Ko Hawaii Pae Aina, Volume XII, Number 20, 18 May 1889 — Ka Nanea Kamahao Lua Ole NO BIUTEONA. KA WELI O KE AO HOLOOKOA KA MEA I KAPAIA Ka Olali o na Aupuni Hui he Kanalima Kumamalua. KA LIMA KU'I O MAUDELA [ARTICLE]

Ka Nanea Kamahao Lua Ole NO BIUTEONA. KA WELI O KE AO HOLOOKOA

KA MEA I KAPAIA Ka Olali o na Aupuni Hui he Kanalima Kumamalua.

KA LIMA KU'I O MAUDELA

Ka Limakahi i haaheo ai ka Houua Na hua Ohīa Keleawe o Aimiona Unuhiia no Ko Hawaii Pae i hw. Helu 80 Oiai lakou nei e holo ana, a i ka hala ana o kekahi mau hora elua, ua nalowale aku la kahi lakou nei i paio ai no ka manawa mamua ae. Ika hala ana ona la elua maliope iho, ua halawai aku la lakou nei me kekahi moku no o Haunelana a e huli hoi ana no hoi lakou uo ke aupuni Lupe, Ia lakou uei e Looilio aku ana no kahi o ka inoku a pei i ike aku ai, ua ike mai la na poe o ua nioku la i ka hapa o ka hae o keia moku e hooiho aku nei imua e lakou. Ia manawa ua haupu ae la lakou no keia hae e hapa nei, a iloko ona lioo mau&o ana i mua pono aku ai lakou i ka p.ulclp ae g,usj k? ni. Me ka puiwa ame ka hikilele lakou i i ike aku ai ika hailona o ko lakou haku e hapa ana ma ke kia waena, a o ka hailona hoi ma ke kia hope, aole ia i maopopo loa. Walii a lakou i pane ae ai, ua make a i ole ua poino ia paha ke alii Haune lana a i ole ua palia o Piukeona kona enemi. Me keia mau manao no e mahanahana ana no iloko p lakou, kaalo ana no ua moku nei ma ko lakou aoao.

Iloko o ia uianawa, ua halawai iho la lakou nei iloko o na kukai olelo ana a he mea kaumaha no hoi ia i ko lakou lohe ana mai o ko lakou haku ka mea i poino. I ka lohe ana o ke kapena o keia moku ua make o Haunelana, o kona manawa no ia i kaupha ae ai e huki ia ka hae hoailona no ka make ana o Haun^lana. Ua hooko koke ia ae la ke kauoha, a e ukali ana hoi keia moku mahope o ka moku e kau ana ka hoailona alii. Ua holo hke keia mau moku elua, a i ka ha]la ana o na pule elua ma ka moana, ua ano loli ae la ka pa ana o ka makani mamua pono mai. No ; ka loli ano e ana o ka makani no • ua lioomanao koke ae la ke ka pena, ua ano kokoke aku lakou i ka aina. īa manawa i hell* aku ai na kapena e nana i ka palapaln aina, a ua maopopo no hoi ia laun, ela lakou ma na lena e kokoke aku ana i ka aina, aka aole i maopopo owai la ka aiiia e loaa aku ana ia lakou. He hookahi puld ī hala ue mnhopo iho o keia, oiai laktm noi o noho aua, a i ka hora Vi o ua po la, ua hoopuiwa loa ia lakou nel i ka lolie ana i kokahi mea ano e, la manawa i uaim aku ai ke kauaka ku Ikh> imua, aia hbi me he uwila ala i olapa ae, ua holo iku la ka malamulama no kekahi man nūle loihi, j Oiai kiMA malamala ano o i i>ona nv» ai, aia hoi ua iko koko aku la s uo koia iloko o nn malHmalauia ln i kekahi niea me ho aiua la, a lh>opuka adk oin i kehahi r\au hilmolelo mo k« nj-a-knka, jxnioi: ? Eia ka ains! oia l|a aina, a hiuumku la oia ilun,; o ke kuau o ka lux x ka ekemu ole ao i kekahi man hua^li'lo

E hoomanao e na' makamaj;a lielu helu, o keia nfea malamalama ano e a hi na ai ke Kanaka kuhoe, aol3 ia ho mea ; e aku, aka o na hana pahaohao no ia a ka uhane o HaunetEi|na. A uiaiimli no hoi o n(i nKikai ana a ka ulmue- o Hnunelnna lnkou e hoi nei no ko aupuni Lupe. I ka- i&anawa ake kanaka ku hoe i hoopuka ae ai i keia mau huaolelo me ka maopopo, ua loh'e mai la ke kahi man aliimoku', a no ia mea ua hele mai la īaua ma kahi oka leo i pae aknai. « ■; I» lai|ft i hiki aku aiina kahi ku hoo ua puiwa loa ia la«a i % ike ana aku e waiho mai ana ke kanaka ku.hoe ma ke kuau o ka hoe. Ua hoopiha ia laua me ka naau o ke kaumaha, me ka manao ua make loa oial P | .;■ : 1 Ia inanawa i hopii nku ai laua nei i ke kin<> oke kanaka e waiho mai ana Ia e luWmi mai ana|hoi ko lakou mau lioa a pau me ka olelo ana lieaha keia. I k* wa nae a na i hopu aku ai, ua,ike iho la laua aole i make, no ka mea e mau ana np ka nape malie o kona houpo. ■ No leekalii manawa loihi ko lakou nei nōke ana ika ppa, ua pohala ko. ke ae la ke kanaka i poino, ame na huaoielo ohewahewa i pane ae ai oia, penei; .■■.■■•■ ■". ,v ;'- Eiaianēi kakou iluna o ka aina i ke* ia mānawa? : " " ■ Aole, wahi aka leo o kona poe hoa i pane iho ai, eia 110 kakou iluna bko kakon moku i keia manawa. L Ia manawa 1 ala ae ai ua kanakn nei iluna a ike iho la kkia eia io no ka lakou iluna o ka mokii kalii i nohp ai. Ma"hope iho oka pohala loa ana o ua kahāka ala, ua ninau akei ?a kckabi o kona -mau hoa, healia iho nei keia oū# ■ ■ ■: 'r ■ - Healia mai hoi ka oukou, Jie poiia na kekalii! mea malamalamH, 'S itbKr6 Ia malamalama i iie akn ai au ikekahi aina. 1 A o ke ano nae o ua aina la a'u i ike ai, oia 110 ke aupuni Lupe, a eia ka na māke iho nei au. f Ika lohe ana oke kapeija i keia mau 01010, ua hoomanao ae la oia ke hookokoke aku nei ka kakou i ka aina, a he mea oiaio he niau la helu wale no ■koe. ' '!''"■ Mahope ilio o keia mau kamailio ana, ua hoi aku la ; lakou no ko lakou mau rumi pakahi ih'o, ake hoomaka aenei hoi e kaiao.

Iloko nae o keia' mauawa, iui pa koke mai la kekahi inakani oahealie pono o na i'nokn* a he liooiho wale no ka hana. ! I ke ao ana ae hpi, ua pii ae la na mea a pau iluiia o loi oneki o ka moku a e mau ana no hol ka pa ana a keia oaniani makaiii mahope. Ma ka liora ehiki| nae o ke kakahiaka, ixa kalae ka laiii, a e lana malie ana hoi ka moana be ka oni ole o na ale apiipii. ! Oiai nae ke kapejia e hooniau ana i kona nana ana imua, aia hoi ua ike aku la ke kapena i ka oili ana ae o ke- . kahi wahi ao uuku maluna o ka ili kai. nie he wahi puliwa|la ke ano. | keia wahi uoj uuku e kau uoi i , mua o ka ike a mau maka, ua haupu koke ae la oia malia paha he | aina ma ia wahi. ' i Kolaila kauoha koke uku la oia i ka: ; mea o hookolo ana i ka moku, e kau| . pouo aku i ka ihu o ku moku uo kahi, ; 6 kau wai la o kela ao. I» ?uauawa i kau loua pouo ia aku ai ka moku uo ua walu ala,:imohe | la ina ktt lakou hoomaopopo auu ua liolo ia e lakou ua milo he l'O i ka ho |j ra liookaliL j ! 1 k« kokoke aiuj ae i k« hora o jj ke a\vakea> aia hoī ua ike aku la lakou J i ka p»a īuai o ke ao i kahi hv.H>kahi, hoomanao ne la lu xou nei he aina io'j ka koia. | Aolo n«o i ia kkou nei , owai la keūx aiua a j lakou e ike n«uka moa he nuiniao: loa inai ia kk.»i | Ouu i«kou uei |iv hoouiau aua ī ka j liolo, a i ka hiki aua i ha hora I, ua iko ia aku k ke e puaiki lua' ana inaiu.ua ao o kp ili o U i, i t> \v;uho miuuao mai aua hoi imua o Ukou f I'

He māu liōra kela' no lakou e noho ana rae ke pihoihoi, a e ake aua lioi 0 ka iko pouo aku i ke ano o keie aina, ' malia paha o ko aupuiii Lupe 110. Hala ae la ka uaauawa ake kokoko aku la hoi i ka hora 2, aia lioi ua ike aku la ka aiua, a ualilo hoi : ia i mea e hauoli ai no lakou. |- īloko o keia iuanawa ua hoomakaukau ao la na kapena iko iaua mau ; moku, kau ae la na pea a pau, liele ke- : Ia a hjhimanu. Ao na hae hoi keia, ke hoike mai la i kona puleloi ka makani, me he la elpike mai ana i.ka lahui e noho iloko oko kanikau no ka hoomanao 1 ka make ana o Haunelana. Iloko nae oka manawā ana moku e hooiho aku nei, ua ike ia maila e ko ka aina poe, aole nae i maopopo loa ke ano, I)fca hala ana o.ka hora *J aia hoi ua iko ia aku la ke kuīanakauhale alii e puaiki mai ana. mea haohao hoi i ko ke kulanakauhalo poe ka ike ana mai i keiampu moku e hooiho aku ana i he le a pono na pea i ka makani. Ua hoopuiwa loa ia lioi na kanaka ika ike aūs aku i kekahi mau hae e welo mai ana ma ka liuini o na kia o ua mau moku la . A e hooho ana lioi na kanaka, owai la, keia mea i poino e liaua mai noi hoi ka hae o kola mau moku, o Piukeona anei? Ua holo aku la koia mau leo hauwawa a lolie ka Moi Elina Towola, ua pii aku la oia ma ka aleo o ka lialealii." Oiai o Elina Towela i hiki aku ai iluna oka alelo, ua ike koke aku la no oia i kekaM mau moku e hooilio mai ana i hoohapā ia hoi ko laua mau liaej - - - ■■ Me ka puiwa ■ loa oia ika ike ana aku i ua hae, a ua hoohuli koke aku la oia i kana ohenana ina moku e hooiho inai ana. Qiai keia o kaulona pono ana, ua ike aku la keia ika liao ina ke kia waena e liapa ana, oia hoi ka hae hoailoua o Haunelana. Ma ke kia hope hoi, e welo ana ka hae o ke aupuni Lupe me ka hoailona o kana aikane Piukeona. Ia manawa hookuu iho la keia i ka ohenana ilalo, ame na huaolelo iloko ona i pane ae ai oia, lie mea oiaio ua make o Haunelana, a me he mea la, eia no paha kuu aikane haku iluna o ka moku.

'' Me keia juau mauao iloko ona i hoi iho ai oia ilalo, a kauoha aku la e hana ia ke kaa alii no ka holo ana aku i kauwapo. He manawa ole ua makaukau inai Ia ke kaa alii, ae ku ana hoi mawaho oka lialealii, a i hakalia wale no ia Elina Towela a kau aku. Ika makaUkau ana oka moi Elina Towela. ua puka aku la oi i waho, i ukali ia lioi e ke kuhina nui Bone Helene. v ■] Kau akifla hoi maluna o ke kaa alii e huki ia aua ena paa lio eha, no ka 1 uwapo ka pahu hopu; I ke kaa alii e Koīo nei, aia na kanaka e momoku ana ika bolo ika uwai po iio ko ake o iko ika mea liou> aua I liele na alanui a hokeke i na kanaka. I ka hiki ana aku i ka uwapo, ua hele a piha kui, a e hookomo mai ana l hoi na moku iloko o ko awa. I Ma ka hora ± ponoi oua auiua !a i| ala, ua hookuu iho lu ua uiau moku i uoi iko laua mau holuuma, a haule , iho la uo lioi na poa ilalo. i Aole i liuliu iho, ua ike ia aku la ka i hvK>kuu ia ana iho o ka waapa o ko ;: pona ilalo, a holo mai la i uka oka ! aiua ,j Ho uiuuawu koia o uu. moa a pau o l| ake uoi o loho i ka iuo« hou» u i loa |j no a pili mai ka waapa, oka wa uo ia 1 ninau nku ai kela a mo koia, aolo, nao 1 ho pano ia mai. llookahi walo uo huaololo aua kuj| i>ouh noi i vvvuo aku ai, aulioa ka iloi o ? ko anpani Lupo uoi? ; l a pano ia aku ka liaiua, a lawo ia ku la ma kahi oko kaa oka Moi « i ku mai au;u I Ika hiki ana aku oua kapouA uoi j iuiua o ko alii» ua haawi %k» la ok i i kona hoomaikai» a uuuhi ao Uua ka- « ptwa noi i kokahi lialapala kona aK)li «o, a haawi aku ta ia Klina IV 1

Ia mapawa n.o I kopu mai ax ua Elina Towela nei a ike ilio la o,ia i ke kuui o Piukeoua BiaAvalio, a ae la oia mai ia Piukeoua mai kei» leta. Me ka liuli hou ole aku e uinau i k,e .\&peua, ua weh« ae la oiu iua leta 1h a naua iho la ika manao oloko* a e lioike aua Uoi na olelo oloko x>®nei: OueE o ka aioku Mauu; I kuu aikaue Elina Towela, Alohaoe 0 ka mea a'u i liai aku ai ia oe, ua hooko ia .iho nei, a ke aku nei au ia 06, i kou wa e ike ai i keia leta i ulii ia me ke kauikau uo Haunelaua, e hoike aku oe i ke i waena o ke &u,puni Lupe, e nolio ke anpnm' i!cko oke kanikau no elua mahin,a. A o ka hooponopono ana oka moa i make, malalo no ia ou. E malama ia kona anaiua hope ma kahi o ka amana i hana ia e j«. Eia go au ke hele nei ma ka'u huakai ano ka manawa i maopoj po ole e hiki hou aku no au. I Piukoona i Ika pau ana oka Elina Towela heI luhelu aita, ua pane aku la oia i ke kapena, e hoi oo uo kou moku, ama ka , la apopo e leie hou mai ai oukou. Ia manawa uo i hoi aku ai k,e kapena no kona moku, a hoi aku la no hoi ka moi no ka halealii me na heleheleua o ke kaumalia. 1 ka hiki ana aku i ka halealii. ua kauoha koke ia aku la ka aha 'kuhina e akoakoa mai. Ika akoakoa amv mai, ua hoike ia akula ka manao imua o lakou noke kuahaua ana aku ike aupuni e noho i iloko o ke kanikau no elua mahina no kamake ana oke keikialii Haunelana. i Ika lohe ana ona kuhina i keia ! mau mea, ua hookaumaha ia lakou, a hoopuka aku la ike kuahaua i kakau inoa ia e ka moi Elina To>yesa. I ka puka ana aku o ke kualiaua, u« hoopuiwa ia ka manao o na kuiiaka no 'keiamea.

aole i liuliu maljope iho, aia hoi, ua hapa īho la lia liae ona pahu hae 0 ke kulanakauhalĒ, a oua kahakahana eleele hoi ke kilepalepa niai aua ma ka ipuka o ka halealii. I ka lolie aua o ka uiakuahiiie o Haunelana ua make kana keiki, ua komo iho la oia iloko oke kanikau kumakena» e paiauma ana lioi no ke aloha i ka na keiki. Ua lilo keia make ana o Haunelana 1 mea e Svawa nui ai ko ke kulanakauhale a puni me ka maopopo ole ia lakou o ke kuiuu o ka make ana. X ka uhi ana mai o ka po. a haia aku hoi ia, ua puka mai la ka Ia o kekahi la ae, a e hoolei pau aua hoi i kona malamalama nui. Ma ka hom 8 o ia kakahiaka, un ike ia aku Ia kēkahi liuakni uui e kauioe ae ana mai ka halealii iu> kn kahi o kamoku e ku aua. 1 TJa hoolianohano ia keia liuakai e [ka moi a me kn makuahiu» l o kn mea I make malinia o ko laua kaa, ' Na knhiiia oko aupuin mo na j hanoliauo uuiliopo nku. ao ua pualikoa mai ma na aoao ao ua makaaiiiana mai l\oi mahope.' Ika ike aua m&i hoi oka poe o | ka moku i ka liuakui c i|io aku aua, ua j hoouiakaukau iho la ke kapeua ika i waapa no ka la\vo aua mai lke kino | kupapau o Hauuelaua. Oiai huakai i hiki aku ai ika uwapo, ua iko ia aku la ka waapa e ho lo mai &Uv% i W>ouoUouoho like ia lxoi m o ua moku a olna, iioko uo hoi o keia uianawa i hooktt«ue jx>uo ae ai ka huakau a e ku laiua lik«i aua hoi ua koa ma ua &oato $lua e lik<j me ke auo t> ua hoolewa «lu. KmOiu aua ua koa ika lioailona o kauikau, aoka maku&hiue hoi o wt«a i uiake, na hoike mai oia i W kaUiko p&a» e uhi aua uiai poo a ua lka pili *ua iuiu ok* u* kaj»i ia mai L\ k.\ pa&u ku papau o Keikialii Hauuelana. lloko t> keia iu*ua* a, ua melia «a wea a % a h<x>kahi x< tt o 100 ia oka alihikaua uui ka aaua « hooooaopouo ka huakai, a % m« hoi ka huaUi uo k» I