Ko Hawaii Pae Aina, Volume XII, Number 38, 21 September 1889 — O KA HALAWAI MAKAAINANA [ARTICLE]

O KA HALAWAI MAKAAINANA

i kaheaia oi e tT. "W. Kalaa a mo "\V. A. E ini no ka lioolohe aua i ka lavia irmu luuolelo inaluaa o ka ninau pake, a i hialamaia maloko o ka Halo Uolo hau o Hueliue i ka po Poaha nei, oia , kekahi o na halaw»! makamua o ka „ maiuhia i malamaia e na kanaka Ha- , waii o keia kulanakauhale, mala'o o , ka noho hoomalu aaa mai o ka makua kanawai o Waianao J. P. Kama ,a nona ke anaina mawaena o ka 400 a me 500 kanaka a me na haole. Ma ka hora S ponoi, ua hoomaluia . ka halawai, a ua kaheaia ka liaiolelo mua oia o J. W. Kalua. i unuhiia e W A Kini ma ka olelo Boritauia, E na Makaaisana:—Ua konoia. mai au e ba Iiui a ka poe Mekauika a me ua Limahwna o keia kalanakHuhiile e hai aka i ko'u mauao poooi maluua o ka nioau p?ke e laha oei malaua o ka f»ina. MhIih paha o like ole ko'u manao me ka noonoo o keia anaina, e laweana hu i ke koikoi a me ke kaomaha oia mau wea like ole, aka o ka ninau e pili ana i na Pake oia ka kakou e naūa i>i. Aole kfia he Uioau hou no keia wa ano. Ma ka M. H 1869, e npho ana aa ffie Hon A. F. Judd in maoawn, nn kahea ia he hnlawai makauiu-ina ma ka lu«kihi o Kaa'makiipili,.' ua'bele ao;tuh ia halawai, a uh hoike aku nu i ko'u naanao kue i uh pake, aelē w«ie ma'lailH } aka uh kakao aku r»u Le mnnao pep?> ihiko 6 kr u Au Oiioa." Ma ka M. H. 3872. ina bo!e 8U j boom'ibaō hewa. nk kahea hou ia he hahiwai mnluna o kei» ! ninHU hooknlii n i, a malMila .au 'i ike 1 na Kohini iJ'rrisauie Hutcbiuson, o Hoo. J. O Cartsr k* mea ikoik » Ioh ma ui' kue bua i u'u pake in meiinwo. A e L.»ai oia oiiinawa, ua tnoe mnlie keia niuaU iloko o ka puuwhi o 'ka Lhha), h</Ib m>e i naike, e hanu ana ao. A aia ba M, H. 1888, a!a huu taa> 1h kein me», a hooiunkn h u e kulo iloko o k« Lahui, uola In aa k' bea aku au 1 hal-»' wai ma W iiluku, a ua lawe (•u i Da kaumaha n pau ui.aluoa ibo u'u, oia hoi nn huino ia £Lai, u me na eueaii lehulehu o jan hobloha, « ffiai ia mnii.iwa mai, le 1 makemake iU ia'u. Ke īke uei onkou, aole uo ī hele mai ut-i nae ka manao kokua'w.ile

uo i kekehi l«hui, ai kt*kMhi poe kakai kabi, i 1 i i Mr. Kiuu<-y pnh» uie he ruen ln hs Whhi uih-ua i pu-a iu mai. Aka, eiike me olelo tuf.ia iho uei, he luihi ktt mnuawa o keia waiho aua iloko o ko'u uoLnoo, n e hela pu aua au i ka opu o ka honua me ia manao kue o'u i oa pake, ke ole e hoopouopono ia elike me ka'u a tne ka na paahena e koi uei.j He mea haohao loa ia'u ki pii mahoiihii» &»» o na pake, oiai i ko iakou ! hel» aua mai, he mau kiuo kaue wale | uo qh nunni ma ko lakou aiua, a loaa ia Ukou he huioa mawaena o 18,000 a ' me 20000, Het»ha la ua mea a lakou j i iawe po mai ai ? He wahi palole alu- j alu mena lole wawae kohu eke laiki ka . nunui, he lauoho loihi e kaiewa hele | ana ma ke kua, a pae lakou ma ka aiua j uei a lauua me ua kHuaka, a kapa m»i, la ia kakou «loha A ihine, alaila manao' ae'la kakou, he maikai ka pako, he olu-j olu a he aloha. Ea ! i hea la kahi i | <auua ai a i noho pu ai a lilo kukou ij mau aikaue ua lakou. Ke ike iho la j oukou he h«na akwmal keia a U4 pake,; he hoomalimali i pili aku oe iaia, kou j uaau a me kou waiwai, a luahope ako ua uele, Nolnila, tu» ka hoohalikelike uua ae i ka lahui pnke, ua* k» helaua o uh kauaka Hnwau, ua aueaue eliio. i« Ukou ka hnpalua, ® au w*k'hiki pokole wale uo i hnla iK-l -moka huh, a ehia makahik{ i koe a Use pu kakou uie Lkou. No*« iho, kt» ku u«i »u mH ka i»oso e i aua, ua oki, ua pau, mM ht le hou m»ii ? a iua aoU» p l>», e moe aku «ua kakou o k;4 p;>ko a he luhui pake ma kei?v siua. E> onelo nei kek*hipot% uh hal"» k v bih b '1869 s m«* 1872, o;a k« uiau«wH kupouo e ai, a e paui hi i ke kosao su;ii o ka pake, Kes o'.elo uel au ji: la, t i» k* wa kupo* 00, uo ka tue% u* ike jj»>>a» kak »u i k<>* kaUl ui»u hnua a ua iahui U. La knkou hoou>aki>wakvi i>ku m iuc lakou, Uw«i

hku la lsfei a i kn ui/.hi khLi, ka maaua:ūh poi, k.e j,a'it-.ukhu i-, ke pi»ktfuk»a ii> 1)11)1, ke paka, ka hol'oi lo!p, « me kek'.hi iuhu haua hookanuoono e se i uj'>a ia knkou, a ke ku ■Whie uei : Dn do ke ah« 'a. ejH uule e biki k-.kuu ke pauiiīooi aie iif» pnke n.n u» tjLo '> pau, oiai a kd k' k »u uln hi.a, nole Jti i )ik jme uu pake, i>e uu 1 nku ko iutu hlu, ahe h»p« m'i 1 iiu krt p«kp,

Um ikē M 'iio ku me k><'n ma« noakn, ai+i cqh VVniluko, hn Hui Iihdh Poi do kekahi uiau knuika H-.waii ponoi, Ke houiknikH L0i liikuu'e lua'i i:i Inkon b«!o/i>nn «ii'i uie k>i : e opa aku ī ka pako »y pilipu i ki pnU, ua I1080 l'ikou mn nn dQ!) a pn'u «ule e hiki, oi<ii he ajhb'i«l)U'i on filo, ke hoohtlikehke la me n * pake. Alai b» l)ooojaka Hoa o keia Hui, be eouo ka oui o ua Lnīeku'ii pjj u uh pikf>, #īk'i i mnuawn, lie 1ch nqi, uoLiila Xje euakehewa Wiile uo ko ku w»le & uuu'i me ka haua oIh i kek'»hi euea e kaup.de ' i i kp iiik ;ii luha uui nan mu ke «ioa. AoLe ai poi o kt* ua Ukou nae e ia iuai J(j k'isou. Eia pa me «'u he uiiiu olelo i hocl«ba ia e ku papa K« Leo o ka L ihui, a peuei na olele: "Oa houlaha i« he LuUwai ko keia po Fobh» e. hiki rnai «ua uo ka lohe ana 1 ha loea v. .-hew.-he uo ka hoohaiki aua i na pake. 0 keia ka lahui ī hookauwa ia iu iho me kii. hoomnnawīauni, ē kahu ai ua kakou,, e lawiiia na kakou, e mahi ua kakou, n e liiua nie Ikakou.''' He niau mea f)i«ij aole $ hiki ia'a ke lioole oe, ke holke mei juei keia aiiiu olelo he inaikhi ka pake, mahi ai, ho huh iii dr kakuu, » pela aku. Alail», heaha aku lia men i koo, hp haawi pio ia kakou iho uial' lo o k» pake, aoho uaanaoUnhi f>ku i koe no ko| kakou mau pono. j Em iloko o keia kulan'ikHuhale, Ue j hooiknika uei na kMiika Ilawaii e ku- | kulu 1 Hui HaWiiii, a o oa kumu oia hana, no k i uianno e paeoioni me na pnke iūk ke kuai poi a me na hana o ae i lilo naui na kauaka HaWHĪi akn, He kuhi'newa uuilo», .ma o ka kaknu mao .>Jolf-i'i o ka noho aku malalo o kn pake, h rne t.e koaolua ole, ke ole\o nei au ia oak«>u, ao!e e hiki ia kakou ke p«lu i !ta a e Unpai pa i ua h«nK iloko o lui ain) me ka uoauao e boi hon m«i nn ko !kakou.aoao. O ua knmnn a k(i.ki u l kouoio ai mauiua a maa ua Mo be wnwae okoa raana e komo nei, a o ko knkou minamioH ia laliou, mi ka pooiaikni o keiu 1h a pau ae, he aiiu hnuH poho wile no ia, A īua e ma l<em'»kie aan knkou e holo u,ono kela inau/io (UhikHĪ o oui 6ei iloko o ka p«e uana i kukulu i ke«a Hoi, eia ka wh pouo e «>jflo ni kakou, e hele ka pake ujh kahi e, a e wiiho i na Iiana o ko kafenu ainH n i k'ikou e 'iaoi, aka ina ao'e ueli, i kn la hu i ho.)k >mo ei i knu d«Ia ili ko o kn Hni, nole ne e ike hou ahiki ī koa m> e hosi. e nho oo ka Inwe aku i kn k-»ko» ma i d-.|« : maileKO aku o ke Hiii, a e kulou aku malalo o n-» pake. Ūa 1.hW j ui<.i au i kein oiiuho a lio hku, uo ko'u luhe tn»»i mawaeoa e oh k iiinku, ht< luiuHiuiuH ūkou ī ka pake, nka i) >'u ih y nole. He mea makebe.v« w-.le iio ko olelo ne iua pela ka-

koa e bnu»i ai, e hoi.hou uiai uo kela uihu p idi> i lilo ice k i luh i aiHk«em«ke kakoa e lioi hou oaai, eku ne ilaoH aa HhWhii oiiiio a pau, a e loknhi tne ke kupna aialuua o keia ninau p#»ke; m»sl>iila w«le uo ku ikaika a aie ka -lnua'k'ila o k« lihui. He maoawaikeia e knakua t»e ai na maka, a e ouna i l;o ka.koo nlauui e hale ai, i-na'i koho uini ba anao kne pake, alaila pooamkai «.aa kf\ aia» laa m& ka aoHo kokua i» Ic»kou ea maopopo no ka hopena. ! K>* makeomke eei sjsu. e hoomaopop©

ako, ao?s su i kue i kja pake ma ke ano, pilikioō, aole loa pel"j, uo kn pouo a uo j Ke ol.i a.oie ka poran,ikai maa loa o ka L >hui Hhwhh h me kona kuokoa. Ke paio uel nu, a o paio'iioau aku ana ahiki i krt hopeua. j Heaha la keknhi epau mea i loaa ia kakou mai na pikeujiai? Eia kekahi, ka uaiii; o He mea uiakewehewaUe ajua aku i ka nui o ua iuo n me iu popilii-iia i loaa i keia Inhui miimuli o ka opUma. Aohe Lkhui itfu a ae n Inpuwale uoua i uihi, a hoolaha i ka opiuuia uia keiB | Paehiua,, o ka pake wale uo, ua lakou i | ao aku « hoomaamaa 1 kauaka Hawaiī J un\ ke puhi hua, a h|ki mai i kein U, un piha.ka aina me ka hohopp. uahi' ro1« e hiki be hoola in, 110 pupuka lwleheleual ho wiwi ko kiu» ht> pslap >lu ka uoouok a he huue ka noho Mia, o pvHhu aua i uio uh lol^ i ho!e a pelekuuu i W pa-a opium», k' w-> keia Uoptua wi»livteli a ka lahai p«vk»* i lawe mai ai, i JE»h hou, i: ai pooweUweli eau* i l)0oue i s.a aiunloia. oiki pns.e, iist l i kui lohe,| uia ks M H v4 p-.o h » \ \ m < L «u liu.i ha kalepA, a i|!»Uiu i i s uioku, h|> wnhi pake kuke ua 1 mUūi m u » mti, jHule uae i uiauio uS.it !A n ,>i u >»v >, Kk"»|UH Uoho oia iwa- , «ui o u* kauH.ka, a asa kaUi aua i uo-

ho a), ua lib» keia mai, a he miu makahiki \uihi eaahope uia\, aa 2aba.ae la a maLuahua, me ka uoouao ola ia he oeai lele keia, aka ua nui aua hlo ) nae* hooweliweli su-i kēia pae m6ku. h.>u aku? He oui wale ut b« ua a l*'K\>u \ e lik'i ma na aihue Kaoinlii wahine mo tia b Kti a iakou a pam na kHi.nln; puni pu tne ua ohikua, a me ua khrairna bp nui wnle i pu ka ui*wloko ujai u kn laUui a kukuu *■ ka>nailio uei. —-

N..l«ilaeku wale noei kukau i keia lh uie kn haoaole ī k »hi hin i e p ile «ku «i t kti laha uui nnn o k?i pike ma ka »in*? £ kali uuei kakoa am >e pa me lakon aia ke kihei hookahi, o ma kahi moe hookwai, a kom j pu i ka lolewaw->e hoiakahi, alaili pila aku? lua pe!a, e «bo uo ka noi e moe, a e pipii mti k> pake ilona a il ilo o na pom wkai i kaih in mai īa kakou aku. E ho»kaika kr iiou me ko kakou oihu luu-», me ko ka «ou noonoo uae na Uou a k»kuu e pnh<ne ka manno luk»h:, e hui hke na kauaka Hawaii a pau ma ka aoao hookabi, a e hopaa me ka hoonawiHwali ol» abvki i ka ianakila nna. Aole au e clel< aku ana ine Da puupnu lima ame n»pauku laau oukou e pala aku ai, aka me Da kanawai knpouo aka ahaolek e kau mai ai, a ina e holopono ana, u< maha ka aioa, ua loaa bou ka mauuo lana no ko kakou mau lima banH, po maikai ka ohana a ola me ka oluolu kt kou b pau. I ko'u hoopau ana i keia, e noi ake ana au ia oukou, e boi kakou a haoa aku i ka mea e pouo ai ka aiaa, an> ke Akna e maluma ia Hawaii. Na ko'u boa Mr K.inuoy e hoike ak* ia oukou i na mea i koe, a e hoomaop< po pu aku i ke ano o ke K-iunwai i mn kemake īa maluua o keia kumuhana I auo nui, me ka mahalo 1 ke auaiiin a j me Mr Kinney no kona inahele pauaho I ole ana i ka'u mau olelo. Aloha oukou.