Ko Hawaii Pae Aina, Volume XIII, Number 9, 1 March 1890 — HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o Ke kipu ka Ili Ka Olah kau lio o na Hilana KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o Ke kipu ka Ili

Ka Olah kau lio o na Hilana

KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono.

" O na mea kana. ko'a luhiehu Na k»hiko haaheo o kfl koa Kavali» - O kawake »me ke' nl» O ka aia.kia ia o ka oihaiia Naitii."' MOKUNA XXXIII. PELEEAKE iiOKO OKE KUMAKKNA —KA ELELE MA.I KĪL MM O \skl.Y.. AKa, e like 010 k&'a i bai maa aku nei, Hole no ia mea ka'a haakai i hiki mai ai ma na kaiaolu o kou aopom', aka, aia wale no ia malalo o ke kauoha 1 a tne ka laulua, a o uh kaum&ha I&, oia no kua haku Moiwahiue Mellna ka haku wahine kiekie o na Hilana, oiei na waiho mai oia i keia o!a ana, a ua hāla aku ma kela aoao o ko ke-kino hopeni o koa kaikaahine ālii hoi aia oia ma ke ala pohihihi i maopopo oleia'u koha ho penn, a oia jho !a eke alii ke kumn 0 ko'u hoole ana i kan noi o keia wa, Nolaila e ke alii, e hoomanao ilio ov aia no he manawa ma keia hope ako e hiki mai ana, alaila, e hooko no BQftaei kaua i ka mea ako kaua mau palioia i hnna ai, a i Sīla īa ai hoi ma nu paia 0 kela hale aniani ilana o k.i aneinoku. Mamuli o keia mau olalo waipahe a Woka Kare i awili pu i* me na hoomanao walohia sna no kona luaui m«koahine, nolaila» ua waiho aku la ke kaikamahine alii Ane i kona ae uie ka manao maikai, me kona hiliuai pa ana hoi malana o na olelo a ua haku aliī la o na Hilana. Pahola pu ae la nohoi kalono a paoi o Pelekane ua make ka Moiwahine Melina 0 na Hilana o Wale, a e like me ka anapu ana aka uwila pela ka hikiwawe i aaha iho ai ke kuianakanhale holookoa me ke kanikeu no ka mea i make, malalo oke kuahaua alii a ka Moi Uilama oiai, akahi no lakoa a lohe aa make oia. Ua hoohapa i'a na hae o na pahu hae, ao ka lahui aia iakou iloko o ke kumakeoa me ka minamina nui nona, a ua hooman ia ke kanikan ana o ia lahoi a ! hiki wale ika hoohuiia ana ona alii opio, Woka Rare me Aoe Uilama. Nolaila e huli hou ae kakou no Wo* ka Bsre ame kana mau hana ma ke aloalīi o oiai oia e hvoha.!a ana malaila, e hoea maa aku ana iuiua ona na poloai lehulehu mai na keikikane ame na kaikamahine alii aku, a ua oluola pu hoi i ua Woka Rfcre !a ka hooko aua aku ika lakon mau kono, a he kohu i'o pipi maoli no koua auo e huki hele ia ai i o a īauei.

lioko o keia mau kouo lehuleiiu, aole lo« he maa hauuaele i uiai., aka, o na teataa hauo!i waK> t\ua uo oie ta ma!ubia mo keta me keia wulii 2 malaaia ia aua o na papa aliaama. Pe!a mau iho ia ba auo o ko Woka lvare uoho aua ma Pelekaue, a oi&i oia iloko o koia uiau uluuiuUsehitf « koku lauakauha\e iioua ka eielo i;i aua ' aoie e uapeo koua la," aia hoi, ua aku ta itB ua kulauakauh&lo la 0 ka , uaui keknhi uiau keikialiī iue kolakou m&u kuliiko 0 Uoike aua umi keknhi «u|Aiui mamao mai lakeu. | 1 «* poe keikiahl k i kouio ak\| ai iloko o Va aiakelukoiu 0 ua !uhith| ua ui o k« kulaoakauhale aIĪS o l'elekeue, aia ko iakou luau uiaka ke hoohih| a

ala ina nani o kela a me ano. no ka panina o kji lakou kilohi atf£ ika nani oke kalanakauhale alii hoohiki loa aku Ia lakou no ka hale aIS St Abbey; a ma*ka lima o ka Moi UHania waiho aku la lakou i kekahi pii|apala i kun; ia me ka hoailona alii o f?ale. I ka loaa aua aku o ka palapala ia Urama, haehae koke ae la oia i ka uwpa a heluhelu iho la ina olelo o.loko,; a penei na mea 1 kakau ia: I . I kuu hoahanau Uilama; me'ke kaumaha nui au e hai aku nei ia oe ua nalowale aku mai na kaiauiu nei o Wale ke Keikialii a Haku alii nuio na Hilana Woka Rare. Ina ua hoea aku ma ia mau palena. o kaua akila e hai koke mai oe i ka lono; oiai, ua pakolu i* īho na ehaeha maluna o'u no laua na keiki amo ko laua makuahiue hoi i hala ma kela^ao. Kou hoahanau, - Rare. . . Mahope iho o ka pau ana o ka Uilama helnhelu ana i ka leta, pane mai la oia ina keikialii me ka leo eloha me he makua laOka Haku alii ona Hilana eia no ia ma ko'u aloalii nei, aole nae maloko nei ona paia o ko'u hale alii. aka, aia oia ma kekahi hotele mawaho aku nei 0 na palena o ke kulaoakauhale ka hale hookipa hoi o na kamahele, nolaila e kala mai ia'a rō ko oiikou nele ana laia ma ko'u aloalii ponoi nei. No keia mau olelo a ka Moi Uilama, haawi mai la ua poe la i na hoomaikai no ka Moi i olelo xa "Ka puowai liona oke kahua kaua 1 kona ma.u la,' 5 a kamoe aku la na kapuai o ko lakou lio no kahi o ka ha'e hotele i hai ia mai ai ia lakou. E like pa ana a kekahi makani ikaika ma kona alahele, pela nb ua poe keikialii la i kuupau aku ai i ka holo o ko lakou lio. Emoole aia lakou ua hoea aku la ma na ipuka o ka hotele, a malaila ua hui a halawai pu lakou me ko lakou haku opio iloko ona kipona ake aloha. Ua waiho pn aku nohoi lakou i ko lakou mau hookohu ma ke ano he mau elele mai ka Moi Rare mai, no ka huli a imi ana i ua Haku alii la o na Hilaūa. Maanei ihr : .ke aku ai o Woka Rare 1 na mea apau e pili aua iaia, a me kē "kumu o kona kiki ana i Pelekane, a mahope iho ona hui aloha ana me na hoohali olelo no ke one hanau, (na Hilana o Wale) ūa hāalele hope mai la ua poe keikialii la i ko lakou alii opio, a huli hoi aku la no na Hilana o Wale me ka lono hauoli o ka lakou huakai. . .- Ia lakou i hoea aku ai i ke aloaiii o Wale, hoike aku la lakou i ka Moi j Eare, aia ke Keikialii W oka Eare i Pelekane ma ke alahele huli i kona; kaikuahine, no ka manawa 1 maopopo ole kona hopena. Mamuli o kaia hoike a na keikialii i hoouua ia ai ma ke ano elele, a me ka loaa pu ana mai hoī o ka pane mai ka Moi Uilama mai, nolaila aole ia 1 lilo i mea e hoomau ia ai o na manao kaumaha o fea Moi llire, aka, hehee ae la ia « like me ka hau hee, ao na mamolana hauoli oia kai hooalii iho iluua oua. >Vahi aua Moi Eare la i puaua ae ai, &e, akahi uo au a hoouiauao ae no ua mea i wanana mua ia a he oiaio ke ike nei au ika hooko ia ana oia mau oielo. Nolaiia me kona hookaulua iho, kuahana ae la oia e hoopaii ia ka nohoiia luuluu o ka lahui no na alii opio, koe wale no na hoomanao kumakena aua no ka Moiwahiue Melina.

E like rno na olelo o ke kuahaua uln pefa ka lahni Wale i !u ae a. i ua liootnanab kaumaha ana uo Vo lale m īuau alii opio, oiai ka tono hauoli ! loaa mai »i ie pili ia laua. A pelti lakou i uoho ai iioko o ua ,-hohia kauoli & hxki walo i ka \v& i hoea iiou, aku ai o ka louo o ka hopu pio ia aua o "K.a naiti lvouiiauo > , ' a me ka maiiai ia ana o ka " Haku alii o aa Hilan* uio ka opuu pua haalioo 0 ko kupulau," (ke kaikauiahiuo alii Aiif» Pilama o Votokaue ) Xa keia uiau louo i hookoiuo aku i ka lahui halookoa iloko o ua hauoli kulaia 010, uiai ka poo 0 uoho

ana, mā ua kulana tiekie» a liiki aku i ka lopa haahaa loa. , Ma keia wahi e hookuu aku a.i ko kakou kamailio ana do ke aupuui Hilaua, (WaLo) oiai aia 110 lie manawa Oia koia mua aku e liiki m&i ai ka la e lioohui bou ia ai ke aupuni o Wale rae Pelekane, malalo o na booponopono ana a Woka Rare me kana alii walune, na alii opio hoi na laua i kaikai ae i ka poe haahaa a kaulike ma ke anuu o ka poe waiwai a hanohano, uiamuli o ko lāua haawi manawalea ana aku i ka poe ilihune me kekahi o na loaa aupuni; ao ka mea hoi i hana ole ia e na lii mamua aku o laua. A oiamuli oia mau mea ua kapa aku ka lahui īa Woka Rare, o ke— "Keikialii haawi puu nui o na Hilana—Ka Moi Opio Puuwai Waipahe— a o ka opio nana i rula a iliwai liko ka puuwai o ua meā apaii a lilo i hookahi." i Ano eka mea heluhelu e aui hou aku k'aua i hope ma na kaiaulu o Pulekane, o hooipo hou me ka mea nona keia moolelo, oiai oia e kali pauaho ole ana no kona pokii kaikuahine o ka huli hoi aku mai kana misiona hooko kauoha aku. i Ua lilo pu no hoi oia i mea nui i mua o ke alo oka Moi Uilama, na lii, ka poe hanohano, a hiki loa aku iwaena ona pohai oka lahui Pelekane, he pili paa 110 hoi ke aloha o na mea apm noaa, e laa ka nani ameka ui o kona i»au heleiielena, i awili ia me ka iraipahe o kona man manao, a, pakela loa aku hoi ma ka hamama akea o kona puuwai lokomaikai. Me keia mau ano ae la i noho iho ai o Woka Rare me kona ukali Malnna Malamalama e hooouu ana na maka a e hoohie ana na manao ina luhiehu nani o Pelekane a hiki wa'e i ka wa a kekahi hololio opio i kipa aku ai ma ka hale hotole a laua e noho ana ka hololio opio hoi i olelo ia ma keia motkuna ae. MOKUNA XXXIV. KA NAITA. O Kk KiMU UL.<LTA. He malie mol&le maikai ua kakahiaka la ana kukuna o ka ia e hoo!ej pau ana i kona malamalama maluna o ka ilihooua, ua ahuwalo na pae mauna o Pelekane, a o na nanaina apau o ka aina he nani wale no ia mai o a o. Ma ua kakahiaka la aia o Woka Eare me kona ukali Mahina Malamalama e hele holoholo ana maloko o kekahi ona ululaau mawaho aku o ija palena o ke kulanakauhale, oiai ko lakou mau lipo eko mai apa ike ahe kehau oia kakahiaka, a mamua ae oke kani ana a ka hora 8, huli hoi aku la laua no ka hoiele, no ko laaa paina kakahiaka.

Iba pau ana o kft lana pama aDa, a oiai no laua e lioonanoa ana lioea mai la ka elele alii mai kfc kaikamaliine alii Ane Uilama mai, ē kono mai ana i na alii opio e liiki aka ma ka lialealii i ka hora umikumamalua o ia la, a ua panai ia aku no lioi ka huaolelo "ae," M ololaita." Huli hoi akn la ka elele, a o na alii opio boi haam aku la laua i ke kauoha i ke kahu lio oka hotele e hooniakauk*ta ia ko laua mau lio i ka h.bra 12 pcboi o ia awakea, 'l ko kokoke &ua m&i oka taana>Ta» aik u& mau alii opio la e liuohau aaa ia laua iho, ai ka paa ana o ko laua mau kahiko ua puka mai la laua uo ke uui oka hotele, kahi hoi a ko ai)aina o ka poe hanohano e nolio aaa. Oiai laua maloko oia keena. aia ka leo malialo oke anaioa kē va īa uo laiaa no ka nani ame ke kilakila o ko laiia mau knlana» ana ka hihimauu o ktf laua mau kahiko alii i pehi aku ia ( kua a— . j I "Ai ka aianu īluna [ j iiauu ao na pua o Kukaniloko»" A mamua ae oko laua ha&iele &n& j mai ika hotele aia hoi ua hoohikilelo i«, ko laua h«utt mamuli mamuli o ke kpmo aua aku o kekahi naita opio, a aku o koua mau kaiua wawae o |uk&li ana he walii paele makalii & ka l&^u&ole, Maiuuii o ke komo ana aku a keia opios ua wawa hou ae la ka leo > o k-> «uiaiua uona» a ma ka hooI aua ae ine kela mau umxi uiua j djua ua like a likē ka v»j>a laki o Apua. .

Ua kali- : ko ia «a nq|ta opio. la i korao bope aka ai rae kekalii aalm Ulaula, ahe papale lauleu nui kona me ka hulu Oseterika e pulelo ana, a ma kona mau buti e paa ana na sepa (lala. Oiai ua naita opio la i kouio aku ni mekoiia uleali (kahi paelo makalii) ua hoolele pu ia kona lauli e like me ko kona maa mtia ma ka oihana, a ms he mēa la ooē paha kekahi eka moa helohelu ilok ) o na hauli manao pahaohao no keia naita malihim. Ae. aka, e hoea mai ana no kaua i kahi e hoopan ia ai oia mau manao ke hiki aku kaua i kahi o ko kaua moolelo e puana ae ai owai la ua naita opio malihini la. E like me ka mea i hoike mua ia ae nei ualioolele ia ka hauli o ua naita malihini la, oi ii ka lena ike a kpna mau maki eau ana mao a maaneī, a ma ia kulana i loaa ni iaia ke'a haawina mamuli oka halawai ana aku a ka īke ,o kona mau m ika me na helehelena nani o kekahi ona naita, no laua nn leo mahalo mua a ke anaina he matt minute i hala iho mainua. Ao ka m*a nona ua helehelena la nana i ho ae ka hauli o ka naita opio malihini, oka Haku alii Woka Rare no ia o na IlilanaMe ka leo malie i puani ae ni ua naitH malihini la o ka aahu Ulaola, (tne kooa mau līma e «po aku ana ia Woka E re) Aoxr6 ! E kala inai ia'q e kou haku oiai, ui hewa wau mninuli o ko'a hoike ole aaa aka i ko'a w&ki a hele « oiai ksus iloko oua bora o ke kHamaha a me ka luulau no ka Haka wahioe o na Hilnna. . A oiai aa raa ko'u aU o ka hooko kaaohe, na naauao mua uo wau aia no oe ma ke aUhele huli no'u me na manaolan?» p»h>, a ke mihi nei wau no kou hooluhi hewa i% e ko'u awahaa, aka, e kuu Hsku Alii, he mea e hauoli ai ka muūao a e haiheo ai ko kaua aina kalaiwi ma ka oleio ana ae "Ua hooko wau i ka hana i kauoha ia na'u e han«, ua pau ia me ka m lal ihi me ka nui ole oka lahi, malale ona alakai a me na knhikuhi piuaho ole aua a ko'u pailaka mokaīii a hr>oi»2aawanui nei. Ae e kaa pokii aloha, eia aa mahope o koa mehea pololei me ka pauanp ole, me ka manaolana e haii loa aku nou, ao na k«p*kai o Itiii , i ka paha hopu # aka ua hookuia mai ia mau manaolena 8»8 o'a ia'u i boom , m i *o ae ai ī kela aoau auāoleio wanaaa, wahi a ke Keikiulii WoUa Rare.

A oiai uohoi, i lioomau liou aka ai o Woka R-?re i ke kaoaailio aos, ua ike bo wau aole lja hookahi mea uiwlaio iho o ka la e hiki ku aku ituaa ou ma ua ike a ua lawa pu uohoi oe e malama noa iho. Mamali o keia maa olelo a Kare i hiki in»i ai kaua e ka i£ea heiahela i kalii e hoopau ia t»i o ko k&ua pohihihi qo keia aalti opio malihiui o ka aahu Cl iul£, uo»e ka ia ho mea e t aka oka Kaui Ēasmia ao ia k* icde lioloho kauiaoa o ua Hilaua aiai ke aupuoi tuai o ItsiiH, m&hope iho o k& pau aua o kaua haua hopa pio i ka uaita Komiano ka eu liookalakupaa o ua pali eiwa, ao ka liapa keko kauieliai ruua hoi o ua kuahiwi o Italia. KoUila, iki p.-iu aua o ua kuk&i k&ui&iUo aaa a AYoka me koua kaiI kaaliiue, kooio aku 1& lakou uialoko o o luaua, a uia\aila i | hooloaua ae su >Uui i koaa | kapeea moku iieua o koua kaikaaaue. I Wahi aua usui Eusiuia la, eia ko'a kapeua moku ka tuea usua i m&l&uia ia*a ko'a holo aaa sku a me ko*« hoi msi aei, a uoua h.15 au e ®ie nei 1 kooa !obamsikai piha uo fea wa m»u loa, A heaha tu>i kn'u mtksua kupono © hookau aka maluua oua a u>e lt* poe pa me iua soU) uoLaU e noonoo pu mai aaa knua. No k©n» ffi»u u?e!o & Rus;aU, ike ilio U o Woka R *ra ua hala lo». kw laoa uiauaw* i makeaLake i& &i e hot>a aka ma ka haleahi St AM>ey noUila m&hohope 1110 ona īke me us hooUaua mak«uiaka aoa % kakau koke iho U U i kekalii palapaU ua ke kaikiuaahiue i.Ui Aue UiUma e uoi aku ata i kou* ibi~ ibi e k»U ia mai oi& uo ia Uookaki wale uo mamuli o k& hoe* «aa mai o koua pokii kaikuahiue &lu, h uh hoouua k aku Uia oia ka lim* o eielo. Oa loa% niM U aie ua k*i aua mai ke kdkamabi.«u «Ui UilMii n«ī,