Ko Hawaii Pae Aina, Volume X, Number 11, 5 March 1887 — Nanea Kamahao Lua Ole NO BIUTE. KE KEIKI HAPA ILIO A HAPA KANAKA. KA MEA I KAPAIA Ka Olali o na Aupuni Hui o Aeto Eleele. [ARTICLE]

Nanea Kamahao Lua Ole NO BIUTE. KE KEIKI HAPA ILIO A HAPA KANAKA.

KA MEA I KAPAIA Ka Olali o na Aupuni Hui o Aeto Eleele.

KA EUEU ĪIOI NANA I WAWAHi NA I'ANI I'AA 0 AIXA I'O. ilnuhiia no Ko Hawaii Paē A ina. ________ S ēru"3F Eke alii wahine, mahalo nui au ia oe, a eia nao ka'u kauoha ia oe, mai hana hou aku oe e liko me keia ma keia mua aku. Pane mai la ua alii ala i ka i aoa mai. ' . Aole na'a īa maa hana lapuwale i na wa a pau ae nei i haia, aka na kun kane moo no ia, oiai ua noho au me ka I: x>pepe malalo o kona malu, aole hoi kekahi o oukou i hele mai e kokua ia'u iloko oia mau la, a he; mea hoi no'a e pomo ai ina wao e hoole aku ana i kekahi o kona mau pela au i hana aku ai i kekahi inau hana pono ole i na io o kua mau io, a me ha iwi lioi o kau mau iwi. Ua ike no au i ka hewa, aka, he mea hiki ole ia'a ke pale ae ia mau pilikia, mahope lilo hoi ko'a kino i luahi na ua moo la, nolaila ua hana hewa iho la au, a ke hoohiki aku nei au imua ou—aole an e hana hou i 'kekahi oia mau haua ino a'u i hana ai, aka & noho no au me ka oluolu me na makaainana o kuu.AUpani. A he keiki aha hoi keia au i lawe mai neif wahi 'hou aua kama aliiwahine ala, Oia ka hooilina o keia aupuni, a na'u keia keiki a mau loa aliu, wahi a ka liona Walika. Ahe, ina pela na'u ia keiki, a ua laki au, ua loaa ke keiki, wahi a ua alii wahine ala. ! Ke lohe nei na poe a pau eku mai ana ma kahi mamao al|;u, a he kanalua nui ,kai loko o ko lakou naau no ke kamailio kanaka ana o keia aua maopopo hoi na olelo ja pau ia lakou a ua lionā ala. Oiai no lakou e kamailio ana» ku ana ka makaakane o ua opio la, ua liele a kunahihi kona maa nauaina, a pane mai la i kana keiki me ka ieo d ka maka'u peiiei:

E kuu keiki aloha,., kuu iei hoi, e aha ia ana oe. Pane iho ia ua opicj> ala, —hamau e papa, no ka mea e lilo ke aupuni ia kaua. I ka lohe aua o ua wabi eiemakuie aia, emi aku ia oia i hope a noho mumuie ino la, aoie nae oia i manao he oiaio na oieio a kana keiki. A i ka pau ana o na olelo a ka iiona, ua hookomo ia aku la oia iioko a me kona makuakane, a hahai aku ia hoi ua opio ala i na mea a pau i kona makuakane, a pane akula kpua wahi iuaui penei:' Kahaha, pomaikai \yaie kaua ia oe e kuu keiki, e kuhi aua o kou iaweia , ana uiai nei no la iā e eia ka be pomaikai. A ma ua wahi aia i huhai aku ai o Walika īoa mea a pau ke alii wahiue, a he aē wale no ka ua alii wahiue ala, me ka olelo pu aku uo |ioi o ua "\Valika ala penei: Nau e hoike aku i na kauaka uo keia 1 mea, no ka mea, e imi aua au i kuu 1 haku, a he hana hikiwawe hoi k§\i e ! hele nei. ' ' : ■ ! Owai kou haku? wat\i a ko aliī wahiue. O Piuke. walii a ua Walika la i pane aku &i. | Ia manawa i hoomaka hou mai ai ke aliiwahine e kamailio umikai. a niuau pono hoi, no ka mea ua lohe mua uo oia, aka aole hiki u»ia !ko hoouiaopopo loa iaia, ia uianawa i hoeu ae ai ua Walika la no kana . I» manawa no i pane kAo a'iai ai w opio Konahao ia Walik», penei : |

O kaua pu ke hele, oiai he makemake | au e iko iu Piuke a e ike p.u hoi i kana maa hnni, ae aku la o Walika uio ka olelo aku penei: Pehen, o ke aupuui, ao ka hele pu i ko Uuua, niu u'u, owai kau meu make - 'make? Ua pa;i3 koke aku lft no ua opio ula, —n ka hele ike kaua. Ina pela aa pono, e : hele pu kaaa i keia mauawa, kaohi mai la ia maknakane o ua>pio ala, pane aku la ua upio al« penei: Aohe waiwai o kan aua ia'a, eia ka . .hale, eia na pono a pau, no ka mea ua pomaikai kaua", ~aa makana wale ia mai keia mau pomaikai palena ole ia kaua, a e noho oe. Ae aka la ua wahi makuakane ala, aka hopohopo au ke hele oe i ke kaua, mahope paha make mai oe» wahi a ua elem a¥uTelaT" """"""" ; " Aohe no he ae iki o ua wahi opio la, ano ka hoeu kofce o Walika no kana haakai, oiai ua ike aku la. ua Walika ala r aia o JUek#ona ma kekahi OLoao o ka aina a aia hoi o Piuke ma, kekahi aoao, a he elua mau aoao i koe aohe he kokaa. Nolaila ua pane aku la oia i ka opio i keia mau haaolelo i ka i ana aku penei:„ Auoe ka opio, e.hele ana kaua i keia manawa, e kau mai oe maluna o'u, a e paa a paa, . . . Ae aku la ka opio, lela ae la "oia a kan ilana a lele aku la laua, ahe mea haohao i ke alii wahine ka nalo honua ana o keia liona me ka opio ma kona kaa. ■'' ' Ia laua e lele ana a haule aku la laua ma kekahi aoao o ka aina, ma kahi hoi aole o Piuke mo, a ua lohe laua ika hu oka makani ia Lekeona e holapa aua i na kanaka a me na paali koa o na keiki alii. E hoomanao oukpu e na hua heluhelu, eia o Piuke ma ma ke aupuni Paroselo, k£ aopunihoi o na hoahanau 3, a o na opio paklla puni wahine, oiai hoi o Piuke ma e luku ana ma ka aoao hikina, a o kahi hoi ia o ke l:ulanakauhale. la manawa i pane aku ai o Waiika i kaopio penei: E, auhea oe e ka opio, e Uuki aku oe i kekahi o ko'u mau mho, aia no nae i kau niho e wehe ai, o ka loaa no ka hoi ia o ka.u pahi. k Ua ae aku la ka opio a lele aka la oia a huki ae la ika niho o ua liona ala, wa no iai oili mai ai o kekahi

pahi oi lua, ia manawa i lalu ae ai ua Walika la i kona kino, a hoi ae la e liko roe mamua, oia lxoi Ixq mau eliou, a paue hou aku la oia i ka opio i ka i ana aku. E huki aku oe i elua hulu, a e lio-o ae ma kou poaeae, a e hele|aku oe ma keia aoao komohaaa, a hiki aku ma ka aoao hikina, a malaila kaua e hui hou ni, a ma ka aoao hema nei hoi au, a hui pu kaua ma ka hikiaa.

Ae mai ia ka opio a liana koke ae la oia e like me na kulukukl, a loaa ioiho la na mea a pau e like me kana mea i kuhikulii mai ai. Ua nui ka olioli o ua opio ala no koua lilo ana i kanaka eheu manu a kanaka kaua lioi. Ia wa ua lele ae la ua opio la ma ka aoao komoliaua, a ike aku ia oia ina kanaka e Uolo ana Uoko o na poopoo pohaku, iloko Uoi o ua uluiaau* a i kakī Uoi e pakele ai. • ... Pauo aku la ka opio, e Uolo oukou ao ko oukou uiau ola, aolo au e pepeiii aku ana ia oukou, Leio wale aku la no ka opio me kona lioopoiuo 010 i kekalii kauaku» aike aku la oia i kekahi kauaka o iho palua ana koua mau iima uia o a maauei o na ka uaka, a o walawala aua hoi lakou ruē | ho Hiau pauku laau la. I kti ike ana oua opio la s mauao iho !a oi», he kipi paha, a i 010 6 Piuke no paha. Ta mauawa ua hoomaka aku hv ut\ oplo ia e luUu i ua kanaka <? like mo Va Piuko, a i ka pau toa aua o ua kauaka ika make» a leoe o Piuko uie ka opio Kotiahno>, tā i uvn ai o T*iuke i km koiki, iho H O\A he k\pi *eia ū\a, T;\ \ le*e aku ai ua Piuke !a mah-aia o ka op!o v a Mli umi ia uo hoi ka ovuo ia Pi\ik«\ uie ka maiiao no hoi o ka opio he kipi o Tiuke i lioao mai ai oia o kuo m?*\ iaia.

Aka, oka haaaa pahi aka opig, ua makekowa loa, uo ka mea ke kulu aa lou ia uo ka kapa ilio, loaa uku la ka opio !a Piuke, pepehi ia iho Ju oia a Piuke a uuko, me kojja iku uo uae i rta ekeuo ka opio, a aolie koi ke laua oiai oka manuo o J?iuke e, 6ka ekeu uo keia o Walika. I ka make aoa o ka opio ia Piuke, ua xaakelo pu ia aku la ke kiao o Walika i na apaua elua, o iike uie l;o ka opio Kouahao. ... ■ Eia ke kuoiu o kein, oiai o ko ka opio kiuo i wa, ua lilo uoiu .uo ka ua ikaika, a ua liio uae ia ikaika o Wa-1 lika i mea ole ia Piuke, mamuli hoi o , ko Piuke kuhihewa, a. * iike me ko ka opio make aua ptia no i make pu ai o Walika. Oiai hoi oia ineaa hookaki 110, a ua "tK6"iDātia~nae ku ī.ēkeōūā" i keia make' ana, a ua lele mai la nae oia me ka mama nui me ka manao e kamau iki aua no la hoi ka opio, eia ka ua lele loa ke aho, a ua pau loa ka poe kipi i ka make a me ua keiki uiii elua, a koe ko lakou hope loa. I ka hiki ana mai o ua Lekeona ala, aa make hoi ke keiki, kulou iho la ua Lekeona ala, a pane iho la oia i kona haka penei: E kuu haku, ua make k'o kauu hoahele Walika. Make ia wai? wahi a Piuke i pane aku ai. ' •"' - Make no ia oe, nau no i pepehi, wahi a Lekeona. Aole wahi a Piuke, no ka mea, aole oia i hiki mai nei, a aole no hoi 1 oia i'ike ikiin. ; Pela īo no, wani a Lekeona, aka o I ka opio, oia kau ī pepehi iho nei, a ōia opio, oia no ka kakou keiki, ano ua Walika ala hoi ka mana o ua opio ala, a ua mako ih<fiiei nae o Walika a me ka opio ia oe. la wa, lele ae la o Piuke iluna a nau ae la kona ku'i .no kona ukiuki piha a pane ae la oia i keia mau iiuaolelo pokole penei: Heaha la- ka hopena o keia maa hana.

He hopena no, wahi a Lekeona, aka aole nae 1 keia hora, he mau ia. pokole koe, nolaila aohe a kaaa nana hou ana aku no Walika.

Oiai na make aku la o Walilea, o kona kino ua lilo aka la i koia wa, ak>lia DO' ia hoahele o kauā me ko'a manao e puni ana la hoi keia mau aina ia kaua iloko o keīa mau mahina ekolu, eia ka hoi aole. wahi a Lekeona. Ia wa, hoi aku la laua nei a loko o ka hale alii, aia hoi na wahine he 100 a oi iki e lolami ana iloko o na "kulu waimaka oke aloha no na kane a lakou i make. ' ' He mea makehewa paha iko oukou mea kakau, ka hoi hou ana aku 1 hope i ke ano o ko Piake ma pae ana i keia aina a me keia kaua ana. Ua maopopo mua no hoi ia oukou e na hoa helahelu ke kumu o keia kaua oia no ka pakaha palena ole o keia poe keiki 3 wale no. He nui ahe lehalehu hoi ka lakou mau wahine, malalo oka lakou maa hana pono ole. j He elua nae mau keiki i make, oia no na hanau mua 2, a koe hoi ko laua muli, oia hoi o Wesaka, aole o Piuke i pepehi iaia, aole no hoi oia i koino ma keia kaua. 1 ka wa i lohe ai ua keiki alii ala no Pinke, ua kau r ao kona weli, uolaila ua pakele ua opio la a uao ka poe i holo pu mē ia e pee uia ka iakou wahi i manao ai he nalo. Ua hooaoho aku la o Piuke iaia i alii no ka iaina, a ua hoihoi*aku la hoi o Pinke ina kaikamahiue a pau loa a kj| poe mea kaikamahiuo, me ka nui oko lakou mahalo ia Piuke. U» waiho ia iho la he I waliiue naua opio 1», h o ka«a no hoi ia i rJoha «u, aua ike iuaka na mea a p&u oka au\a ia kona mau lielehelena. i kona ikaika a me kana m&n hana no a I pa». ! Ohi no 'ana e uoho aua un» keia aina 1» ®c ka )xo\ oua Piuke nei e hele ĪK>tx aku U hoi no ke koena c na aupmu. , Aka ma ka anipa Ui, aia hol ua hoo- | hikilele ia o Piuke a uie ka L«ikeoua j |ko l&ua Iko aua 40 i u& ao o ka lewa, ! aua m kā awiw i» we ka ku hoi c ' ka makaui.

Hele liahu ke ahi me k» momoku, n&ueue »a walii paa o ka honua, aleale ua kai, olapa koi ka uwila, lohe ia aku ia hoi ua leo wawalo o kahekili ma ua wahi a pau. X keia mauawa hoi i lohe koliuliu la aku ai he wahi leo ilio e aoa außj me he mea la e i mai ana peuei: E kuu haku e Piuko, eia au la ke kokoke uoi ma ke kaO o ka make, ke hao uei o Aeko Eleele i ko wahiue, ko kaikualiine v ke manaoia nei e wawahi kona maluhia, no ka mea ua ae oia, a i paa vyale no ia'u. - - — — —rJ£naa how. -heluhelu, e wehewehe-iki aku ko oukou mea kakau ma keia wahi no teia mau mea ano e a Piuke ma e ike nei, oia keia. G Aēko Eleele keia, Tmr ka opiō " Piukeona, oiai ua noho pu laua ma keia matr helu aku nei i liala, a tsa ko hoi na iini o ua Aeko Eleele ala. a hoo wale nō mea 1 litō~.akū o Walika a aohe hoi he hoomaopopo liou ana aku nona i keia wa, no ka mea ua make oia i keia wa. . Aole hiki i ka leigula o ka manawa hope ke hoola, oiai ua hapa ke kino o Walika. oia hoi, eia i ka opio kekahi hapa.aia hoi me ua Walika ala kekahi hapa, oolaila hiki ole iua lei ala kehooia hou iaia. I ka loaa ana hoi o na mea a pau ma ka lima o Aeko Eleele, ia wa oia i pane aku ai ia Piukeona, ika olelo ana aku penei: E kii kaua i ka wahine a Piuke, a me kona kaikuahine 1 wahine oia na : u, a me koa makuahine pa hoi kekahi a kaua e lawe ai. Ua nui na ninau a Piukeon%ia Aeko no na mea e pili ana i kona makūahine a ua hahai piha aku r!b hoi ua Aeko la, a ua uilani loa ka manao o ua opio Ia e kii i kona makuahiue, tia maikai no ia hana ana a ua opio la, a eia iho hoi kona hewa. I ka makaukau ana o laua uo ka laua huakai, a lele ae la ua Piukeona la me Aeko a hiki 1 ke aupuni Danekila, a ua hauli mua nae keia mau mea ap|u i ka ilio Leina Hiu, a ua' manao moa no hoi ua wahi ilio ala e kii ia Piuke mi. e hoi mai. No ia mea, ua maka'u iho la hoi oia ina paha hoi oia e hele ana. haalele hoi keia poe, a miki no auanei o Aeko pu-

eha. ■ ' • Nolaila, noho iho ta no ua wahi ilio ala, a hiki aka la o Aeko me Piukeona iaa aupuni Ala i olelo i§, aenei, a ike' mai la hoi na alii ame na ai 3, a ua nui ka haohao oke alii, ao na ui hoi ua lohe lakou no keia mau mea, oīaT ua hahai mua aku no kahi ilio ia lakou penei: E o'u mau haka wahine, eia ae ka make o kakou a hlki mai, a mal puni iki oukou i na olelo pelo a kela man ka--eaka kupua, ua ae no ua mau ui ala, aka i ka wa i hiki mai ai, ua iilo lakou a pau i muhee, no ka mea uapani lakou a pau loa i na olele apuhi a Aeko Eleele. •* ' Ina alii e nana ana i ka nani o Piukeona ka opio lima kahi, aia hoi na ui ke noho nei, a ke ike nei no hoi o Linakala ia Aeko, a ua kau hoi kona li-a maka'a, a aia hoi o Pioke wahine ke uwe nei me kana keiki no ka mea, akabī no oia a ike i kona mau m&ka, m&i kona la i lawe ia ai a hiki īloko o keia hora. . I&ia hoi e uana nei i k&n& keiki« hu mai la kona aloha i na la i hala ae, aa ia hoi ona e noho ana me kana kane ileko o ka ululaau kanaka ole, a eia ka aa kina ia kana keki, ma k& moku ana o kekahi lima. oke kaikuahiue hoi o Fiakg» elaa manao iloko ona i keia wa, oke%aikun&na & o keia Aeko hoi. 1 Oiai lakou e noho uei tue keia ano t u& niu&u &ku la o Aeko i ke kaiku&hiM o Piuke peaei: . Mk» ai» |tt«kem&ke uo saiei oe ia'u ik&ue Ae, wahi « aa kaik&mahine la i p&ne &ku &i. Itt& pel& e hoi kaua i ko'u wahi e noho &it & &ohe o k&ua pilikia, w&hi & Aeko. , 1k&w& i &i o keia ui, oi&nok* w& i m&ke &i o uo k& mea» hewa o hope u«i, & «ii hoi o hek &k e iwi i XK> huaw ōi& k& hoi oī& ke 1 k& saō& pono ole, & Uoole iho l&"Soi in& olela p&a % & Uua, o k& hiaa ek&hi keia» & a &ku k&kou i kt hiii& e\\i& i-

Ika holo aaa o keia mau olelo aa » ' uau ae la ua Aeko a!a i kona inana,, a o ka wa uo ia i lele paa niai ai ka mana • oa Aeko a!a. Ma keia wahi, aa manao na Aeko la e hapuka i ua ui elua i!oko-o kona pcho lima, aia la ka palena o ke aupani liiooa,

Ua iiaule pu kein manao o ua Aeko Eleele nei, no ka mea ua lele ae la ka iiio Leina fliu me koaa mnnao e lioao no me Aeko, & ua ko no ia maa manao huh pela. Oiai ua hoao io no oia me kona ikaika a pau, -ika i kona hana ana pela, ua poho wale ka'luhi no ka mea, he hulu aa aku ia no ua Aeko ala, l)a liJo ka ikaika o Leina Hiu a me kona wnhi mana i mea o!e imna o na Aeko Eleele ala. I keia manawa hoi i hahau ae ai ua Aeko Eleele ala i kona kookoo a hele kapalnlu ae la koua mana ma o a maanei o ka honua. I keia wa, ua pouli ka lani aua ike ia na mea kupanaha e like me ka Piuke ma mau mea i ike ai ma ke aupuni Paroaelo. No ka oi pakela aku oka ikaika o keia liaīian aua a ua A« ko nei, \ia lilo ae la ka ilio Leiua Hia i opala e pnhi ia ana a na makani a.nu oka lewa luna I keia wa o ua ilio nei e wili ia ana e na makani wela, oia kona iaanawa i āoa ae ai a lohe ai o Piuke ma. a Loomaka mai ai laua e hele e imi, a loaa mai la ialaua ua Leina Hiu ala e walawala hele ana i ka lewai ' ! O Aeko Eleele ma hoi ke ahai ala ka pupuhi i ka mohio, a noho ana i ke anpuni Liona, o na ui no ifpau ekolu kai lawe ia. ua liio malalo o Aeko iloko o na eekona pokole loa. t/a noho pu koke ae la no o Aeko Kleele me aa kaikunhioe nei o Piqke, a ua lilo ka maluhia o ua ui nei ja Aeko a haule hoi ke kauoha a Piuke i kona kaikuahine.

He mea eha no ka naau o Piuke a me oukou pu paha kekahi e na hoaheluhela, ika lohe aua iho ua make ka ilio Leina Hia, no keia haule ana o ke kaikuahine o Piuke iloko oka hewa ana i hana ai. I kahora a i ka mīnute a me na sekona, i hooko ai o ka ui i ka iiui o Aeko Eleele, ia wa no i haule pahu iho ai o Leina Hiu i ke aupuni Paroßelo, a make loa aku la, ua hui iki nn nae oia me koaa haku Piuke. Ua loihi ae nei r.a la a kakou i kuwihpu ai iuc keia ilio, aua ike kakou i kana mau haoa mana, kona hoomananui mahopē o kona haku. ka hoopakole hoi ona 3a popiiikia, a me kana mau haaa maaiea, » o ka mea hoi naua i hoopakele ia Piake ame kona kaikuahine e hana lokoino nei, roai ka holo ana ae o na kaula li amana a ke keiki alii Al!go. Ua ike oukou a na hoa heluhelu ia mau mea ; aka iloko o keia hora ke hai aku nei ko onkou mea kakau ua make ' oia malalo o ka hoolohe ole ana o keia ui 1 na olelo a kona kaikunane, a ua oi loa ae ko Piuke kaumaha no keia hopena weliweli i kau iho maluna o kana ilio. " Ua hookau oia i ka !eigula o ka manawa hope maluea o kona a-i, aka aolg i loaa kekahi wahi pono, aua make maoli no oia. Ke ninau nei paha oukou ena hoa helahelu, heaha iho la hoi ka mea e make ai, no ka mea lie poe kupua mana hoi? Eia fna hoa heluhela, o na hana a na kupua, a o ka mea hoi nana i haawi i keia mana ia Fiuke, ua inakemake lakou e hooko īa na olelo a pau a ka lakou keiki i paulele ai, a i haawi ai hoi lakou i ko lakou mana a pau loa maluna o Piuke. Aole hoi o lakou makemake e uhai ia kekahi o kana mau olelo, a o ka mea nae hoi i make ai oko Piuke kokua ponoi, oia no ka lilo ana o ka hoole kakona io ponoi no, aole ika mea okoa ae. Oiai uahke no o Piuke me kona kai kuahine, no ka mea, hookahi no olaua makua, a hookahi io a hookahi iwi, eia nae, ua hoole iho la no ua io hookahi nei i ka laua olelo hoohiki.

He mea hiki no paha ia kakou ke olelo iho, ua hooko ole uo o Piuke i kana m&u 01110 poooi, a ua hele hoi kekeia olelo kauoha i wahi e nalo ai.

Inehinei, na ulele hakaka iho ke BLapena o "Hoonoililo" e uaanao ia nei uaaa e nolio alii aku ka ui&nuwa Hawaii apulu mua loa, tae kona kokua kumu e uoho nei i Keoneula, nin ka uapo e pohopoho ia mai nei ka manuwa Hawaīi, Kahuhu! Aohe ka hoi i hoolele kaoa na aupuni o Europa i hele a keke ua niho, - kaa e iho nei i ke kapena oka naanuwa Hawaii ke kukala kaua, Shat -■-Hauohano i\o hoi o Hawa!i i keia wa ik« hoohanohauo la o apula i kiola hnaleJ<? loa ia e na au poni maa i ka pulama oihana moku IEM».