Ko Hawaii Pae Aina, Volume X, Number 1, 1 January 1887 — Nanea Kamahao Lua Ole NO BIUTE. KE KEIKI HAPA ILIO A HAPA KANAKA. KA MEA I KAPAIA Ka Olali o na Aupuni Hui o Aeto Eleele. [ARTICLE]

Nanea Kamahao Lua Ole NO BIUTE. KE KEIKI HAPA ILIO A HAPA KANAKA.

KA MEA I KAPAIA Ka Olali o na Aupuni Hui o Aeto Eleele.

A EUEU HOI NANA I WAWAIII NA "PAN'I PAA O AINA I'O. Umihiia no Ko līawaii PaeAina. Helu 75MA KE kakahiaka pooiponi o ke kolu ona la, na kaalo ae la ka moka kupaa mawaho oke aupuni Aikanaka, a hookomo aku la no ke awa, kau ka heleama, la hoi na pea, a pii ae la hoi na Ui a pau ilana oka moku, ake nana nei boi lakou ike ano o keia aina, ao ; Pinke hoi, eia oia ke hai nei i kona kaikuahine bo ko laua pae olnlo ana i ke 1 ia aina a me kona pepehi ana i ka pilikna, a u& hoopiha ia na ui a pau e ka! hauoli no ka lohe ana i keia mau mea. Iloko o keia manawa a lakou nei e nana ana, ua ike ia mai la lakou ena kanaka oka aina, amē na alii, a o ke alii hoi oua aina la, ua ike mai la oia aole keia he moku okoa aka, oka moku uo o kana aikane Piuke, nolaila, kauoha ae la oia e hana ike kaa moi a holo aku no ka uapo. Ua hooko koke ia mai la ka makemake oke alii, a kau ae Ia oia malana 0 kona kaa, -a pinie mai la oia i knna mau ku£e, e hoomakaukau i mau mea ai na ke alii o oukou. Ika pau ana oka Piuke hahai ana 1 kona moolelo, ua pane aku la oia i kaua mau ui a me kona kaikuahine, e holo paha kakou i uka, 110 ka mea, ke ike nei au ike kaa alii be holo ae la no ka uapo. "Ua ae mai la na ui, ao ka manawa no lioi ia i haule iho ai ka waapa, a kau aku la lakou a pau iluna o ka waapa. Oiai lakou e hookuene pono aan, ua aoa ae la ka llio Leina Hiu, a ua lioopuiwaia na ui no keia leo, a i alawa iho ko lakou hana ka aoAo, e pakika ana ua wahi waapa nei i ka ohuku ale. Iloko o keia manawa, aia ke alii ma* lama moku ke helu ala iko lakou nui, he elua kane, owai la keia mau mea, a he 6 hoi owai la lakou, nka ua haupu wale ae no ke ahi Malamamokn o kona mau haku lio keia. Ia lakou i hookokoke mai ai, ui ike koke aku la oia, o Piuke no keia o kuti haku, Auwe aole ka oe i make, wahi a ke alii. la manawa i lele iho āi oia ilalo mai luna iho o kona kaa, pili* mai la hoi ka waapa, huikau ae la hoi ka uapo ika

! ua mea o ka piha i na, kanaka, ake hoo bo ala hoi lakou Ikaui o keia poe wahine, a eia ka manao b ke alii iloko iho ona, nui maoli ka hoi na wahine r« kuu haku, ao ka manao hookahi no hoi ia i loaa i na kanaka. Lele mai la o Piuke a me na ui a rae kahi kqa kolohe no hoi kekahi, a hui ae la lakou me ka hauoli me ke alii o ka ai&a, ai ka ike ana ona kanaka ia Piuke, ua haawi ae la lakou i kekahi mau leo liuro o ka hauoli, e like no me ke ano mau oca makaainana i paa ke . aloha iko lakou alii, pela iho la lakou i hana ai. Ia manawa kau # a|e la lakoua.pau* maluna oke kaa, aua hoolauna akii a no hoi o Piuke i lia ui a pau me kona hoaloha Malalsaaiiioku a koe ka Ui Polu, aole i hoomaikelīke aku o Piuke, no ka mea ina e hoohaili aku ana oia eia ko lia, alaila e puiwa koke aua paha oia, oiai ua hoopiika mua oia, oka ui Polu kana eha, ti ma ka hookuku ana ia lakou, o Lina Kula no ka helu 1 ka ui Polu aku, o Pieike "Wahine, ke ka ikuahine aku o Piuke ame na ui aku elua, ahe nani wale no lakou a pau, a me he mea la, | "E i mai ana i mai ana Eia ke ala i ka nahele," Holo aku la ke kaa ahiki ika hale alii, hooluana iho Ia lakou, a o Piuke hoi, eia oia ke hai nei i nj, mea a pau no kona hele aua, a e kamailio aku ana hoi k&.aliī lio koua lolie aua ua mako oia, aona ui hoi e kilohi ana lakou i ua paia o ua hale nei a he ku māoli no | ika nani, ai ka makauknu 1 maa hoi o ! na mea ai, ua nau<? aiku !a lakou ma ka' ! mmi aioa e hoopilia ai ini loa oka inaina i hele a houpei lewale\i*a. Oiai lakou eai an:f, aia n& heleheleua o ke kaumaha ona, oiai tia maopopo iaia o koua houio aku anaia e noho ai, ahiki i kpoa mau 1a hope, nolaila kulu ihe la feona mau waimaka no ke aloha ia Piuke, ana ka hoi kekahi no ka huakai aumoana a keia poe t T i, nna kela mau nwa i hookaawale ae ika ono aka ai; mai kdna puu ae. Ke ike nei no o Piuke i mau helehelena pUilhua o ka ui Pohi, a ua maopopō no iaia. aka «o!i? e hiki, na Hlo mua oia i kinohi. j

Ika pan ana oka lakou paina ana, na hoi ae Ia hoi lakou no ka rami hookipa, a eh hoi na poe koikoi a hanoha'npo ka aina ko kali mai nei no Piake ko lakou haku. la Piuke ma i hiki aka ai no ka ruim hooliipa, ua hui pu ae Ia lakou me ka hauoli, a pau ka lakou hui aloha ana, ua kauoha ae Ia o Piuke ike alii ] e kauoha aku i na kanakae hele mai ' ma ka auina la. | Ia manawa i kauoha aku ai ke aliī ! e like me ko Piuke makemake, a ma ] ke ahiahi ana iho, ua akoakoa mai!« na mea a pau, no ke ake e ike a e lohe ! wahi leo o Piake, ka mea hoi | weli ma na aupuni a pau. Oiai na mea a pau e noho nna ma ka pa alii, ua paka aku la Pi«ke ma kahi i hoomakaukauia nona, a hai aku Ia oia i na mea a pau e pili ana no ka- ! na huakai mai ka mna ahiki ika pau ana, aua hai pu aku no hoi oia, ua īawe mai oia ika mea ako lakou alii i ' lia ai, e like hoi me'kana hoohiki. I I ka lohe ana ona kanaka i keia mnu ! olelo, ua haawi aku la iakou ina I«o j horo, a me ka nlnau ana mai, heaha la ka mea a ko makou ahi i hoohiki ai ? Pane aku la o Piuke, he wahi iwi ] aoao, ahe hoa pee pali hoi no ka "īpo Lauae. I keia manawa, ua palima ia na teo huro no ka ha\ioīi ika lohe aoai kMa mea hou, a oa hoopuiwa ia lioi ke aliī «o ka loha otelo a Piuke, <v, huli ae laoia a nana akalaahmao na Ui e noho mai ana, a e koho am\ ko , na uiaaao, oi ala paha ka'u wahi—uo, a | oi ala aka paha. v Ika lohe aua oka Ui Polu i keia uiau olelo, aole oia 1 kalou iho ilalo, a kp ninau nei hoi kekahi man ui ia !akou iho, o m paha ke mare ana, a pauo mai la hoi kekaln, owau paha. ī ka manawa aua ui e ninaninau aua, oka ui Polu no kekahi o ni&au akn ana i ole ai hoi e manao ia mai oia ke uiare ia. ana. lloko oia manawa, ua hoolaha aku la oPinkfs ma ka po oka la apopo e hooluii ia ai ko oukou ali< me ka nani o Ai|a Po, nolaila naae hon mai oukou, i lte i ka nani o ia aupuni.

Ae m&i la lakou a hoi aku la me ka pīlia lianoli, ;i o k/i pan nun no hoi ia o ka l'iuke mau .uiolo, a poho iho ia lakoa me ka laana ana. * Oiai lakou o uauea nnn, iin ku koke ae;la ke alii Aokuleako iluna, a paue ;cttai la me ka eehia, E na* aliiwahiuo a no oukou ko'u manao, a oia' kei?: Owai la o oukou ke hoiko mai a iiai maoli ih;ii uo hoi i ka uioa n kaiyyafaj hoohiki ai, oiai ko nnun aku iHn a<V maluua o oukou, aoie nao ho. mappopo iki ia'a, uolailn owai la i waeena o oukou ka mea i kapa ia o Polu ? . I ka loUe auao na ui, ua alawa ae la i lakou ma o a maanei mo ka ninau ana, owai o kakou ? Aole he menmanoi~rhoike aku, a aole no hoi he makemake o Pinke e hoike koke ae, aia no a hiki i ka manawa e mare ia ai,iiolaMa aole i pane ia aku i haina no kaua ninau. Ma ka hora 7 o ke ahiahi o ka la e mare ia a." a ma ka hora 9 hoi e mare ia ai, aoiai hoi lakou ma ka rumi hookipa, ua pane ae la o Piuke i maa a ke anaina, He mea ehaeha no kau uaau, a he mea walohia īioi na'u e nalu Eei, oia hoi ka haalele ana īho i kekahi hoa au kai o ma.kou ī holo pu mai nei, kuu hoa hoi o ka aina lewa i ke ao naulu, ka lioa olelo lioi i ka weln a ka Ia a o kuu hoa hooipo hoi o na kihhune uaawa o na mp.hina i ha!o, ho oiaio ua aloha au nona n ua kaumaha kuu iiaau, aka, ua imi au u ua loaa ko lia e kuu hoaloha, he mea hiki ole hoi ia'u ke aua iho, oiai nau ka olelo kaaoha, ano ka manawa a'u e hoike aku ai ia oe e tou hoaīoha a me a'u man ITi. iiia ka mea au i kauoha mai ai ia'u ] oia hoi keia ux e noho nei ma ka aoao 0 kā.u ewa, o ka nani keia o Aina Po a o kona inoa, noo Polq/ ka mea 1 like me kau mea ikauoha mai ni ia*u, 0 kona wahi i loaa ni ia'u, nui ko nupnni lewajaoia, e noho ana malalo ō ka | hoomalu ana'a Aeko'Eleele, aka mamnli o ko'u immlea 1 Hfo mai aT| oia la'u. . | Maanei o na hon, I liuna iho ai o Pi-; uke i ka mea oiaio, oiai ua ike no 'ka-! kou ma na helu i hula aku nei na ko«' mo hewa oia i keni \yaiwai, aole nae na i kona manao iho, aka na keia ui no e like me kana mea i kuko ai. a īna no i lohe mua o Pinke o Poln ka inoa o ke ia wahine, aole no oia e kue i ke kauoha a kona hoaloha, e liko me ka mea i hana la ma ke aupuai Uwea, Oiai o Piuke e kamailio nei, ke hiolo ala na kulu waimaka o na TJi nei, a nana hoi ka"hiolo, he kupenu wale a' a no hoi ka kona poe hoa i'ko lakou mau maka me na hainaka i ka ua mea o ka nuioke alōha, a o ka ui Lina Kula akuka mea oi loa o ke aloha, no ka mea ua noho pu laua a ua ike pono oia 1 na hana hookala kupua a ua ui nei oiai hoi laua e noho ana ma ka moku i ke awa o ke aupuni Rupe, a na kona mana hoii kanoha ke Kohola e hele mai e kokua. a he mea oiaio ia. I ka iohe ana o ke ahi Aukukako i keia mau olelo a kona haku Piuke,.ua lele ae la ka hauli o ua alii nei, oiai ua iko pono oia i ka nani o ka ui Polu, a aia ka hauoli iloko oua kahi i lioekepue ai a o ake aua uo a lioopapa i ka "hene a tia knahiwi." I ka pau ana o na olelo a Piuke, ua hui ae la ka ui Polu me ke alii Aukukako ma ka lulu iima aua, a nli aku ia iau» jh> si u ka ( hoomakaukau aua iu laua iho uo ko | taua hoohui ia aku uia ka henea maeI mae o ka mare, i kokua pu ia hoi « Liua Kula a me kekahi mau ui īho, Oiai nae lakou e hoomakankau nei i lole no ka ui Pola, ao'.e he wahl mēa a loaa ikl o ka Io!o kupono m&re ana, a ke kokoke ioa m;vi ue. hoi ī k» mauawa, ua piha inai la ka rumi i na po«» hanohano o kn aiua, a me ka helun?» o na makaainaua, a ke ku nei na kahunapule mo k i makankau i ka laua oihaua, a e kah wale mai ana no o ka puka aku o na mea mare, aia no nae lakou 'loko o ka rnmi kahi i roili fii, a iloko o U manawa i paiie mai ai ka ul Foln t na !aw?v no keia wahi lole no*U & hele aku ai e mare s a o ke atu Anbika-

ko hoi, ua hao mai l.a kela a "ka kaīiki [i ka u]cfi o | iie elima mmuie i ao k;i Ju>- - ra eiwa, ua puka mai la uu uiaro, t a ia laua uuei boftznuka uku ai o Ii ui , mawaho o ka ruml a lakou i komo I 1 ai, aia hoi kani ami \ekalii mau m»jni. iao ka manawa no Itoj ii 1 pahola īho ai o kekahi mnlumalawn kupaualia, a ua liaalulu lioi na mea a pau oloko, h aole liookalii o lakou e hiki oaua pouo aku i ka ui Pola, oiai ua aāhu īho ua hoiko • piha mai la oia i kona piha i ike | ole īa mumua, a e noho ana hoi oia muj luna o kekahi mau manu, hookahi ma nu keokeo a hookahi manu Polu, a e nolio mai ay> oia mt3 kono naui nui. Ika ike ana o kana kane i keia mea ano e, ua palahuli iho la kona alo ilalo, oiai ua eehia loa oia no keia hana ano e.a kana wohine, a o ka ua ui. nei Jioi ia j pane ae ai; 0 ka nani iho la no ia o Aina Po la. Oiai ua ui nei e noho ana īluna o ka eheu ona manu, ua kahea mai la oi.a i kana kane, E aha ana ka hoi oe e kuu hoai pii mai hoi paha kaua, oim ua ma kankau au, a i hakalia wale no ix oe. No kekahi mau miniHe ka waiho aua oua Ankukako nei, uahelo mailao Piuke a hoolei iho la i ka lei kula o ka manawa hope loa, a o kona manuwa no iai puoho ae ai a uana aku la i kana wahioe, aua kiekie ae hoi oia maluna oie nei ( nolaila lalau iho la ka lima o ua ni nei, a huki aku la i kana kane* a noho pa iho, la laua maluua o ka eheu 0 na iunuu, a i ka mao ana āe o na haa o tā~eehia maluna o na kahunapule ua mare ia iho )a ua mau alii nei maiuna o ka eheu o na manu. 1 ka pau ana o ko laua mare ia ana, ua hookuu malie iho la na manu 4a laua ilalo, a i ko laua ku ana i ka oapahele, ua ualo koke aku la ua mau manu nei a ku iho la laua, hele aku la hoi'Ua ni e aloha iaia me Piuke a me "«« alii me na makaaioaaa i akoakoa ao ma ia po, Tka pan ana oka ike ana ina mea mare, ua naue ae la lakou mu ka rumi 1 hoomakaukau is ni na me si, a noho iho la lakou ma ka papa aina eai ai, a na hoohauoliia na mea mare mn ia po ahiki i ea hora o ke aumoe, a ua piha hauoli hoi na uī a pau. Ma ua po ala no i hoike pihā ne ni na poe akamal i ka hookani ina mea kani, me ke kuu ana hoi ina kani kapalili a ko lakou mau kileo, me he fa e kaolii naaoli aku ana no i na ui oke aupani Rape aohe e naue hou aka. Ike kokoke ana mai' ona hora oko ao, na hookuu ia na kanaka apau no ka hoi ana aku no ko lakou mau home ponoi iho noka hoolnoln ana i ko lakou * mau lihilihi, oiai na luhi lakou ma ka lealea ana ma ua po ala, a noho iho la hoi o Piuke ma, ama na hola mawehewehe i hui mua loa ae ai ka ui Polu ,me kaoa kane, a akahi no hoi a mawe Ihe ka pili a k& ni Pola me Lina Kula, j oiai ua loaa ae la kana kane. | Ma īa po aao he oia mau no ko la- | kou noho aloha ana, nolaila ua noho hou iho la uo o Piuke ma no ka hoolu* olu &ua aku ika manao oka ni Polu kekahi o ko lakou mau hoa aukai. Ika hala ana ona la ekolu o ko lakoho ana ma ke aupuni Aikana, na ma kaukau ae la lakou no ka hololo ana aku no ke aupnnī o Gam eleko, oia hol ke anpnni oke alii Nerila, i make ai hoi i<\ Piuke. I ka makaukau ana o ka iakou hua. kai, ua nauo akn !a lakon no ka n»!*» me ke aluka nuio na makaainana, a ma ka uapo i hui aloha hope ae ai ka Llua Kula & me na ui t> ae me ka/ui Polu uo ko Ukou ike hop<? ana, eha ha manao o ka T*i Pohi t>o ke»\a« nvrab ana o lakeu, oiai e noho melna- ! meha iho ana oia no keia anpnni. Ai* Piuke ma i h&la aku ai no mokn» aia no ka ni Potu ke ku alft ma ka uapo ke iho makawalu ala kona luau wai maka, a kau aku la hoi oPi uke lua iiuua oka moku, hiu na pe«, a ua ka no e pii a he aoa ana ka kahi Ilio Leiua Hia, aia lakon ke lo i waeua moana, a pan hoi a ike ftu« «ku ok* «i PoIn 4 noUiU U i aku U oia uue ua o ko xk> koua mau fcoa.

Ika eliw oko lakoa mau 1a i holo saa fca neoaoa, ua hookokoke aku la lft hkoa i ua ftina !a, a oia ka kahi llīo Leii » Uio i paae aku ni ia Piake, Eia ka aiea la aa kokoke m&ila manawa i pii ae ai na mea a pau iluna, a nana aku la i keia aina, nani 4 kona uiau nanaina, he uiinH kona mau laau, a e waiho papn imi nna hoi ke kolaūakauliale. ; Oiai na ui e haanou aua i keia aina,; ia wa i paka mai ai kahi koa kolohe, a ike «;■;« la i aina, pane ae la ua M'alii koa nei, AJd ! Garae]eko elonio, a 0 !ie o ia, ke kulanakauhale o Ga-wn-k-k.', a pane hoa ae ia ua wahi koa aoi oke aupuui ka keia o makou, eia ki i Luio iuai nei kakou ianei, wahi a knhi koa e oleole nei. Pun«* akula kekahi ui, owai keia liina ? 0 ke anj>niji 6'auieleko keia, a mai nei £icī u;ū i holo ae ai kela kanaka o Neliia koi)ft inoa, a i luku mai nei hoi 1 ke-oupuui Kupe, wahi aea wahi koa: IJi:i. Ika iohe ana uko kaikaahine o Piuke ī keia, ua einau aku la oia ia Piuko iua )ie oiaio i:a kahi koa © kamailio 11 Ji. . ..... - ne m&i lu o Piuke, lie mea oiaio kiiua e kamailio ain. l'i manawa koke no i haluln iho ai ka lieleuiaa o aa u hnriīp_iixn !a Lo: na mea o pau, a mahopo iho o ka luakauknu aua ona mea a pau o ka uioku, ua iiaule iho la ka waapa iloko 0 ke kai, a kau akn )a lakou n pau iīana o ka wnnpa, n liolo aku ia no ka anr«. Oiai lakou e holo nku ana, ua piha a hokeke ka uapo ina kanaka me ka manao o ko lakou a'ii la kein, aola hoi lukoa i lohe ua make ko lakoa ahi, nka 1 l;o Piuke aa kokoke ana aku, na ike koke mai la lakou he poo wahine wale uo ka hapanai ona ohua o luna jio lakoa hoi na heleheleua ī hooipo ia hoi e ka.nani a lakou i ike ole ai msmua, a'me kekahi kanaka opio nona na heleheleua nani lua ole; a hooho mai la na kanaka e liko rae ko lakou ano mau o ka akahi no a ike wahi hēleholena nani hoa.