Ko Hawaii Pae Aina, Volume XIII, Number 24, 14 June 1890 — HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipuka Ili Ka Olali kau lio o na Hilana KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipuka Ili

Ka Olali kau lio o na Hilana

KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono.

•' O na mea kana leo'u lnhifebn Na kahiko haiheo o kn koa Kavalia O I» make a me o!a O ka makia oihana NaitA." MOKUNA XLI Ka make ana 0 KA Haku Woka—Woka Kake ma kē Kalaunu alii o »a Hzla»a o Wale. IkyT AHOPĒ iho o Bft hooha'i olelo ana a Woka Eare me haiawahine a kena pokii kaikuahinē (Euainia) haalele hope iho la ia i ke liakela U'aula no ka halealii me na manao pono ole e nu ana iloko ona nd kona pokii kaikuahine, a pela paha ] kohu a* kai hooheno a ia poe kini Haalele i Puna na hoa aloha Lilo ae la i ke au a ka hewahewa — I ke alii opio i hiki aku ai i ka halealii, haawi aku la oia i ke kauoha ma 6 kona ukali ala (Mahina Malamalama) no ke kahea ana aku i na naita o Wale e liuliu ia lakou iho ma ka l*kou huakai hookahakaha malunao na kualouo. E like me ke kauoha alii pela na naita 0 Wale i liuliu ae ai ia lakou iho, a mamua ae o ke poha aua aku o ka o-le hoailona a ke alii opio Woka ltare no ka nee ana aku o ka huakai no mua' ua loaa mai la iaia ka lono mai kekahi elele alii mai o ke aupuni o A maloko o ka leta a ua elele la i lawe mai ai e kauoha mai ana ke aliiwahioe Ane i kana aliikane e huli hol koke aku me ka liakaha ele, oiai aia oia iloko o na hora o ka ehaelia a me ke kupihkii. MOKUNa xlii. Woka Rare ma Pelekane—Ka hakau ANA 0 KE KEIKIALII WILLIAM KA Malu. Mamuli 0 kela lono hoolele hauli i loaa mai ai ia Woka Rare, aku la oia i na naita o Wale, e huli hoi no ko lakou mau home me ka leo kauoha ia lakou e noho me ka malama ana i ka malnhia o ke aloalii a me ke aupuni. Alatla huli ae la oia a hoi aku la no ka halealii, a hoike aku la i kona makuakane e haalele iho ana oia ia Wa?e iloko o na hora pokole 1 koe, a wahi a ua alii opio la, mamua ae o ko*u haalel« ana iho i na kaiaulu o Wale nei, e hoakoakoa mua ia mai na hoa hanohano oloko o ko'u aha kuka, no ka hoike ana aku imua o lakou i ko'u manao. E like m« ka 100 alii o ka moi opio noeau o Wale, emoole aia ke keona aha kuka o na 'lii ua piha me ka J>oo i kahea ia, a e hekau ana maluna o kela a me keia hoa na kahiko piha o ko lakou kulana alii He mau minute ka noho hamau o ke ahalua, ia wa i ku ao ai ka mbi opio Woka Rare iluna a wehe mai ta i keia haiolelo hohonu a kuliu o ka naauao. Ē na lii a me na hoa hanohano o keia aha: Ta kahea ia aku noi oukon e akoakoa mai no ko kaana mia i ka pouo kaulike o ko kakou aiua makuahvre, ka lei>o oiwi hoī' i hoea roai ihina o ka umauma lahalahn 0 Europa holookoa" he koa a he naitn kaulaua a

haalieo i kahakaha ia mft.ka moolelo o ko kakou wahi aupuoi uukn, Ano i keia īa, ua loaa ia'u ka hs.nohaoo ma ka olelo ana ae, eia no ke aupuni o Wale ke hiipoi nei rae ka iaahia bo loiiulehu o kona mau kanaka koa loa, ka poa aole ko lakou puuwai i hanau ia me ka hohe wale, aole hoi' ka haawi pio o ka inakau Wale i kahak&ha ia iiuna o kol&kou mau umauma; a ina ho oiaio ka'u mau m&a v hoopa'ka ae nei, aiaila e na lii a rje na hoa hanohano o keia ah4, e lave aku ma ko oukou mau puuwai i na hoomaikai ana a Woka lCare no oukou. Ae I e 'awe aku i na laueani hoomaikai o Woka Rare maluna o oukou, ka poe no lakou na puuwai koa i haawi mai i ka oukou mau kokua ana ma ko'u aoao, oiai au e noho hookele 110 ko kakou wahi aupuni nei. A oiai ma keia la ua loaa mai la ift-u ka lono kanmaha e pili ana i ko oukou moiwahine opio, a oia lono ka'u e hoike aku nei imua o ko oukou hanohano, iloko 0 sa hora pokole i koe mai keia wa a kakou e hui kuka nei e baa!e!e iho si au ia oukou co ko kulanakauhale alii o Pelekaue. Nolaila, mamua ae o ko'u haalele ana iho i ko kakou aina kulaiwi nei, ke waiho aku nei au i na hooponopono a me na hookele ana o ke aupuni o na Bilana nei iloko o ka miluhia ma ka poho o ko onkou mau lima, ā o ka ma □a ?, me ka leo o ko oukou makua alii, oia ka oukou e hooko ai me ka lokahi, ē makaala no na euemi, e kiaino na pakaha, a'o'na' haunaele a' me na hana kipi e komo māi ana iloko nei o ka aina. E hopu aku ia lakou iq& ke anō he pio oia na ke aupuni o Wale, a e hoo kau i na ahewa koikoi anii maluīia o lakou ina e ku ka hewa ia lakou, a e haawi hoi i ka onkou mau olelo hooholo kaulike ma!una 6 ka mea hana me ka pololei; a na ke Kolukahi e kiaiia oukou me ka malu mahope nei. Maanei i hooki iho e>i o Woka Bare 1 kana mau olelo, a ia wa i olowalu 11ke mai ai ka 7 leoo naalii, ua pololei! ua pololei ko kakou moi opio. A hoi aka la kela a me keia no kona home iho, a o.ke alii opio Woka Kare, haawi aku la oia i ke kauoha i kona ukali e hoomakaukau no laua iho oiai na hora o ka la e nee ana ma kona alakele. ' « A he mau niiimto i hala ae, aia he elua mau hololio e maalo ae ana ma ke alahele mauna o Pelekane me ka Puahi nui, a e kani pohapoha ana na kapuai o ko laua mau lio iluna o na lepo papaakea o ua alahele mauna la, O keia mau hololip e ka mea h jluhelu, aole laua he mau mea okoa, aka o na alii opio no ia (Woka Rnre me kona ukali) e huli hoi ana no Pelekane. E h(jomanao iho e ka mea heluhelu, o ka elua keia o na huakai a Woka Ra re i ke alo alii o Wale, a iloko o ia mau kuakai elua, aole ioa oia i liui a lialawai iki uie kona pokii kuikuahine, A mai hui paha ina e holopono kela huakai hookahakaha hope a.lakou maluna o na kualono, aka hoea e aku naq hoi ka elele me ka lono kaumaha, na na i hoihoi koke mai iaia no Pelekane e iike me ka kaua e ike nei e ka makamaka. Oiai ua m»u atii opio la e holo ana me ka puahi, komo loa aku la laua isoko o ka naele o ua alahele maunla ala, a iloko o kona mau paia anoano kanaka ole, loaa aku la ia laua he hookahi hololio e kuowa ana i ke ala loa. O keia hololio i loaa aku la i na alii opio, aoie ia he mea e aku. aka o ka elele alii 110 ia mai fee a!o ali! mai o PelekHiie. Ta lakon i hui ae ni, ua pa mai la uo %a o!e!o maa i ke kauaka elele, kahaha,'ronma nr> hoi olna. Ae. wahi a na alii opio, nolaila iua kakou i lioea i Pelekaue, wahi hou a ua mnu alii opio uei, ke auo mai nei ka po i keia wa. Me keia ui&u olelo i welo hou aku ai ka auhau i ua poe hololio nei o ke ano ahialu, a iwaena o ua hora liilii o ke kuluauinoe, aia hoi pohapoha aua h* kapuai o lio o ua ma\i hololio la iloko o īm al:\nui o ke knlanakauliale, ?na ka ipuka o ka pa alii i k\t iho ai lakou a kikoko aku !a i ke paui puka.

I ke pam puka i koele a%u &i me k'e kikeke, polia mai la ka leo o ke koa tiai me ke oolea, e ku a hai mai i ka hua, ewai mawaho? 0 ka Haku alii o na Hilana, wahi k ka pane, a ia wa no i Lamama koke ae ai na pani pnka no ka hookipa an& aku i ka moi opio o ka pono kaulik^. Ūa haāwi mai ke koa kiai i ke «mwma iiie ka oi o banft makakila, K a ur panai ia aku la oia me na kunoA aloha ana a oa alii opio, a hala lok aku la lakou no ka halea'ii, Malaila 1 hui aloha ae ai ka moi opio mo ke aliiwahine, na makua, alii a me'ka ohana alii, a iloko o ka wa pokole, ua pnni ae la ke ūhale alli me ka lono ua hu?i hoi maH ka moi opio mai ua kaiaulu mal o Wji le, nolaila ua kulaia hou ae la ke aupuni me fea hauoli. Ua hoohala iho.ka ohuha alii me moi opio ma ke kamailio ana i na mea liou, a i na hora wanaao, na lioi aku la kela a m'o keia no ka hooluolu anfi i na malulnluhi makehiamoe Oiai o Woka Eaie i hoea hou aku ai ma Pelekane, ua lawe liou ae la oia i ka hooponopono ana o ke aupuni m4 lalo o kona malu e like me na Ia i la. A iloko o kona mau la kaawal?j aole oia, i lioohala i na liana hoolale ai awahia me kona naita ulaula. Aka, e ike ia aku ana ua moi opi<? nei no ka hapa nui p kona manawa m» ka aoap o kana wahine e haakokohl ana me ka ehaeha tio ka opa keiki. A o keia e»no i loaa i ka. moi wahine opio Ane Rare, ua kakaikah|j loa na manawa o ua moi opio la, ,e ma alo aku ai imua o kona lahui me ka maa mau. j A he eha la mahope iho o kona hoi I ana mai mai ke aloalii mai c Wale, u| hanau mai la ka moiwahioe Ane Rar| j i ka hua mua o ko laua mau pahaka» a ■ ua kapa ia iho la kona inoa o Wiliama j ka Malu. ; ' No ka mea, wahi a ua alii opio nēi| j ua hoea mai 1 keia ao ke Keiki alii K4 iaunu o na aopuni o Pelekane me W4 le i hui ia, iioko o na la a ka maluhia e nohoalii ana iluna o ka umauma 6 Europa holookoa. - I ka lā i hanau mai ai o ke Keiki alii Wiliama ka Malu (Williāmthei Bilence), he la ia i kulaia ai ka lahui Pelekane me ka oliolī nui no ka loaa ana aku o ka lono imua o lakou, ua hoea mai iluua o ka umauma o Pelekane he hooilina no ka noho alii. Ua hoōkani ia na pukuniahi mai ko ka aina a ko na m<?ku, ua kauia na hae ma kela a me keia wahi a puni o Pele- | kana, & ua pua ae na koa no ka hoo-' | kahakaha ana ma na alauui, me kai j hooho leo nui ana, e ola ke lieikiali; j Uilama ka Malu. Iloko o keia huakai hookaliakahā a na koa, ua aluka pu aku la me ka la, hui iloko o ia mau hooho leo ana o ke ohohia. Aole wale ma Pelekane keia mau oliohia ana o ka hauoli, aka u-i hala loa aku no ia ma na kaiaulu o Wale a hoea loa aku imua o ke alii Eare, a oia ka ua Moi liona la o Wale i puana ae ai, pomaikai wale 1 i ko'u ola ana s ike i ka hua o ka puhaka o ka'u kei ki, a ke noi nei au i na mana lani e ]io omahualiua ia mai ka mamo o na 0 Rare me Uilama i mea e hoonipaa ia ai o ka nohoalii o na aupuni elufi> e, like me ka maua mea i ae iike ai uie ia. E haalele kaua o ka makamaka lwlu helu i ke kamailio aua no na oholiia o na aupuni elua, a e lio&wi &e ko ka\ia aaua ana no ke kuamoo pololei o I kaua moolelo kusvili o ke ano ahiahi i I ka wa e pa kohaihai aua kekahi maka j ni ma kou mau papalina. 1 uh ia omo waiu q ko .keikialii Ui- : lama, ua inalama ia oia mo ihiLhi ; loa, & he eehia me ko kapukapu maeli 1 no kona nno, aolō hoi oia 0 iko >vale ia 3 poe o ke aloalii koe walo no kona mau makua, na moi aeo a 1111 ka poe lawot&w<? i koua mau pono. , J He opio ui a waip&ho ua koikialie Uilama, 0 !aa ua pūana OMO tna he moli ala ka ono o kana mau liuaoM !o ko puapuai niai liie lie wai ala, a e liolke mai aua hoi koua he'eholena, lio koa a ho alakai wiwo] ole ek 120 ke kalma kaua k? hiki, mai i kona mau la. 1

A pela io'ue/e ka mea lielulaelu; e ike aku kaua i kana mau haua ma keia muS f?)b o ko kakou nanea, ma kē ano he &lukai wiwo ole imua o na r, ke keikialii Hilii a me na welo Ilomiano o Sopania. I ka mahuakaa ana ae o ua keiki la a ua piha hoi laia i keia wa he ewalu makahiki, a me ka pii ana o kooa kino. uo e pii ala o kon'a ikaika a me ka wiv,'o ole o koua mau && huki, a iloko q ia wa i hoau ae ai ua keikialii nei i na foina o ka oniu meda la kila, malalo oJna ao ana a kona m'a kua Moi Woka Rare; O keia manawa a keikialii 'e lioo mahele nei i na īke o kona makuakane 0 ia no na hora o ka jio. Oiai kona makua,ktj,ne e olali ana iup. laiia o ke kah.ua . ke aupuni p Irelani kue ia Pelekane a me kooa poo Kalaunu, ma na liqi a o ke ao. Alaila 9 hoomaiwo4fco kaua e ka mea heluheiu i kei£ v^a v eia ke aupuui 0 Pehkane a me ke uluaoa nei iloko o ka hookahe weliweli, aka 1 malia paha ◦ komo naohao iloko ou | e ka makamaka a iho 110 ke I kojuu i ala mai ai o hooili kaua, | a oia ka kou mea ka&gu r e noi aku nej j i ka mea heluhelu e faU iki iho a ua ke au o ko kakou e hoopau ae 1 kou pohihihi no ia m|&, Nolaila e hoomau a]|» Jfo kaua kamailio ana ma ke alahele pololei o kp kaua moolelo, a hiki e puanaia mai ai o ko kaua mau' iiu|>e haale ala i fca hhihhi. Oiai ke aloalii o e noho ana īloko o ke ohohia _g3|Jjoi na la o ke keiki alii Wiliama ka „ltta!u ke nee awiwi ala i kona mau la. omp. Oiai ua hookuu aku i na !»-<> ke ano ai waiu, a ma ana, ua hiki aku aa opio ala i ka elua makahiki o ka hanu ana i na ea huihui o keia ok ana. A o ka oiwi kino kapuk&pu o ua alii opio la, he oiaJmau no ka polihau i ka lehua ka hele a "Maemae i ke kai ka pua o ka hala.", MOKUNA XLIII, Ke aka wailua pahaohaō o ka HilaNA—KAMAKANI POAHIOHIŌ 0 KE KULUAUMOE. Oiai ke alo alii o Pelekane e noho ana iloko o ka hauoH, e like me na mea i ike ia ma ka mokuua mua aenei, aia hoi poha ae la ka lono a puni kulanakauhale alii. Aia he aka kino wailua pahaohao ke maalo.ala ma na Hilana o Wale ma ke ano hookalakupua» a he makaui puahiohia no.ke kuluaumoe, e hoowehweli ana 1 ke.aloaliio ua Hilaua. O keia lono i hoea mai la i ke aloalii o Peiekana, mai kekahi elele mai ao ia i hoouna ia mai ai e ka moi Bare imua o kana keiki. E kauoha mai ana oia.i kana keiki e hiki aku oia i Wale no ka hopn pio ana i ke?a kino aka, ka makani puahio hio hoi o ke kuluaumoe nana e hookala knpua nei na hane weli ina na palena o Wale. A na keia elele hookahi no hoi i hoo laulaha aku i ka lolie a puui o Pele kane, iaia i huli hoi aku ai uo na Hl> laaa o Walo. Mamuli o keia lono i loaa mai ia Woka Rare, a mauina ae o kona haawi ana aku i kona ae, niuau abti la oia i ka elele ao ka&i e ike mani » ai o ua kiao wailua ab. O na kualono me ua i>a'i nihoniho oi» kout& wahi e ike mau ia ai e maalo ae ana me he makani puahiohio la no ke kuluaumoe, wahi a ka olele i pane aku&i. Alaiia i na hora no o ke knln« e ai oia a V - Ae, e b alii o na hora waV no o ko anmoe, i pske mai ai ka olelo. Ua tuvuna ia no «a naila kau lana c\ Walo e hv>le e hopu pio iaia 1 ? wahi hou a T\aro. Ao ua a no 4 akn o k»? *Hi ua huli hoi mai lakou me ka nolo, a i!oko o ka lakou mau "hnakai moowaa nna, ao!e !oa ho mea hookahī o lakou o hi ki ke hopw pio iaia. Oiai, wahi a ua poo nail i U i lv>ike ma\ ai, he kou aku koua a ks lio holo

loa, a ua haalele ino loa ia lakou i lio pe, wahi aka elele i pane aku ai. Alaila aole hoi ha kela he nka kim wailua. aka he kino kf\naka maoli no, wahi a "Woka Bare. Kahaha, i p&ne mas ai kahi elele, Ima paha he kian» kanaka maoli ina la ua paa kahiko. Pehea aenei ka loihi o-ka manawa o 1 kona ike ia nna? i ninaa li u a!ai ai o Woka Eare. ! Oka lua keia oka pule o kona ike ia ima, wahi a feahi elele. 1 A pehea, ua lohw no nae p; ha oe i Ika olelo oua pōe naita nei ike ano o ■ ka lio oua mea kino aka wailua la? wahi a Woka Rare. Ae ua ōlelo mai lakou he lio keokeo ka iua ole hoi ona lio nani a lakou i ike ai a puni o Wale, a pela no paha ma Pelekane nei. Aka ua hai mai iakou, o koa lio wale oo ka mea e hiki ai ke hoopapa aku i ua lio ala, b oia ka kou makua alii i hoooaa msi uoi ia'u i cu ia co koo hele aua aku e hopu pio i ua mea hoopahaohao oei. Mamuli o keia tut»u olelo hope aka elele, ua Liki o!e ia Woka ke kn muiliu hou aku, oi'ii ua aU mai na h& li&iia hoouat<nao au« iloko ouh, toie paha keia he aka waiiua okon, akn, o kooa pokii kaikuahine no p«ha ia e kake io aua i koua ho. Aolei pau.