Ko Hawaii Pae Aina, Volume VIII, Number 21, 23 May 1885 — KA HUAKAI HOOLEWA O KA MOIWAHINE EMMA KALELEONALANI. [ARTICLE]

KA HUAKAI HOOLEWA O KA MOIWAHINE EMMA KALELEONALANI.

Oka la i hala, Mei 17, 1885, ka la 1 liookoia ai na liaua hope lor a ka poe ola maluua o ke kino make Kaleleonalani, oia kekahi o na la eehia, anoano a poina ole a keia lahni e hoomanao ai iloko oko lakou mau puuwai aloha a inakee alii. Ke ewalu po a he ewalu la o ka waiho leo ole ana o kona kino •wailua inaloko o ka Inakini o Kawaiahao, ka hale a kona mau mua alii wahiue a kane i kukulo ai i heiau no ke Akua Kiekie loa. A mn ka hoihoiia aua o kona kino kupapau iloko o ua hale la i kaa ai iaia ka makamua ona ahi aiuioku, ke ole makou e kuhihewa, ka hiehie a me ka luakaha pu ana ona makaainana e ike ika lawelaweia ana 0 na oihaua haipule maluna 0 kona kino puanuanu. Mamua ae o ke kaa poao ana o ka la 1 ka 1010 o ke poo o ke kanaka, ua hoopihaia ae la ka luakini nui o KaM aiahao ena Inuakanawai oka aha kiekiē, na kuhina. na komisiua o na aupuni e, na Hoa ka Ahaolelo Alii ame Ahakukamalu. na aliimoku oka moku kaua Rukini Dijigit, na Kanikela, na maka hanohano, ka poe koikoi o ka aina a ine na niakaainana. Ua haiamu ae no hoi ka poe hiki ole ke komo i ka laakini ma na ala loa kahi oka haakai kumakena e kai akxi ai.

0 loko o ka luakini, iia kahikoia e ke auoano a me ke eehia o na kahill e kuku ana ma na noho mauka a ma kai o ko ala komo akea o waena; o na aoao o r a hale o lunn, e aahu mai ana i ke kumakena; o ke kahua kiekie o ka awai kahi a ka pahu kino wailna alii e, moe ans, e luli ana na kahili mauka a ma kai; e ku aoa na pakaukau liilii kahi a na hoailona alii a rae ke kalauuu 0 ka mea make i kau ai: e mokaki ana na pua ala hoonani a ka poe aloha aJ*"i 1 ako mai ai mai ko lakou mau pa kanu pua mai; a ma ke poo o ka pahu kupapau, e nonoho mai ana na pilikana o ke alii make. Mahope koke iho o ke kani ana o ka hora 12 awakea, ua komo mai la ka Moi a me ka Moiwahine ma ka puka e komo mai ai i ka papa himeni iluna, kahi i hookaawale ia no na Moi, ka ohana alii, na lunakanawai o ka aha kiekie a me na kuhina. U» ku ae la ke anaina iluna ma ke ano hoomaikai i na Moi. Ua kahiko piha iho ka Moiwaliine me ka aahu kumakena, e paaia ana ka hua o kona lole e kekahi keiki, O ka Moi hoi, ua aaliu iho ia i ka paa lole eleele piha o ke kanikau, a ma ka umauma o kona kuka, e lewalewa ana ka ribine ulaula o ke kea lioohanohano kiekie o Kamehameha. I ka noh'o ana iho o na Moi, ua nenee like iho la kc anaina iluna o ko lakou mau noho. 1 ke anaina e melia ana, emoole ku ana o Mere Kuke, a o Miss Anni» Montagae kekahi mm, iloaa o ka awai maka aoao mauka o ka pahu kupapau, { a poha mai la kona !eo mawaena o na ! kahili e ku uluwehiwehi ana, me he U aia iloko o na ululaau, i ke mele namu, M Angek Ever Bright an<! Fair. n Pjj ae la kona !eoa palahalaha aku 1« «like uo me ke ano nui o kooa leo, HUkahehi uo hoi na i ke ko'uko'u »ai ilaua o n* kahili. I ke okj atu a paa ō kam mea inaikai, us. ]4i a* la o Eer. H H- Paleka awai ma ka aoao maHi o k« pnhg, « L& I'WKI : " n eehk no > ■ •,

nei ia kakoa maloko o keia hale a m«f 1 waho no hoi. Ke walho mai nei ka eleele oke kanikan, me ka hulali ona hana hoohiwahiwa, 1?b hookni ka ma-. lamaluma me ka poeT6ele, hel keia? Ano hea hol ? I ka makahiki 1836, haHau n§i la d*| Kekelaokalani laua me NS6a kana ka« ne, he kaikamahine. No ka lalani mai 0 na alii kiekie o ka aina. alii nei e Kauka Lnka me kana wahinē he pili ma ka aoao oka makuahine { iia laua i hanai, a kapa iho la laun' i ka inoa o ke keiki o Emma; jaa kahea ia kona inoa e kona lahui o Emalani, a o Emma Kaleleonalani kekahi. Ma ia mau makahiki mai, na Mr. Kuke ma i naalama ma ke Kula Hanai o na Alii opio o Hawaii nei, a iloko oīa kula i hookomoia ai o Emma me ka ohana o na keiki alii oka aina, Malaila kahi i ioaa ai iaia na alakai mua ana nana Jia 1 liookele mua no na hana kiekie aliknohano, e hiki ana i mua ona, Ua pa palanehe na makani maluna o ke kai kahi a Emalani e hoolana ana me kona wahi waa o ke au o ka noho ana kaika* mahine alii, Ua ko hoiolua ia oia eke au miki, a emo ole hoopaeia aku ana iluna o ke kahua o ka nohona wahine makua, i mahaloia a i alohaia. Ai ka m, h. 1856, mareia oia me Liholiho Kamehameha IV. Ka keia hookiekie i pauai pu niai me na haawe o ke kaumaha, Paa ae la ke aouli o kona lani i na ao, aka ua hoomanawanui no oia a hoolawa ia mai uo ka ikaika, e like me ka nui oka hana. Hoopihaia mai la kona hauoli ma kona lilo ana i makuahine, Ikam. h. 1858, hanau mai kana keikikane Ka Haku o Hawaii, ka mea aka lalmi i hilinai ai me ke aloha a me ka manaolana nui. Hoko nae o na makahiki pokole eha, ua kaili ia aku kaua lei aloha, ka milimili lioi a ka lahui. Hookahi hoi maknMki mahopp iho lawe ia aku la kana alii kane ka Moi Kamehameha IV. Mahope mai o ka mako ana o kana alii kane, ua nolio mehameha o Emma, aole nae ola i na- ! lowale mai na maka aku o ka Aolo no hoi oia i pio malalo o na ulul knumalia oke kino. Lilo ae la ia ma na hana maikai no ka poe ilihune a me ka poe pilikia, Hele aku la kona aloha ika )x>e e noho kaumalia ana. Ua' alohn nui ia oia ena makaainana na 'lii. Ua ake nui na mea a pau eka ohi me? e noho pu. I ka la i p&holai» ae ai ka lono mawaena o keia kul&nakauhale ua make ka Moiwaliine kanemake, ua pihoihoi na mea a pau. tJa ikeia na elemakule me na luahine, a me ka poe opio e uwe ana ma na al&uui. Na na limi aloha i lawe mai nei a waiho maloko nei o keia hale. He mea pono ka hui pu ana ona alii ame na makaainana a hoikeike i na hoomanao aloha ana no ka mea i hala.

Ke oni e kela i ka liko o ka lani nui He man lani hoopalahe wahi kapu Huki i ka loa, haki 1 ka laula He laula kn lani ia mamao; Nana lioi ke bti nni lelmoku Nanahn mokn ole ana ilōko o ka naaa Mali hone ana i ka ukana a ke aloha Na koeie ana ia a Kaonohi. Fono kakou e ninau maanei, nohea J mai keia aioha nui oke alii i hala aku iaf Ke puana ae nei au, ua aloha oia i ka lahui, a na ke aloha o ke alii i hooulu ke aloha o ka lahui. Ua ppulele ka lehulehu maluna o ke aloha o Emma Oka hale lapa«.u i hoopaa ia ma kona inoa, he hoike ia o kona lokomaikai i kona lahui, He puuhonua ia no ko Hawaii poe mai inawa a pau, kalu' e malama popo ia ai me ka uku ole. Ua haawi manawalea no hoi oiai kona waiwai iwaena o ka poe pilikia, aole wale o na Hawaii, uka no iia lahui e ao kekahi He ano makuahine oke alii i aloha ia e ka lahui, Me he ano makua la kouahoolauna ana i ua wahiue opio o ka lahui i ike aku i kona alo. Na keia auo alpha makuakine i koiuo aku iloko o iu^le&ui; opio & kono leo ole ia mai la ka manao 0 ka leliulehu i oaa la, me he mea la he makuaiaine oia no lakou ma ka manao. 1 Ua aloha oia a ua kokua ijia hana hoo* liolo mua o ka malamalama no na kaikamahine o ka lahui Hawaii, a mal,aaa hoi o na mea apau, ua paa kona manaoīo i ka pono a ua hele oia mamuli o n& hana pono. Ma ia kumu ua aloh» nui ia oia c ka poe maikai.

Emma Kuini ona pauwai lokahi o ka lahui, aloiia wale na liooiaanao ana ia oe, Maikai ka laweia aua mai om , hoike ake aloha, na pw i Im> apjj i keia la. Maikai m manao aai waiiio xaai aei makope ou, Maikai a kou alioiiui a mb ua liooiaanawaiiui aua o kou ola ana kiao, Na KeBkaokalatii, .Na Kfeakaiufeb*iiia, maiUaii» kapu ia im iiaailaemaiaao, MautcrO iis 'Jjj la w&iko e i ke kapu. Ee kapu a> KMmiuuitddf>iui6mt, Eu&tm v.h.l<j>) lu % ke alolia- : VVfcjUtA k& ou « I a ki£* feka ke iiii»o ®lil au e 'wsn'i*lu »i E l»*re ! k.e lep/ i « oki sli&n« ne !««» ī ??« «w *r »ā* kfi |

mua. Anoano noho ana o kon po!i.' Maikai Waipio he olo!ua <te, A malnnī ae o na hana lioohiwnlnwn o keja !ft,,njft!fllia loa ao o na lioehr.eha iMa, lA ;ulffc ame na luulnu o aeia ao J ke ae nei au i ka inoa lS>oka§i i oi, Hookahi Hnku nani loa. Hook&ii . Mak«Ā aloha loa, nana oe i aloha mw e Hawaii, a makana mai la 'oia he pomaikai piha e lawa ni ka nia;keĀftke «i koe wale aHu. O kana 01010 he malamnlama; ao ka ike hoi i ka lāoa o ke kanaka o Kristo: he ohi. " 0 keia haiolelo ana o Paleka.mamna !ho ola lawelawe 'ana o ki Bihopa o Honolulu i na hana o kona manaoio maluna oke kapapau ma lee ano he hoahanan no kona ekaleaia, maniuli no itro ke noi ake alii ka Moi, e haiolelo o Paleka ma ka olelo Hawaii i mua o na kanaka no ka moolelo a me na haiia ake aiii make. Ika pau ana oka haiotelo, tia panai mai kti knne a Rt»ke, ola o Mr, Ohas. Turner he melo namn nona ka inoa, "If with all your hearte." Ika pau ana oka haiolelo a Palēka ame ke mele a Mr. *rurner, ua puhee aku kekahi hapa o ke ahaina, o na Hawaii paha ka hapa 'nui. Aka oka hapa niii a me ka poe pepeiao loho i ka olelo namu, «a noho iho e hoolohe i na hana a ka Hihopa, Hora 1 auina la ponoi, komo mai la ka paali papa himeni o ka Enelani, i alakai ia e kekahi keiki e paa ana I ke kea, a mahope aku na l ahanapule A, Meolintosh, C. Grosser ame G. Wat!ace ame ka Bihopa. Ua komo kefa puali a ku iluna o ke kahua kahi aka pahn kft|>flpßu e wniho ana, mauka a makai. ' Ua hoomaka iuai ka Eihopa i kana mau lawelawe oihana ana ma ka olelo Hawaii, i kekahi inan pauku Baibala, ama ka olelo haole kekahi. Mahope o laila, ua mele ia ka halelu kauikau 00 Pau ia ua halnhelu mai o Bev. A. M«elntosh ma ka olelo Hawaii he mau haawinamai kalmke mua mai o Korinelo, Pau kana, ua mele ia kekahi himeni i paiia ma na pepa liilii, Pau ia na helnhelu mai o Rev. G. Wallaee i kek&hi haawina ma ka olelo uanm, A pau kana, na meleia ka himeni liope lea. . Oiai e linKn ana no ka lioonee ann i kap&hu kupaupau, ua hookaukle iho ka leo o ka ogana e i>aaniia ana e Wrav Taylor ika mah' knoiakenH, Hiki ko. ke t»al la he mahele kaiko a kaikai ao Ila 1 ka pahu, e hapai malie ana mai ka awai aku ai ke alanui o waena o ka halepulē a hiki i waho o ka puka konio Kauia malnna oka holua a hooholoia aku la a kau iluna o ke kaa kūpapau. Ikawa e laweia nei ka pahu kupa- ! pau mai ka awai akn, ua puka aku la ' na Moi a me ke anaina iwaho o ka lua- > kim. Ua knene pono ia ae la ke kaa kupapan a hoonohonoho ia na paa kahili, na hapai pahu a me na mahele koa nia kela a me keia aoao o ke kuu kupapau. Na hapai pahu hwliHuohauo i ke alii make. oia o Hous. H. A. Wuleuianu, G W. Kiipo a me J. Nawahi ame A. J. Cartwright, F. S, Pratt„ H. Von Holt, Ceo, C. Beckley, W. H. Halstead \ me J. Stapplebeen, Na Uapai pahu hoohanohauo oke aupuni me na ahuula oia o Kioao Ailuau, Piuehasa, Kahale hau, Palekalūhi, Kanuha a me Makuo. Ea. Hitakai Hoolkwa. O ka hoonohonoho ana o ka huakai, aole no i like loa me ka papa kuhikuhi i hoolahaia. A o kekahi mau ahahui haole i hookaawaleia he mau walii no lakou, aole i hele ae, Pela no hoi mahope oke kaa kupapau, ua haule uo kekahj ppe. Aka me keia mau hapakue liilii, ua hiki no ke olelo ia mo kaualua ple, o kekahi keia o na liuakai loihi a nui o ka poe komo, ka hanohano ke anoano ame ke eehia. Ma ku makou holu paka ana, aia mu kahi o ka 1621 ka iiui o ka poe ukali aki^ Ua kani mua loa ka pu kani oka hoolewa ma ka hora 2; 20 i\ ii. t a ua ka nee ana mahope koke iJio, e naue malie ana ika lai, ma ka īiulii lima ana a ua Poola a me īia ! Puuwai Lokahi no lakou ka heluna he 230, malalo o Hanale Walakahaufcj. i Ma ke ala hele, ua ekolu a eha |lu j ana o ka huakai .ma kau wahi, a ]xa j hāule maale ilio he elia a elima paha mauwahine. 1

Ua ulu wehiwehi na alauui kahi a ka huakai a naue ana i r i uhkalkai o kela me keia waihooluu !)ke ol- o na 'ahui haikau. na ui, j . hale pi!i koke, a ma na aleo kiekie cqa| e kilohi ana i ka huakāi fya a EmaUni, 1 : Aale lw he Ja i ikeia ai ua L'sAhUkela Aaa a Uhiīi uui a iUIil • LlLl ākm i ka IH k* mi t e ike mt m bhUiot* o b* J* k&(b&Uv> lh, Jb» U. i ulm K Wlii *<wk*Juu Jlk': <j]k U Uh ahuuU « Mi>; u*u> li b!ii -J ?Jfev Wā, ' Lii. ti' k 1 . Ilok'- u t j, uu«fek« Mv.* f uw: u~.

nna. .1! lra !ir.pai ia ana ae nlnipalm rcni 4 fce kaa c lioolenmn atn ilokoeUMamiaala, i e!r hoi, un nalio alii Iho la na leo uwe ! a kumnkena o o!o ami l;a piho n p hono ! īir. puhi ohe, a aĪßfi kej!fūn a im pahn. j H©-wai ia ake anoanolh nie Pf*hia r J poii nVin !iia kalii kokolie loa 1 kn ilinn. J Pnneo k nku la I<h pnliu n hoohaiif\ nkn la nio" īm'iM.o \M\n knnn jiloha n hio Kuiih kamaknlii. 0 kn r>oo i ae ia e iko liope loa i ua hanti maloko o kaliaīe lua, oia na Moi, ka ohana alii, na pilikana o ko alii ninke, 11 a kuhina kuloko n knwaho, na : kanikela, nakahunapule a me ka papa himeni o ka hoomana Enelnni. Mahopo o ko kuene pouo ia ana o na mea- a p»u i aeia, alaila ua heluhelu mai la ka Bihppa Enelani ika liapa i koe o na liana hoolo>va o kona manaoio A iaia i hoopau aij ua melo mai la |ka papti "lilmeīiī .i ke . mele " Kow the j laborer's task is oyer, " alaila ua kau - kau ae la ka pule hookuu. 1 ka amene ana, ua hoike koke ia ka hoailona ike alakai koa oka la, a ua haawi kokeiaae la na kipapa aua ona pu kaupoohiwi, o ka hora i: 20 P. M. Pela iho la i hookuu ia aku ai o Emalani e moe iloko o ka maluhia " A hiki i ke ala hou aua. "