka naauno a pau nialalo o kekalii pAlapala poo, o olelo ana, mai kookolo lea akaolelo i ka inu laula o na kanaka i ka mina, ea, kealm la ka mea i hana ai ka lehuleku peli(? Eia ua maopopo ke kopena iuo ko ka nama, ke kopena awaaw.a a ke mea niako no koi. Eia kekalii, oio ke moa la.ke 20 makaliiki a oi ae, ko leaulana ana o keia moa, he niea uiake ka raina, a ina ke mea make ka rnnia, alaila o ko ko kanak» eneini nni no ia, aoIe o ko ke kanaka walo, o ko ka lakui onemi noia, amo ko ko nupuni pu koi. A pekoa la wnu o kamaiiio kou ni, eiakekahi o ko'u mau niauao aiio nui i iko mua ole ia o ka, lakui. 0 ka ao ia ana maniuli o ke koi ana a mo kn kooikaika ana a'ha lunamakaainana o hoonoa i ko kapu o ka rama, ua like no ia ine ka haawi ana i ka laau mako i keia lakui, mo ka iko no ke mea inako ka rama, Ke manao nei au, ke Karaima kiokie keia i knna ia mo ka manno kaalioo, o hb poe nana i kau i aa kanawai iuo, e liko me keia ko ano. Hookahi wale no manao iloko o ka po© nana i kana i keiia Kai'aima. I mnkualiun ka lieluna o na iala e waiho iloko o ka waikonn aupuui, a no ia manao nui i ke ilala, nolaila, ua manao 010 i. ke ola o ka . lakui, ea, 110 ka nianao nui o luela Xkekai:iota i ke dala, ua manao nui ole ia ko ola o kana kumu aloka, aka, eia ka Petero i olelo ai no kou manao, e loaa ia oe-ka makana o ke Akua ma ke (lala, nelaila, o lilo pu oe me kau elala i ka make, aka na' ike o luda, ua hewa loa oia, a, helo aku la oia mai kana kumu aku, a mako' iho la oia, no ka mea, ua olelo ia, ua ku kona naau iwako no keaka la? Eia, ur» liiki mai ka kopena o kana kai'aima i kana ino ai i kana kumu aloka, a pela no keia, no ka nianao nui o ka poe kan kanawai o ke kau o ka ISS2 i ke iala o nukoko ana iloko o ko lakou mau pakoke, aole lakou i iko i ka liopona awaawa o koia Karaima o kaawe nei ma ko lakon mau kokua, a e kiki mni aua no ko lakou kopena, me keia e inaopopo ai, aole i lokaki like ka manao o na makaainana mai Hawaii a Kauai, o kauoka ana i ka akaolelo, e koonoa i ka ī'āīna, akaua iianā" \valē~lakōuT"Eoiir" mea mo mamuli o ko lakou manao ino 0 koopoino ia kai. Eia keia, ua liana ia keia kanawai ine ke ano o ke kanaka e powa ia ana, e kekaki poe koloke. 1 ka wa i loaa aku ai kekaki kanaka ma kaki mekameka i kekaki poe powa, hooholo iko la lakou e pepeki i ua waki kanakn la, a i ko lakou hoomaka ana aku e kui, a i ole ia e liakau paka i ka laau, aka, uwe ae la ua waki kanaka nei, me ke noi ana e ola wau, maniuli make au ia oukou, aka, aole o lakou kioloke iki ia leo aloka, o u'a waki kauaka la aka, peehi no laleou a make loa, a pela no keia, i ka wa i koopaapaa ia ai keia kaaawai koonoa rama, uwe leo iiui mai nei na makaailiana, me na leo alohn, mai hana oukou ia mea, ke mea" make ia, aka aole ke kooloke ia raai, E ka lahui, e makee nei i ke ola o ka lakui, eia keia mea i loaa ia'u, ua kana ia keia kanawai me ka" manao ino e mamua e koopau, a e koonalowale a e koomake i keia Lakui. Eia kou no keia, aole no i kanaia keia me ka manao kukihewa, aka me ka ike maoppo no me na maka elua, a me na pepeiao elua. O kekahi mea leahaka loa o ko'u naau, oia īlo ka lmi pu ana o kekahi kahunapule o ka Ekalesia o Keokea tna Kula Maui a me kekaki koakanau o ka Ekalesia Hoole Pope o Wailuliu nei, kahi lioi au e noko nei, oia koi o J. Nakookoo e liana pu i keia Karaima awaawa, e kanaia i waena o keia lakui kanaka i aloha nui ia e na aupuni nui o ka lionua nei, nolaila, ma keia kana, ua kue ia na kanawai o ka aina, a na- kue pu ia no koi ka poe nana i kau i keia kanawai, a lakou i kana ai, a ua kue pu ia no koi na kanawai o ke Akua, o olelo mm. Mai pepeki kauaka oe, nolaila, ina e kelu pono ia keia mau mea a pau au e kana nei, mai mua mai a liiki i keia wa a '^2-S^ lQ Is - ei > ikeia, ua pika. loa ke .kiaka o ko ke Akua inaina, i ka poe nona ka, liooloke ole ana i ka leo o ke Akua.ma o ka lakui kanaka la, i uwalo aku ai ia oukou, nolaila, e nOOl2OO nui ka lakui i keia mea, a imi aku i . mea e koopale aku ai i keia kolomoku , ana o ka make iwaena 0 keialaliui, eia . ko'u manao, e koopau koke in kela ka- . nawai i keia manawa me ke kali ole. Eia kekaki mea kupanaka loa a'u i i ike ai,.ua koonoaia ke kapu o ka rarua ' i ke kanaka Hawaii, a makope olelo i aku la, e kopu ia ka poe ona rama, a ua • kaka ia no koi i kanawai pela, ua liko • keia kana mo ka koowalewale e hana 1 kewa ka lakui kanaka, ua iko no ka poe 1 mna i ae keia kanawai inu rama, lie . mea om ka rama, kookuu no nae, a makope iho, kana kou 1 kanawai e lioopaaia kn mea oaa lama. Ua Jike keia kana me ke kanaka oleke xaanu, .aa ike l no ka manu i ka puka o ke kaula a waiho ana ma ka wawaa, akaheleao a kel īi iho, I u ka huki itirftjft3—n I paa ana na wawae o ka manu, pela no '

ko.a luina-wai, un uc ke kiumwū o ka M. H. 1882, o inu lnula 1116 ka iko 110 lio meft ona ka k:ma no Jiao i kuua'wai 110 ka ona, uolaila, ko apuka nui keia 0 ko kft\i o 1882 i kona laliui ponoi a na pili 110 ke Ivaraima ilaila, nolniln, i ko'u kamailio ana i keia niea imua-o ka lalmi Hawaii, e pouo 6-11001100 nui ka poe maikai, a me lia poo pouo, n al'oiia lakui lioi i keia uieo. ano nui lon, nin liiki mai ]>.c knu oka 1884, mni nnna_ malui ui6 ka olelo ana, e waiiio no palia na lakou 110 e koko e like m.o ko lakou īuaimo, oia ko kakon naanpo, 0 po--110 e luma liko, i loaa ai ka m'oa kuokoa īianu 0 ki nku ina poka paliu o ka lnn'akiln, a pomaikni 00 e Hawaii, eia kekalii, e ahonui ka laliui, m'ai liaawi i kou pono kuukon 110 ko dnla liookeilii, 1110 ka 01010 ilio, lie walii pepa -\vale iho no ia., e nlio no len lawe ana i knlii dala liookalii, loaa lealii io bipi, a i ole ia loaa palia ka omolo rama, en, o ua wahi popa In au i ai, ain ilnila lea ai, a mo kau i-a a me kou lole koino, n nio kn pono o kou oiiana a nie kou aina paa, nolaila, mui .L.ana.Jioj.;.pfila, i oa e leo \7ailuku uei, no lio oukou liaalelo ana ia'u, u koho oukou i ka poe okoa, lie poe lioi aole i ku na wawne i Wailuku, 0 iitle 1110 a'u, ua liaawi iu 0 Wniluku nei 1110 ka nuaupo launa ole. liia ka īnauao 0 ka poe nnua i liaawi ia \Yailuku uei iloko o lnkou ilio: O, ua liiki no, a lilo in aina ia lmi pilikia kakou, nolo, o ka poe kuleann aina no ke pilikia ana, na lakou ia e liookoko i na papalena 0 ko lakou mau aina me na liaole, a īue kn lawo ana i ka wai o na kaluiwai, a maloo ilio na' a lakou. A peki ilio la 110 lakou 0 oluuuu ni i koia mea lap'uwale, ma keia kaniailio ana a'u iniua 0 oukou. Elua mea e olia ai ka mauao o ka laliui. 1 Ka luiuaia aua i kaiuuvai e pepolii «i i kein laliui iha ka lioonoaia 0 ka llaina. 2 okn imi ana e liana apuka i ke ola 0 keia laliui ma ka liopuin ana 0 Jio kanaka oiia rama mamuli o ka hoonoa ia auu o kn rama, nolnila, leo mauao nei a'u, lie mau Ktuaima kiekie a ano nui 110 keia i lumaia e ke kau 0 1882, ua iiunu lakeu i Ueia kantuvai lioonoa rama, mo ka nianao ino e uiamua, 0 imuai il to~īr-k:ei a 1 ahui—iloko • o-ka m - - nolaila, īua ko'u ano makaainann, aole [ au e pono 6 pani i ko'u waiia, a me ka 01 o lea'u pulii kaua e liaukawewe ana maluna 0 keia pepa keokeo, a mo ka iioakea loa ana ae i ke ino, i ka pilikia a me ka make oka laliui, malalo 0 ka hana naau po ana, ina e alio no ka waiht> pela, e like me ke kanawai mua, a ina e liana naaupo ke kanaka iaia ilio, maluna iho no ona kona poino, aka, aole pela kein, 0 ka hana i kanawai e lioonoa ai, a e kokua ai i ka naaupo, o ka pupule maopopo e naho ana ma na ilina, a e hoolilo ana ika 1010 maikai i nolioia e kn uhaue maemae o ke Akua Mana Loa, ame ka Lunakanawai nni, nana e maliele pono ana ka olelo hooholo kupono ike kino, ua lioopouli ia ua niau mea maikai la, malalo 0 na koi anaa'mena hookikina ana a na poe aloha lahui ole, aka e aloha nui ana i ka eke a Hagai i olelo ai, he eke pukapuka, e moni ana ike koko liala ole o ka lakui Hawaii, ka mea lioi i kaupaoia ma ke ana paona, aua ikeia kona kaumaha ana. Auwe! aloha "\vale no ka hoi. "E ike ia kakou hoohauaka o kipa hewa ke alolia i ka ilio." Owau iho 110 o ka mea hookauwa 11 a ka Lahui. Joaiah Haole. Wailuku 19,1883.