Ko Hawaii Pae Aina, Volume X, Number 3, 15 January 1887 — Nanea Kamahao Lua Ole NO BIUTE. KE KEIKI HAPA ILIO A HAPA KANAKA. KA MEA I KAPAIA Ka Olali o na Aupuni Hui o Aeto Eleele. [ARTICLE]

Nanea Kamahao Lua Ole NO BIUTE. KE KEIKI HAPA ILIO A HAPA KANAKA.

KA MEA I KAPAIA Ka Olali o na Aupuni Hui o Aeto Eleele.

A EUEU HOI NANA I WAWAHI NA PANI PAA O AINA PO.

Unuhiiano Ko Hawaii Pae A ina. Helu 77. Oiai ua ike au i kou naauao piha a me kou wau iiui iuaemae, aole au i ike i kekalii alii wahine Baa|Uao e l|ke aie oe, no ka mea, ua ike au i kou koho ana ma ke ano naauao n maemae hoi, oia hoi kou makemake auu 9 roare me keia keiki alii. v Ke ike uei oukou e n/i hoa lielulielu i ke akatnai o Piuke ma keia elelo aua, ōlai na ike o Piuke iria ofa' e ninau tna oli aku anai,mui lfl» iqa paha oia e ae e mare me ka ple pahp, aiaila aole e nen ana konahoole. | A no kaike o Piuke e hoole ana oia ke ia aku, nolaila haawi oia i ke ia mau olelo, me he mea, la, ua ae mua oia ia Piuke, e inare'lnii.a aua ike no hoi oukou e na hoa, he mea hilalnla no hoi ka»Ae ana ae o keia uī imua o keia poe. Nolaila ua ike mua o no keia mau.inea a pau, nolaila ua haawi ae Ia oia i naolelo e like me nk mea i hoike ia ae la malana. 1 A i ka lohe ana o ka ui Juiia no kēia mauolelo mahalo iaia ma ke ano e pai aku ana iaia, nolaila ua oluolu muikai kona manao, aohe anō e ke o kona mau helehelena. Ua aa io uo oia e maM a ua lohe pu ae la hoi na ui a pau, a niie ke keiki alii po. | .lawauaea ae la ke ppo oua keiki alii la iluna, me na helehelena o ka hoi hoi a nana ae la i na helehelena nani o kana mea i knko ai, a hene iki iho la oia i kona ike ana aku mino aka mei aua ua ui la iaia. Xa wa pouo la. lakou uo ka mare o ua ui Ia me ke keiki alii, a na holo īa ne mawaena 6 ke keiki alīi a me Julia. Ama ke ahiahi okala i olelo ia, ma ia ahiahi i haawi ia ai ka mare nq laua, aole nae e loaa aku ka njare hauoliano 0 ka ui Blue me kana kane. TTa liaawi iā no lioi lie ahaaiua olioli no na mea mare a me na[l6alea like o!e ai ka pau ana hoi oka mt\re, a hoi na mea a pa«, a koe iho la |ia mau alii la, a me kahi koa. ( lamauawahoi, e akiaki aua ua manao iloko o keia wahi koa i lilo ae lu i alii, no ka loaa ana hoi oka wahiue i kona hoa, a nele hoi oia, oiai w»|u anr, 1 paue ae ai. Owau hoi ka mea i helo pu «uai nei | me oe e Phike, eia ka hoi owau ka mea e nele ana I ka wahine ole, no kiui 1101 | ole no nae paha, a e hoao ae paha au e noi. • . | ! la wa noo ke uoi koko aku la tio ia o ua wahi koa la ponei, Ē Piuke kuu haku, 1o:1a o L;i Uoi ka ia la «pahioe, aole hoi oik i he!o jpu mo oe, owau hoi kou hoahelo mai ua aina na mo&na, a hiki mai noi hoi i ko'u aīua hauau uei, aole auol o loaa īa'u kekahi wahine. !

! I keia manawa a kahī koa e kamailio ; nei, eia na ui a paa I'oa a me ke keiki | alii hoi a me kekahi poe hanohano e ae oini ua kono aku ke keiki alii ia lakou e noho mni, no ka hoolilo ana akuia Inkon la-i ke ano e lilo i maa kuhina nono, a ke lohe pu ,ttei lakou a pau loa ' i keia 'iiiiu oleīo a qa wabi koa nei, ia w«i a Piuke i lohe ai no keia mau olelo a ua wahi koa nei, ua huli pooo ae la kona alo imua o kana mau ui, a pane mai la ua Piuke nei penei. E kuu hoaloha maikal, i pane aku ai. X> Piuke, aole anei oe ī lawa iho la ma kan hooalii ana aku ia oe ? Pane hou aku la no kahi koa, he oiaio e kuu h».Lu maikai, ua hooalii mai oe ia f a t p, ua loaa ia'u ia kulana hano. hano, a eia ka mea apiki, ua loaa like kēia haawina ia maua me kuu hoa nei, a ua loaa pu hoi me kana wahine, a owau hoi o kou hoa i hele pu. mai ai, aole pela, no ke aha keia ? Ia mauawa i pane hou aku ai o Piuke, pela io no, aka ua alii no hoi oe, a aole no e nele ka loaa o kau wahine ma keia mau aupuni i like me kou kalana. Pane aku la no kahi koa, pela io no, aka o ka wahine i loaa i kuu hea nei mai ia oe mai no ia, mailoko mai hoi o kou ohana, a pela no hoi au i manao ai e liaawi mai oe i wahine na'u mai loko mai o na ui i koe iho, aole hoi o ka mea i mare, ua lilo ia, aka o ka mea aku x koe, oia kau e haawi mai ai, a o ka hke ana ia okou aloL • mawaena o r u a me kuuhoa nei. I ka lohe ana o Piuke i na olelo a kahi koa, ua pane mai la oia, ke minamina nei au no kau noi, oiai o ka mea au i manao ai o ka'u wahine no ia. a .o ke la ui aku hoi, o ko'u kaikuahine ponoi no ia, a ua hoohiki oia, aole ona make make e mare me kekahi kanaka o keia man aupuni Hui, a o keia ui nei la, oia 0 Emalina, ke hoopalau nei o.ia me ka na kane, a o Pinke wahine hoi, aole ona makemake e noho hou me ke kane, no ka mea ua lawa oia, a nokila aohe a'u wahine e haawi aku ai ia e aho no oe e lawe i kekahi wahine o kou aupuni nei i wahine nau. I ka lohe ana o kahi koa i keia mau olelo, ua kulou iho la oia ilalo, me na huaolelp i puka ae, E kala no la hoi ka nele, aole no i haawl ia mai, a aa hiki no hoi, a ke loho nei no o Piuke 1 keia mau olelo, a me na ui, a ke nune nei lakoū me ka oleio ana, nawai la oia e makemake īa aka. Oiai no ua wahikoa nei e kulou ana ua pane aku la o Piuke, e kali oe pela, e hele au ma ka'u huakai he?3 a i loaa ia'ū kekahi wahine, alaila hoomanao au i wahine nau, ke mare ole nae hoi oe i kekahi wahine, a ina no oe 6 mare ana, ua hiki no aia no ia i, kou manap. Mahope iho ona kūkai olelo ana ua hoi aku la lakou no ko lakou mau rumi like ole, a hooluolu aku la no ia koena po ahiki i ke ao ana, ua hoomakaukau iho la ko lakou hoi ana no ke aupuni Huila, ke one hanau hoi o ka ui Lina Eula, a eia hoi ke aupani ke noho nei me ke kanikau no Piuke, a ua uhi ia i hoi ke kulanakauhale holookoa me na kahakahana welu, oiai ke mau nei no i ko lakou hoomanao no ka make ana o ■ Piuke, a aole hoi lakou i lohe eia o Pi | uko ke oia nei. j A i ka makaukau ana hoi o na mea a pau no ko : lakou holo ana, ua kau aku la lakou maluna o ka moku, oia a me kana mnn ui 4 a me kana Ilio punahe lpj a holo aku la lakou. Oiai o Piuke ma maluna o ka moku, ua ninau aku la o Piuke i kona kaiku ahine, Pehoa la Ee ano o kau kane a'u q imi ai ? i Pane mai la kona kaikuahine, aia a o kekanaka e loaa mai ana mai loko mai o ka ikaika o kou lima, oia auanei ka'u kane. , Pane aka la o Piake akahi no a ma opopa i<i, a ma ko'u manao, he kanaka pupuka īoa aku ana paha oia, ! ' T7a hiki uo, wahi a koua kaikuahiuu» aolo ia he uiea no'u e haalele aku ai., Ke uiaopopo ala ia oukou e ua Uoa ke kane a keia m, a e kali iki kakou no ka maiiawa e hiki mai ana, ina he pu puka io ke kane e loaa mua ana ia Ti uke. i Oiai lakou e hoio nei ma ka moana, ua hala ae la na la hok\ Eha, a uia ke kakahiaka ni\i ponmoui o ka liuia o ua Ih, ua kalowa ao K lakou uiawaho o ke anpnm Hml». a selo ana uo hoi kahi kapena Leiua Hiu* a ia mauawa no hoi y pii ae ai o Piuke a me kana mau ui iluna <\Ka onesi o ka moku, aikeaku la hoi lakou i ke kulanakauhale, ua ahi »a me ke koloka eleele o ke kani kku, ,! la uiauawA i uiuau ae ai ka ui Lina |Kula ia Piuke, heaha la keia mea eloo I» e uhi uoi i ko kalanakauhale ? :: ... '

| Paae aku Ia o Piuke, oka mea au e, ike nei, iie kauikau ia no kaua, no ka mea ua kali ag nei kou mau uiakua ja oe, n no ka loihi loa, uolaila, liuuiuoiiao iho la lakoa uiako kauu, a oia ko ku-. mu o hu uhi ia aua o ko kulauakauliale i na kahakuhana eleele, ho lioailona no •'o lakou uloha la kaua. II loke aaa pLiua Kula i keia mau. olelo, ua kulu ibo la kona mau waimaka no ke kuhiUewa ana oka mauao o kona mau makua, | la maoawa no aua ui nei e hoonipo oei ka uwe, baule ana ka waapa, a ka u aku la lakou a pau ma ka waapa, a holo aku la no ka aina. Aīa lakou i pie aku ai, aole i ike nui ia na kanaka e hele ana ma na ala nui i kela manawa. Koele wawae aku la laleou nei a hiki mawaho o ka hale ahi ua paa na puka, ia wa kikeke aku la lakou nei mawaho, ninau mai la ke koa. Owai kela, hai aka la o Piuke, me ka i aku. Ue maiihini, īa wa hemo mai la ka puka, a naua mai la ke koa, ia manawa ike mai la oia o Uiuke keia. Haule pahu aka la ua kon la iluna o ka honua, Oiai ua manao ke koa, heuhane leeia anaeikenoi, no ka mea, ūa lohe mua la kou ua make o Piuke ke koa, oiai ua ike oia aohe pilikia, aka he puiwa wale no. HeJo loa aku la no lakou a hiki ika hale alii, a hemo aku la no ka puka ia Piuke, a komo like aku la lakou nei a ma ka rumi hookipa noho iho la. I keia manawa, aole i ala mai na maTiua alii o ka ui Liuakula i keia wa, a i puoho laua i ka haiuku o loko o ka ha lealii. Ua ala loa ag la laua. a komo iho Ia i ko laua mau lole, hele mai la a weke i ka pnka. * I ke kani ana o ka puka, lohe aku la o Piuke, a hoomaopopo iho la oia, ua *ala u'a alii. Ia wa, hoopuka ae la ua Piuke aei i 'na huaolelo hoinoino ike alii. Ai ko I ke alii lolie ana hoi i keia mau huaolelo !ua inoino koke ao la kona manao ahe | mo koke mai la ka puke. i Ike uiai lu oiu i kana hunona ia Pi : uke, komo īnai la ka manao aloha keiki I iloko o ke alii, aka ua hui pu ia ke alp ha fne lia ukiuki, a aole i lele mai ua | alii la e aloha ia Piuke, aka hele mai la oīa a ninau mai la. | Owai kou inOa, Paue aku la o Piu | ke. Owau no o Piuke, Ia wa ! lele mai ai ke alii kane a alp ha, a pela pu hoi me ke alii wahine, hui ae la lakou iloko o ke. aloha maikai no laua. Aole hoi ma ke ano e hoolele ai i k& hauli o na alii hapauea. A oia ko Piuke mea i hoopuka ai ina olelo hoiaoiao i ke alii i lilo ka manao o ke aiii ma ka huhu. A ina paha oia e ike mai ana o ka la ua keiki no ia a laua e kauikau nei, aia ila aole e I'ele ko laua hauli, a puiwa paha a poino lioi. Nolaila ua nana o Piuke i mea no na elemakule e puiwa ole ai a hoopoiuo ia hoi. • Oiai ua nui ko laua kaumaha, a aloha hoi ika laua mau keiki, a mahope iho o ka lakoa hui aloha aua, ua hai ia ae la ka lohe maloko o ke kulauakau iiale peuei: Ua hoi mai o Piuke ma, aole laua i make e hke me ka mea i uiauao ia, eia no laua ke ola nei. Ia manawa ppkole uo, ua wehewehe koke ia ae la na kamkau a pau loa a lie le pu mai la hoi na makaaiuaaa e iko i ka lakpu ahiwahiue. A e iiko uo hoi uie ka uui o ke aloha o m wakaaiuaua, pela lakou i hele mai <u <* ike. I kein Manawa, ua lioopau ia ne la

hoi ka mai>;u> uulnku o ka lahalelie. & kuhihewa hoi uo£a make o Piuko k me liioakula, Oiayua ike makaluiiou i keia ui&ua uh iioohaia o riuk<i uia m& keia &xua uo kekaui mnu muliiua loiiii, a ua kui uku ia koi ka louo m» ua aupuui k«i»p»u. Aoie i uiako o Piuke, eia ao oia ke oU uei a uie kn louo pu iioi e olelo au&, 110 ka make aua o Aeto Kleelo iaia a ua uui ke kauaiua o ua aupuui kui & pau ao keia make aua o Aeto Eleele i koia , kanaka* aua kui aku la uo hoi ua iouo t ho uui WAle uo ka ikaika lua oio i loaa i ua Fiuke uei.

Oi&i, ua lohe aa aupuni liui a pau he aioa aiai ka lawa ko ua Aeta Eleele la, a aole lioi lakou i mauaoio uo keia mau lohe i kiki aku i o lakou.. , Aka nae. ua mauaoio lakou aolo i uia ke o Biuke, a be oiaio hoi ua m«a o pili aaa 110 koua ola i kei^^n. Ua hoōiaio no i in Lakona, uo ka hakulu'. uua wc na Uaua< ka o ka liouuu a kue aku ko, akua Aeto Eleele, wahi n ko lakou kuko palauale- . 10, a aia hoi iou kekahi o ua mau aupuni la. L _ / E uoho aua kekahi moi, ua hele a keo " keo ka hiua o kona poo, a aohe hox aua wahiue, ua make e no, he mau koiki nae kaua, 2 ua make, a he 3 e noho pu uei rue iahe 1 L ; ikamahiue a ha 2 keikikane. O keia alii ua ake uuioia e ike īa P* uke i:ja wa n pnu, aka aoie oua īohe iki 00 kona holo aku ilaila, a i ole ma kekphi mau aupuni eae paha e kokoke ūi'ai ana.i kona aupuni. Iloko o keia lohe ana oim, ulupuui ae la ka manao iloko ona no ka holo ana iku e huli iaia, no ka mea, ua make iiake oia e hiki kino o Piuke ma kona iupuni. • īloko ona la a pau,>e uoho uua ko £uko iloko oua a hala ae Ia kekahi naau a loihi, lohe hou aku la ua alii hapauia la, aia o Piuke, kaua e ako nei e ike xia ke aupuni huila. Ia wakakau īho la ua alii Ia i kekahi eta na Piuke, a kauoha ue ike ialii o kona mau alii koa kaulana a ole iO aku la ia lakou e hoio oukou maluna > na mokuo ke aupuni nei a hiki ma ise aupuni huila. _ A e hele aku oukou a hiki īmua o ke ilii, a e niuau aku iaia, iua aia o Piuke llaila, e like me ka'u i lohe ai. lua e loaa ia oukou, alaila haawi nku i keia leta, a e kali aku uue ou-; kou a loaa mai ka paue ruai iaia alaila hoi mai oukou. Ao aku la na aliikoa, a holo akula no ke uupuui huila, kahi a ko lakou alii i kauoha mai &i ia lakou e hele aku u hooko i kaua hana. Iloko o ua mahiua 2, ku aku la lakou Ike aupuni huila a lele aku la ua alii koa iuka a pii pololei aku la lakou no ka hale alii, la wa ua kike&e aku Ia lakou i ka ipu ka, hemauawa pokole, ua hemo mai Ia ka ipuka, a niaau mai la ke koa ia la. kou nei, peuei. Heaha ko oukou makemake. Pane aku la lakou uei* Ua makemake makou o ike ia Piuke ua ae ia mai la lakou, a komo aku la lakou iloko, Eia nae mamua ae—6 ko lakou hui ana aku me Piuke, ua lohe mua ua Pi uke la no keia poe, ka lakou haua, a me kumu o keia hoouna īa aua mai o lakou. 0 ka iuoa o ka aiua o keia poe kahi hoi e uoho alii iamai h o ka elemakulo hapauea, oia uo o aupum Dauekila, a o ka iuoa o ua alii la o Lapekela, 1 na koa hoi i hiki aku ai, ua ike mai la o Piuka iko lakou komo aua aku 4 a eii aku lalakon ma ke alapii o ka hale alii, a ike aku la lakou ia Piuke ka ui amekanaui. ia lakou i komo aku ai, aole lakou i uiauao o Piuke keia, aka mauao aku la lakou he keiki alii paha oia ua ka moi ahe kaikuuaue lioi uo ka ui Liuakuk. Aka, pii aku la lakou a hiki ma ka larai o ka hale alii, aloha eku la lakou a P ioke, a «loha mai la uo hoi ua Piu k« iiui. la maoawa ninau aku la lakou, aah«& la k& mea noua ka iuoa i kapa o Piuke Paue maī la o Piuko, me ka i aua ako, Owau ao. oiaīo auei keua mauololo au o ka opics wahi a s ua alii koa. 4 Ae, ho ol&io keia tuau ol&Io a'u oukou, waki a Piako. 1« wa wehe koke ao la kekuhi koa i ka palapala mai loko ā;; o koua poli a haawi aku k ia Piuko, mo ke auo kaualua o ka mauao. Oi <i ma, ka iakou ike aua i keia kaua ka opiopio W, a ke kauaka ui īwi i ku pono ol« m ke kapa aua aka iaia he ka »aka ikaika a kaulaua hei koua iuoa ma ua aupuui hui uo ka uuoli oko ua

Oiai o ko lakon manao liekanaka nui . oi# a nonoi pu la Uoi nn lima, ei» ka Lp or»»o ui a aohea na lielehelena, J.4 manawa i welie &e tii o Piake i ua paiapala ala, naua ibo la oia i na raa nao o loko, a penei ka iuea i kakao fn ai. Ia oe o Piuke, ka 'mea i kaulana i ka ikaika kupua, ke ooi aku aei au i kou olnola, e ho!o mai oe 110 ke aupuni Da nekiU nei, no ke kokua ia'a ma kekahi mea kapanaha i haua ia loa kVu aupu ni neino na maknhiki loihi i hala ae nei. Nolaila, ina e loaa «ua ia oe me kou ikaika, alaila e haawi.no au i keia aupu ni ma ka poho o kou lima, n e līlo hoi keia aoponi holookoa ia oe, a e noho kanwa aku £*;■, mahope <v'i, no ka mea »a »ni loa ko'u piīīki» e aoho nei me ka poino pu. hoi kekahi. Owau no o ke Alii Lapekela. I kajpau au» oka Piuke uana ana i nu let& 1«, pane mai la oia i na koa, i aiai !a. Ena koa oke alii i hoopoino ia. ua nui ko'u aloha no ko oukou alii, a e hoi onkou a haawi aku i ko'u aloha i ko ou kon alhi a e hai j>g aka hoi onkou e hi ki aku ana au iīaila iloko o na la elua mahope iho o ko oukou ku ana nku i k*a aina. Ae mai la ua koa a pane hou'ako "a 0 Piake. -E komo rnai onkon a ppn —iioko nei, a e haawi no au i kekahi ai na on kou e ai ai, mamua o ko oukou hoi ana aku i ko oukoa aupuni. Ae aku la ua poe ala he nmi ko lakou nui, a komo aku la lakou iloko o ku ra mi'hookipa a noho iho la u« poe nei, a hele aku la o Pinke a olelo aku'la i ko na mau ui e hele~mā)~ls ike i keia poe koa, me kona hahai pu ana aku no hoi 1 ka pilikia i loaa ia lakon ame ko la kou alii a kamailio pu aku la hoi o Pir ke i na kueno o ke alii e koomakaukau mai i mau mea ai na keia poe koa. Huli mai Ia o Piuke ame kana mau ni no ka rumi hookipa, a me na makua alii pu mai la hoi kekahi.

I kaike ana akn ona koa i keia poe kaikamahine e hele pu mai ana rue Piu ke, ua maoao aku la lakou he mau kai kuahine keia no Piuke, oiai ua like ko lakou ui a oi e aku no hoi ka nani o Li nakula . me Piuke. Hele mai l<i lakou a haawi māl Ta i ke aloha i na alii koa, a noho like mai la ua poe ui ala, a he meahaohao loa kfeia i na alii koa, i fea akahi a ike Ikeia man kaikamahine ui. Ia manawano i ninau mai «i o Piuke ī ke auo o ka mea nana i hoopilikia i ko lakou aapuni, a me ke alii pu hoikē kahi. la wa i huai pau aku ai na koa i na mea a pau, mai ka lakou mea i lohe ai, a hiki i ko lakou ike maka ana i na niea i hana ia penei: Aia ma ke aupuni Damekil'a makahi he hapalua mile mai ka hale alii aku, a ia hoi iwaena oke kulenakauliale, Jie lokowai lana malie, aole i ike ia kahi o ka wai i puka mai ai, a aole hoi he hu ae o ka wai mawaho a maluna hoī o ka lepo. Aka, he piha maikai mau ina wa a pau, ua kanu ia i na laau aala a me na laau pua maikai ma ke kae oua loko wai ala, ua uhi ia hoi kona mau kae a pau me ke gula, a he nani keia lokoWai ke nana aka. He 2 mile a oi kona anapuni, a ua ka pu keia muliwai ina poe a pau, aole e ae ia kekahi kanaka e hele e auau ma keia lokowai, o na alii wale no. He hohonuteia lokowai, ua hookuu kuu ia na kaula loihi a pau loa, aole nae he ku iki, aole i loaa kona papaka a hiki iloko o keia la.

A o ka mea knpanalm i ike ia ma ke Ia wahi, oia no ka aleale ino ana o keia lokowai ina kakahiaka nui a pau, i?a om ka hoomaknkiu ia ana, aka aolenae he loaa iks oka mea nana e hoaleale nai i ka wai. A o ka mea hoi nana i hoopilikia i ko ke alii ififffnao ame ka lahui holookoa, oia 110 ka lilo aaa o kaua maa kaikama I hine elua a me ko laua makualiine. O keia mau kaikamahine, oia no m kaikamahine e noho ana ma ka noho alii, ame kana wahine pu kekahi, ua hapai nae oia i ka wa i lilo ai a koe iho hoi 1 keikikane ame 2 kaikamahine ma ka poli o ke alii elemakule, a o ka loihi mai ka \va i nalowale ni o keia poe n hiki iloko 'o keia la, he 20 a oi maka hlki. # Aole i paa. J Ke liuliu ia uei he ahaaiua nui ma Kaumakapili i keio Poaono aku, malo ko o ka luakini o Kaumakapili, malalo oke alakai ana a ka Mea Kiekie ke Alīi ke Kama'lii Liliuokalan), no ka pomaikni o ka Ahahui Hoouln a Hoola Lahui. Ma ka ike nku i ka nui ona palapala i pau i ke Kuaiia i hoouiaopopo iho ai makou, he ahaaina nui maoli keia o hiki mai.