Ko Hawaii Pae Aina, Volume XIII, Number 13, 29 March 1890 — Hoopii Mandamus. KUHINA KALAIAINA KUE IA LUNA HOOIA. NA HOAKAKA ANO NUI NO KA HOOPII A KE KUHINA, A ME KA OLELO PANE A KA LUNA HOOIA. [ARTICLE]

Hoopii Mandamus.

KUHINA KALAIAINA KUE IA LUNA HOOIA.

NA HOAKAKA ANO NUI NO KA HOOPII A KE KUHINA, A ME KA OLELO PANE A KA LUNA HOOIA.

Kl', ANO Nī'l OKA OLKLO HOOHOLO AKA AIIA. O ke a»o nui oka hoopii a ke Kuhieia Kalaiaina i ka Luna Hooia, e koi ana ii i k« Aha o hoopakaia ka Pala pala Koi (MaLil-im!•.-<) e kaaoha aaa ) ka Luaa Hooia e h >oii a e apono mai i'keka'hi mta bila e uku si i na uku hanao luun paahao'i hoooohoia no na paaha;) e haoa la ma ke alanui o ka lua o Pe'e, miiloko ae o ka haawina '* Kokna no ua Paaīiao, " a 6 katioha ana hoi iaia (luna heoia) e hoike mni oia i ke knmu no koni hooia a

Hpono ole ann £ohi. Ke o!elo dpī te Kuhina ma kaoa olelo hoopii, mnmnli o ke knuoha i h»awi ia ma ka Peeku 215 o ke Kaoawfū Kivila, a me ka hoololi i aponoia ma ka la 8 o Augste M. H, 1802, ua hooliana aku la oia i ka" huioa o 300 poe paahao e hoopaa ia nei ma na hala paahao he lehuleha wale iloko o 23 malama i hala ae nei ma uh hana aupuni, aoke oi loa naa uia na alanui aupuoi. A iloko oia mau malama i hoohanaia ai na paahao ena ia ano, ua uku ia na lilo lae na paahao enailoko ae o kn liaiwiu i " Kokua no ua PiiHhno. " Pela pu hoi me na uku no na kiai a ene na lana kiai oua poe pa&hao la, e komo pu ana ma keia hela ana na paaha'o i hnopae- ia maloko o na haie paahao ma Hilo me Puna. He 50 o keia miu paahao tna Hilo a 1336 Puaa, i hoohans ia e ke Kuhin'i' loamuli o d& kanawai i hoike ia ae nei, lloko o ka manawa i hai ia ao ls, ma na Alanui Aupuni o Hi!o me Pana, me ke Komo pu o ke Alauui Anpuiii ru i Hilo aku a ka lua o Pele. A wahi t ke Kuhina, ke olelo nei oia ma na buke e wailio iīei ma ke Keena K:.!?.iaioa be hoike nei na moolelo i paa malaila he mea ī maa mai kinobi m°i o ka malama iajjana o ia man buke, ke kaki ana ame ka hoopaa an*i ia maa liio rja ka haawina " Kokua no na Paahao " A wahi hou ake Kuhina 5 hoike ai ma kana olelo hoopii, i!oko o keia msu makahiki elaa e nee nei a hoea mai nei i keia wa aoie i hoole iki ka Luna Hooia i ka hooia ana i na bila no na !i!o ni, a kiai ana paha ina paahao i hoikeia ae nei, a poe paahao e ae paha, koe wale no n8 bila no oa li'o ai i hoolakoia aku ai ua poe pasheo la, a me nn bila no na uku oua kiai paahao o Hilo a me Puna, no na malama o o keia mau bi!a ka ka Luna Hooia i hoole ai. O keia mau bila„ wahi a ke Kahina, ua pono aua ku ī ke kanaw'ai, ma ke ano he mau hana ia i kauohaia e kekahi Mana Oihaaa o ke Aupauī e Hke me ka uiea i oiaa mau i aa Keena ls, a o na haaa maoli ī haua ia no ke Keena KaUiaina, ame na haina dala i koi ia poa ua mau bila la ua pololei no. A oiai aohe mau haawina deila kupono oae e hiki ai ke ukuia keia man bila, koe wale 110 ka haawina uo ke kokaa 1 na paahao. A e hoomauaoia o ka hoole ana o ka Luua Hooia ika hooiuio aua i keia oiaa bila, oia ke kumu i ala u?ai ai o keia hoopii a ke Kuhiua. Ake olelo hou nei ka Kuhina mamuli o keia lioole ana a ka Luna Hooia a hoea mai aua he pomo a he pilikia maluua oke Aupuui Hawaii ame ka pouo oka lehulehu mamuli o ka hiki ole aua i ke Kahi?* a roe na luua aupuui kupono e ae uo ia .hana ke hoolaw« mai i ua kt«-i a tue ua lako ai uo ka aialauia ao» iua pat?hao, k» 1 ole ke Kohiua a uie ua luuh aupuni e tu>olilo aku i ko iakou uaau dala pouoi. O kēia ke auo nui ok» olelo heopii a ke Kuhina Kalaiua, « <? ia iho hoi EM ANO Sl'l OKA OLELO PANE A KA Luka Hooia. Ua paoeka Lan* Hooia i ka hoopi», « eia ke āuo riui peoei' O ka Uiwia aua a o ka ao» pa. k* ikm hooia aua i keka'ai bi!a i w*i hoia aku iaia (Luua H«>oia) he oei ia īloko o kaua hooholo a ] ike ai pouo, aua Uifei ke koi ia nsa ka aaauUoiu^.

Ua ae no oia ua hoohana la iloko o na malama he 23 I hala ae oei, maalulī o ke Kauolia nu!t h ko Kuhiua Kalaiaina, na poe paahao i ahewa ia ma ka nana oolea, oo lakou psha kn nui he 300, e lia.uu ius na haaa aupuui a oie ria alanui Hupuui. U;i ae oo oia, o ba liip no ka ai, ka iolo, ua kiai & me na !una, i kupauo uo ke kokui au«, uialaffiß ana, « njē ke ki;.i ;itri i ua piahaō, aa kaīn ia no noa kn haawina. "Kokua no na Paahao;" ak'a, ua hoole u«e oia (Luna Hooie) aole i puno ke kaki ia ana o ka uku o na luna ma ia.haawina. Ua ae no oia he 50 poe paahao i hoopaa ia malokoo na hale jpaahao o Hiio uie Puna, a ua hoohaua io'ia no ma na alanui aupuni, a me ke alanui o ka lua o Pele, a eia kela mau paahao ke hoohanaia nei ina keia alanui. Aole l maopopo īaia (luua hooia) ka haua maa msu ake Keena Kalaiaina 00 ka mea e pili ana i ke kalei ana ia mau lilo ma ia haawina (oia ka haawina kokua i na paahao) ke ae nei oia, aole io no r oia i hoole mamua aku nei Ika hooia ana ina bila no ke '.okaa aua i na paahao, kpe wale no keia man bila a ke Kuhiua i waiho akq ai imua I' t Ua hooie ka luna hopia ika pono ō ka auhauia aua o kekahi Mahele Oihana Aupuni mamoii o ka maa o ua Kee na ia. A wahi aka Inna hooia, o ka mea i maa, oia hoi ina e hoohana ia ana na paahao ma na hana aupuni, oia Kalawe ana mai no loko mai o ka haawina dala oka hana i aeia ai na paahao e hana, a e hoihoi ae ia mau loaa iioko oka waihona aupani, ma ke ano he mau ioaa aupuoi; a wahi aka luna hooia. aole i hana ke Kuhina īa mea ma keia hihia. Ua hoolo no hoi ka lana hooia, aole he mea e hoopilikia ia ai ke Kahina ma ka hooko aua ī na hana o kona Keeaa. Ke ae nei ka luna hooia, ma ka !a 24 o Feberuari aku nei, oa waihoia aku imuaonanabila, a ua hooleoia i ka hooia aoa. A wahi ana no ka manawa hoiookoa ī koi ia ma ia mau bila, e hoohana ia ana na paahao ma kekahi hane aupuni, oia hoi, ka hana ana i ke alanai mai Hilo aka laa o Pele, a no ia haua ua hookaawale ia e ka Ahaolelo he haawina dala maopopo; a wahi aaa, oiai e hoohaaaia ana (napaahao) pela aole pono ke kakiia malana o ka haawina no ke kokua ina paahao. A wahi hou ana o ka haawina i hoike hope ia ae nei ua pau loa ia wa' i i waihoia aka ai ūa bila, - / O keia ae la ke ano nui o ka Olelo Paue a ka Luna Hooia, a e naea ana kakou i ka Olelo Hooholo a ka Aha. Ke ano nui o ka Olelo hooholo a Lunakanawai Makale E noonoo mna ia, wahi a ka Aha ina paha " o ka hooia ana a o ka hoole ana paha aole e hooia i kekahi b»la i waihoia akn iaitf, he m£a ia e hookoia ana e like ma kana hooholo ana a noonoo sna he pono. " He hana ianei ia i hiki ke hooponopono ia e ka Aha ma" ka mandamus? j

Ua hoakaka ka Aha i ka like ole o na mamala olelo "hooia a me hoole e hooin," a wabi a ka Aha o "hoole g hooia" Le hoole ia i ke apono ana i ka bila (hela-aie,) a ma ka palapala hoopii ma keia hihia, ua oleloia mai no ka hoole aDa e hooia i kekahi mau bila, aole no ba hoole ana e hooia, a na koi ia mai ka Aha e kauoha i ka mea hoopii ia e apono ia mau bila. E apono la mao hila no ke aha a ma ke anō hea hoi? Ke pale nei ka mea hoopii ia ma kona aoao wa ka hoakaka ana o ka hana (paahao) i ulo mai ai na lilo i koi ia mai ma keia maa lilo, ua hana ia maloūa o kekahi hana i loaa ai he haawina dala knkaawale, oia hoi ke Alanni o ka loa o Pele, a o keia mau bila hoi na kaki ia maluoa o ' . haawina aole i pi!i ia mau koi, oia sa haawina kokua no na paahao. He mana anei ko ka Luna Hooia Noi e noonoo a hooholo 1 ke kupono o na l.ikoodala maluna o ko lakou mau haawma pakahi, a e hoole 1 ke apono ana ke manao oia aole i kikoo pono ia? , Mahope iho o ko ka Aha hoomaopo-1 po ana mai i ke ano o ke Kanawni Lu- 1 na HooiB, oa hoomaopopo oia mamuli o ua Kanawai la, ua loaa ka mana hoohana i ka luoa hooia e hoomaopopo i ke kikoo ia ana o ka bita ma ka haawioa kupono oo ia mea, a ioa paha he koena kekahi o ia hnuwina, O ke kikoo dala malona o ka haawina "no ka hana hou a rae '.ko hale no ka halemai Pupule," wahi a ka Aha i hoohalikelike ae &i, aole in i pīli maluoa o ka haawina 110 "Ka Oiham Kiuai Ahi o līonolulu," a o ke kikoo i waihoia aku ma ia ano no ka hooia aiia, e mauao ia aolo no e kakaninoa ia ana, a e akeakea ia ana no e ka Ah«, ibi\ paha e hoopii ia tnai, ke kakauinoa ia sns o ia ano kikoo ms ka palapala papa. O ka hana aoa a ka Lana Hooia Nui ma ka ae ana a ma ka hoole atja paha i kekahi kikoo, wa ke ano «a pih ia I ka hana j i lioikeia aē uēi, ho haua hooko auei ia,

a i <S)'e he haiīa paha ia I ku maluua o ka nooooo, ame ka manao ana he po 7 no? Ua manao ka Aha ma keia ninau, ua pili ia haoa ana malana o ko ka lu. na hooia manao ana he pono a pono ole p ihn ke ae. Ma keia hihia, wahi ā ka Aha, ua like ele ko ke Kuhina Kaiaiaina uaauao inai ko Luna Hooia mai, a aole hoi 'e manaoia ua hana ke Knhiaa i kikoo d<ila i ku 010 ike Kanawai, a o la kana e imi mai noi n» ka Ahā e hooko. Ua hoakeika ka Aha 1 kona manao mamnli oke alakai ana maluna oka olelo hooholo aka Aha Kiekie ma ka hihia a Kakela vs Kapen'a o Haw. Rep. aoao 37, a me na kohikuhi Kanawai oko ha aina e, a wahi ana, o ka oihana hooko oia ka hooia ana, oia hoi e hoomaopopa, i ka heīn aie a e apono, a e hoole paha, a iua e hoole ana ka Luna Hooia ia hana, aole he mea kanalua he mana ko ka Aha e hoopuka ai ika palapala maDdamus e kauoha ana iaia e hana i kana hena. Mahope iho o keia mau hoakaka Kanawai ana ua lawe mai ka Aha ī ua noonoo ana no ke kulaoa maoli o ka hoopii a ke Kahina. U na bila i waihoia mai ooka hooia ana peeei no ia: Aūpuni Hawa.ii-Ksena Kalaiaina, Ma okā (haawina no ke) kokaa i na paahao Dr (Aie) ia J. E. Staplee no fea hana lana paahao no ka halepaahao o ke elanui o ka laaōpele no ka malama e paa ana lanuari 31, 1890. $60.00 Ma ia ano no ama ia la, no ia kanaka hookahi no, ma ke ano he kokaa lanapaahao 3000 Ma ia aino no a ma ia la, ia M. Carminoe, luna kiai po no keia hale paahao / 40.00 Ma ia ano hookahi, ia Kaiama no ka hana. he lana ho na paahao ma kp ala nai oka latv o Pele no ka malaina'o'. lanaari 35.00 Ma ia ano ia J. Brown no ia hana hookahi 40.00 Ma ia ano ia C. Keanahoa no ia hana hookahi 30.00 He eiaa maa bila e ae i komo pu ma ka ka Aha hoakaka ana mahope

iho nei. Ke manao nei ka Lana Hooia, wahi a ka Aha, o keia poe bila no na lilo ia no ke alanui o ka lua o Pele. Ma ka aoao kae mai. ua olelo ia mai he mau itamu keia no na lilo no na paahao i ooao e loaa ona mau lana paahao a mau lana kiai hana. Aole hoi he mau haawina dala no ka nku ana i keia man biia # koe wale no ka uku o ka Lana Paahao o ka Halepaahao o Oahu nei he haawina kaawale kona. Aole e noonoo ia kahi i hoohana ia ai oa paahao e like me ke kauoha a ke Kanawai e hoohanaia lakou ma na hana anpaniI ka hooholo ana i keia n'iiaa he mea pono ke nana ia ke kuikah! like ana o kei¥ Kanawai me ke Kanawai o ka Bila Haawina. Aole o'u manao he mea pohihihi keia, a eia ko'u manao:, O ke Kanawai e kanoha ana i na paahao e heohana ia ma na hana aapuni 0 ia ka mana a me ke alakai no ke Kuhina Kalaiaina no ke ano o ka hana | e hoohanaia aka ai ka poe i hoopaahao ia ma ka hana oolea. He Kanawai pa-1 ha keia e kaaoha ana ia lakoa e hoo-' hanaia ma ka hana, e like paha me ke | kameka a humu o na : pa o ka halepaahao. A he mea pono no hoi e kaa ia i kanawai no ka lawe ana i na paahao mawaho o īa mau wahi. A ma ia Kanawai hookahi np, 216 3 tsa hikī i »a paahao i hiki ole ke hoohaoaia ma na hana aupuni ke hoolimalina ia aka i na poe e mawahe. No na paahao wahine (Paukn 217) e hoohana ia lakoa ma ka ulana moena, hamnhuma, a holoi ana 1 na kapa o ua paahao, a ma kahi hana kapono e ae'pkha a ka Ilamuka e kauoia ai. ; '■ j O ke Kanawai hoi e hooliloia ai |e dala, ua kapaia "He Kanawai e hookaawale kupono ana i na Haawiua Dpla." Malalo o ke poo "Alanui a ine Alahaka," ke "Alanui uaai Hilo a Luapele, 130,00Q." Ke haawi uei keia i | 1 ke kaleaua e hooliloia ai keia huina uo, | ia hana, a aole ho mea e olelo mai aaa. he hiki ke koi ia mai na kikoo da!a i ka Waihona no na huina i oi ae i kela. Aok uo hoi e hoole ia aua o ka ae ia ana e akuia keia L.au bila he hoolilo aua aku ia i uiau huiua da!a hou mai loko mai 0 ka haawiua kaawale no ke kokua i na paahao. Ua hiki ke oleloia ae 0 ke kupouo 0 ke kikoo dala o ia auo, aole ia mauiuU o ka pau aua a pau ale paha 0 $30,000. lua ua apono ia i keia \va ka hooliio aua 1 ke m&iloko mai o ka haawiua kokua no ua uaahso, oi&i u& pau ka haji - wina da!a uo ke alauui, alaila ua pouo no ke haua aku pela a pau ua uiak&hi ki «lua. O ka Uuiua ma ua l>iU, 1 waihoia mai uei he $030.40. A 0 ka huiua e like me !a no ko!a a mt keia 0 ua msl«ma hē C! o loko o na uiakahiki etaa 4 e hili aua i ka $13,201\d0.

Aka, o ka halna dala uuka s uui palih» a co ka manawa pokole a loihi pah'i/ hooliloia ma ia tnn lie pakui Lou au;\ aku ia i kahi haawina raai kahl h-aawi na mai. Ua akaka oka maua e hana e like me ia, he mea ia e hiki ai 1 ke Knhina Kalaiaiua e hana i -kaua haawiua dala ponoi no kela a me keia hana o-hooh&na ia ai na. paahao. O ka manao maopopo oka Ahaolelo e hoo lilo ia be huina elala no ka hana i ma uHoia e pau anā ika hana H; aole no he huiea maopopo no īa mea. A oia hoi ka haawina 1 haawiia mo ka hui mai oke kokua no ka hana paahao maluua iho. Nolaila, ke hooholo nei au, o ke kanawai maopopo e hoakaka ana i ka hoo - liloia pua o kekahi huina elala no kekahi haaa aupuni, aole ia e rula ia e ko kauawui u hoakaka lnula ana i ke auo o ka huuhanaia aua o ua paahao. A o ka mauao ana o ka Luua Ilooia nui aolu i pili ke <lala no ke kokua i na paahao no ba uku aua i keia man hila, ma keia hoakaka, aole oia i hana a kaa mawaho aku o kona maua, e hiki ai i ka Aha ke hooponopono. Mahope iho oko ka Aha hoakaka aua no ke Kauawai o 1862, ua bila .i koe elua i kikooia ako ai, olelo ka Aha no ka uiea e pili i ka hana mna mau o ke kaki ]a nna o na lilo o keia ano maluaa o ka haawioa kokua no na paahaō, ame ko ka Jnna hooia apono ana īa mau mea mamua ae uei, a i keia wa hoōlē ia, ī ka wa e uouoi ia mai ai ka hoakaka kahawai ana no ia mea, he mea pono e kukuluia maluna ona loina kauawai. Ina oka hana mamua aka nei aole ia i ku i ko k-uia-wai ma kona hoomaopōpo in ana, aole ia he mea' e kiipae ia ai ke kanawai.

Oka ninao hope loa aka AUh i hipai ai ika noonoo nna, oi-* hoi, hp«ha la ka hana nke Kuhina e hana ai nie □a pasihab i na aohe mau koeiin haawioa dala do oa alanui me na hana aupu • ni ? Ua pane ka Aha, aole naka Luna Hooia ma ka haipu ana me ke Kuhinn Kalaiaioa ma ka hoomahaahaa aun ae ika hoohlo i haawi ia e ki Ahaolelo no kahi inau hana. Ma keia, ao!e oo ihoike ia mai, 6 ke Kuhiiu ma ia kalaoa. Oka hani aka Luna Hooia, oia no ka liana aku ma na me>i e hoea mai ana imuaOna. loa e ole ka haina no na lilo hana paahao i hoohanaia malalo oke Aupuni, ho haDa ia na ka Ahaolelo e nōonoo ai. Ma keia olel i Uooholo ua hoole \n ka Palapala Mandmas. A. P. PetersoD no k > mea hoopii; F. M. Haki no ka mea hoopii ia « Heaha ka paana aka moe? Ma ka nupepa Buletina i ike iho ai makou he maoao e like me keia: "Ua noi ia mai eka Luna Hooia e hoiko aka, u» hoole oia i ke apouo ana ia hookahi pu-a bila i hooiaioia no ka hana paahao, oiai e kuli ana ika hopena oka hoopii oiaueUoua, eia nae aohe he mau bila i hooia ia uo ia mea i waiho ia maī i niua oua ma'iiope mai nei oka puka aaa o ka olelo hoohola"