Ko Hawaii Pae Aina, Volume XIII, Number 29, 19 July 1890 — HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipu ka Ili Ka Olah kau lio o na Hilana KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipu ka Ili

Ka Olah kau lio o na Hilana

KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono.

" O n» meakanako'u liiha'hn Na loUiiko ha*heo o k« ko& Kava!i« O k» m»lc« » m« ke <>la # ka makla U o lai oiliana Naita." MOKUNA XLYII. Ka hooili kaua o Notinehama AhAI NA PeLEKANE I KA LANAKILA. ME KEIA mau olelo a tia alii opio la, haalele maila oia i kona kulana no kahi o kona mau koa i poino, oia hoi ka eheu hema o kona puali. laia malaila haawi aku la oia ike kauoha no ka hookaawale ana ae i ka poe i eha mailoko mai oka po© make. A oī&i oia ia. wahi, ua. iele hou mai 5a k&kabi poka & h&tvle tvkvi la. hope oua alii opio nel, a oia kana 1 pane ae ai, ke upu mai nei ka kuu enemiemakeeau. Me xa mau noonoo ana, jpuhi ae la oia i kana ole hoailoua noka haawi"

ata f lee kauoha ina batali pukunīahi eki papa like aku ika lakou mau pu i k& wa hookahi. Emoole ua nakolokolo ae la ka lewa me na leo pukuniahi ffie ka weliweli loa, a iloko o ka manawa pokole, ua uhi paaia ke kahua kaua me ka uwahi pauda. O na leo nakolokolo o na pukuniahi ana Irelani ; ua meha iho la, a oia ka Woka Rare i pane iho ai: Ua pio anei na Irelani, a i ole ua haalele iho anei lakou i ko lakou kahua no kekahi ala okoa e hiki ai īa lakou ke lele kaua polpu mai maluna o Woka ītare a me kona mau koa. Aka he inau kuko olelo wale no ia ana, oiai ur nele oia i na ike oiaio mamull oka peuli ana oke kahna kaua me ke ao uwahi. A ikawa i molaelae hou mai ai ke kahua kaua, ike īa aku la na koa Ireia ni e emi hope ana me ka puahi nui ma kahi he mau mile ka mamao, a oia ka ua Woka Rare nei i pane ae ai: 'Kahaha, ao ke koa ao no ka ho!o, ua kiki, eia o Woka Bare a hoea aku mahope o kou meheu; alaila puhi ae la oia i kana Ole no ka hoomaha atia o ke kaua, me ka pane ana mai i na olelo hoomaikai: Ena koa liona i haaheo pu me au 1 ka hanohano o keia la ke puana aenei aa, na kakou ka lanakila o keia la. MOKUNA XLVHI. Ke kahua. ka.ua weliweli o IOKA— Ka HANAU AKA 0 EE KEIKIALII WALA ka Uahe—Auhee na Iselaki. O kela mau huaolelo a Woka Hnre i hoopnka nku ai imua o kona mnn koa ua panai ia mni la i& e na leo hnro hanoli oke ohohia, ai ka hoomaha aiia" iho, poha hou akn la ka leo waipaho o ko lakou alii opio mo keia inau mamala: E o'u mau koa liona, e lī«— liu ia oukou iho no ko kakou maki aua ' aku imua ma ka meheu ona "koa Iro lani no ka paiuku ana aku ia lakou rae' ka kakou puupmi kona hao, e poma 1 ole ai ia lakou i na h&nauua he uui ma ka olelo ana: Aolo o Pelekaoo i nele me ua koa h'ona iri>vo 050, aka eaa kos, « i oukou kulana i!oko o * o hoolohe uo ka Ole ka aitki aua aka imua.

Ua hooko ae na koa e like 'mo ke a|ii> ma ka. lawe ana ao i ko iloko oka laina, a m« ia o»» koa. ua ike iho la o Woka Eare ona k<»a w»Te uo ma ka aoao bemti o kon» pualī kaī loaa mena poino, Uft kana ia ka poe inake maluna o na kahua la, a o ka poei Loeha ia. ūa hoihoi iaaku la lakou 110 ke kulanaPelekape. I ka ana 6 «pap hana ia, haawi ee o uoka jKare īke kauoha maloko o kana o-lo bo ka maki aku imua ma ke alahele e loaa aku ai na enemī Ua hookani ia na mea kani no ka hanohano o ka mabi aiia ona koa lanakila- E welo knpa j līii ala na hae me ko lakoa mok», & o na m|gLala kila ke nakeke la ia ma ka aoao" o tia poe koa liona la. Ua ia keia maki ana o ua kba me ka hoomalia ale, oiai sa& ēuemi e emi hope rti&u la me ka puahi nui, a mamua ae o fea uhi aūe mai o ka po, ua hoomaha iho Ia ka puali malalo o na kauoha a Woka Rare. Ma keia wahi i kamau ai iho ai na koa mahope o ko lakou maki hoomaha ole ana iloko o keia huakai hele loihi, ai ka hala ana ae oka hapalua hora, ua maki hou aku Ja lakou imua, iloko 0 ka |K>uli. 1 O keia maki hou ana ana koa Pelekane iloko oka pouli, na manao ko lakou alakai opio e lele kaua aku maluna ona enemi ikawa a lakou e hui aku ai, malalo o na hoomalamal'ama ana ana olapa ahi o na pukuniahi, aka, he mau kuko palaualelo ia na ua alii epio Puuwai Haokila la, oi i, a hala aa la na hora lehul§Jau o keia maki ana a lakou, aole loa" lakpu i hui iki menaenemi. O keia huī koke 010 ana o \ia alii opio Ia me na enemi, na lilo ia i mea nanasjiaTiki nui ai, a manao. iho J| . oia A n§,hii paha lakou. nolaila ua jMui.fi ' '•"<> v !r n ī?oha k& , hoomoana aus oka puali. " " v

0 keia wahi a na koa Pelekane i hoomoana iho la, oia no- ka palena o na okana aina o Noiinehama a me loka, a ma ia walii i hoouna hou aku ai o Woka Kare i kona ukali Mahina Malamelama iio ka he!e ana e kiu aia la i hea ki pualik&ua o ko keikiali' Hiki kahi i hoomoana ai, He po pouli ua po la a ke kanaka kiu i lawe ae ai i kona kulana e naku ana iloko o na hihipea o ke alahele, a, i ka oili ena mai o ka la o ke kakahiaka, hoea mai la oia me ka lono aia «a keikialii Hiki la o Irelani me kona pualikaua nui hewahewa ke hoomōana la maluna o ka oknna aina o loka. 1 ka loaa ana aku o keia lono i ua alii opio Woka Rare la, ua oehu koke ae la no oia i kona mau koa (mahope iho o ko lakou ama kakahiaka) e maki i aku lakou no kahi a ka enemi e hoo- | moana mai.la. I A he oiaio ua maki io aku la lakou I me ka puahi nui, a ma ka hora 12 ponoi o ua la 'la, hui aku la lakou me na enemikm « («3 kft iianoliiiuo i ko Wok& Hare puali uiauiulī o ko lakou luai mua ana aku i na poka weia maluua o na enemi, a na ia mau poka i 1 oopioo aku i na koa Ireiani a lawe koke ae la i ko lakou kulaua me ka hoolele pu ana mai i ka lakou poka wela. Ua hahana no koi<» paio aea o na aoao elua, © kani ana na pukauiahi me kā weliweli, ao na koa kaua lio (naita) ke o ala ka lakou mau meda!a kila, a o na loea o ka pua kakaka ko poha la ka lakou mau kaula kakaka, a nia ka liool'okole aua ae, na hahana ine ka weliweli koia kaus mawaena o ua Pelekane a ma na O ka leo o na alakai ke haawi ala ia me ka wiwo ole, i na olelo hoolana i mua o ua koa, a o ka oi loa aku no paha oia no ke alii opio Woka llaio,, oiai ua iko iho la oia ua emi mai kona uiau wahi koa i ko na Irelani uui hewahc« a, a oia kaua i paho'a aku ai i kou īuau liuaoīolo hoolana iuiua o koua mau koa, peuei: E »a koa puuwai lioea o Pelekaue, e kupaa ma ko oukou mau kapuai a paio nku mo ka wiwo 010 iuiua o ktla a pn Koki!;* m-> oakou Hoko la, no ka poiu> e ko knkou v U'.n s.u:vUuihūn\ (Pc-, hUm.) 1

Me ke'a man olelo aua ulli opio la haawi āfcirla 6ia i ke kauoha ia Mahinamalamalama e lāwe ao ina x)uali naita kiai kieō a alakai aku imna oka enemi oiai na koa e p.e malalo o kana alakai ana, ua hoohana ia na pukuniahi me ka ikaika loa. ao na kahua pā le i na onemi aia lakou iloko o ka paa e hiki ole ai i na koa Irelani ke wawa- ' ■ ■ ■ , 'O keia mau !mve-lawe kaua eleu loa a Woka Kare, ita ike ia mai la ia eke Bhk4, a o?ft kpna i kauolla akn ai i kekahi o kona māu ukali e emi aku i hope a hai aku 1 ka lohe i kona i)uali kuikawa (na koā pakui mai Irelani mai,) e pii koke mai lakou me kā awiwi nuī. a hoopuni ao i £a puali lcßua o Woka Rare. 0 keia kauoh \ a na al.i opio ta o Ire īani ua hooko ia ia me ka hikiw&we ā iloko oka manawa pokole ua pāa ae lā o Woka Rare m» k.c-9ā paali ika hoopuni ia ao ka o -le hoailona o fca āku oia na mea i mskemake ia iawa. 0 kela leo oka haawi pio i noi ia mai Ia eko na Irelani aoao, ua panai ia aku la e ua puuwai haokila nei o na Hilana maloko o kana ole e hoole aku ana ike noi no ka haawi pio aku, ao i kona ku ana me kona puali a hiki i na, I aekona hope oiaieaua e paa ai imua o I lakou> (na Trelani.) Mamuli o ka hoole ia -,na aku o keia kāuoha haawi pio a ka aoao Irelani, ua kauoha koke ae la ke keikialii Hiki i kona puali holooioa, e pii koke aku imue me ka ikaika, a e hoi ika pne a pau e kue mai ana i* ko lakou alahele. A iloko ona minute pokole, ua hui hou ae la na aoao elua he alo a Jie alo me ka lakou mau elele ahai louo eile e la&i ana i kela c<e keia mana wa. 1 ka wa a ea aoao elaa.s r »Q q a, me l&ia āo4o, i liaaWi ikaika n i J u l< imua. - ua kaihi ae la ke ; alii opio Wpka Rare i ka puuwal o ko-, na puali, mamuli o kana wahi o'.elo | uoku. E make pu au me kou puali | maluna o kekahua ka»a oīoka (York)

: I ka manawa a Woka Rare i lioopu- ; ka ae ai i kela mau olelo, lioolele aku | la oia i koua lio iiuua loe ke kulii pu | ana aku i kana palii kaua a hoopuka ! hou ae la i na huaolelo o ka | (oiai kona alo aia no i kona puali ) īmua o na koa! a o Woka Rare pu | kekahi e make me oukou i keia la ma luna o ke kahua kaua o loka nei. ! E like me ka welo ana a ka hoku le- ; le iloko o ke ao uli pela iho la na alii j opio la ! pulelo aku ai i ka manawa | ana i hooki iho ai i kana mau olelo a i no ka manawa pokole aia oia e ulupa j ana i na kea Irelani me ba oi o kana j makakila, Ma kona mau aoao e kakiwi ! pu ana kona mau naita malalo o naj ! alakai ana a kona ukalī ke Dake o i Esse, a mahopo aku o lakou e hoouka ; ana kona niau koa me ka wiwo o!e. O kpla mau minote a Woka Rare ej , hoohainu i ka oi o kaaa palukaua me ke koko kipi o na koa Irelani, he' mau minute ia e holo puannauu ana' ■ ke koko makau iloko o na koa Irelani, e laa ko Ukou ike maka ana i ke kana ! ka a lakou i lohe wale ei he puawai ko' na i like me ka haokila. | O oa hoao ana a pau a ua poe koa Iwlanl 1«, he moa makekewa ia, olai ua like loa lakou me ka palaoa imua o' ka i>ahioki. ! t T a hoomau ia k-ia kaua haliana maj luna o ka okaua aiua o loka uo ka uia - nawa loihi, mamuli o ka loaa mau ana' he mau puali kuikawa uia ko na Irela ni aoao» a o ko ua Pelekaue aole loa Le! loaa oiai lakoo ua paa i ke paniku u mawaho aku e na koalrelaui. ■' Aka aole no nae ia i lilo i mea no ua alii Wale ak o hojwhopo ai, ua lioo mau aku no oia i ke kue aua i ua oue mi mo ka hahaua o na moa kaua, a ils>: ko o ia mau hoouku oaaeua ana, loaa nuu la ka louo 1 ua alii opio la ua hio hua hou mai ko laua puhaka m d 1ua alnwahlao la i ka lua o ka laua lia puu } a noua ka iuoa ioia o kona »a knalnno Wahika Kaw (WaHaee 1 O ko;a loao I 'okh «.ku 1 ua Woia K»Vō iiel» hix>kauMaljt ik ? ia koua aooiioo» uo aa ohaoha o k »

waLiae, ak;j, he mea luki ole īaia ke pale ae ia liiau inea eiai ka euuen'a o na mea kasa e liookai mau mai aiia imua o ko)ja a!o. Nulaila ua kapae ue lu oia ia utau mea ao k». m&nawa, ao ka Uuukil» o koua paalj oia kbixa i maui.olaoa uui ai i ua £Biante a pau. E hke jae ka kaua i ike maa ai e ka aiakauiaka heluhela, pela no keia. Ūa hpomaa *ku o Woka Kire a me kona pualikaaA l ke kue aua i ko na Irelani punlikauo, aoo ka manawa hope loa, uakoaala ke«ao ka laoakila ma ka aoao o oa Pelekane, mamuli o ka weluwein liiiii ana o na laiei k'iua hoepuui oea ko» lrel&ni oke keikialii Hi.ki, a auhee aka la lakoa oie ka weiiweli a nai ona poino. Ua uhai ia aku lakou e ea koa Pelekane a hiki ike kalAkaa, m&laila kau ma na moku lrslaai no Irelani ka ihu. (Ha poe moku i aolo xnaī i Bi> koa kuikawa oua aīii lreiani ia.) ' A pela i loaa ai ka i akila loa ole i na kga Pelekane malr pe iho o ko lakoa kupaa ana no ni nakahiki elua a huli hoi aku la lak me ka lono.haooli o ka,lanakila niv no ke knlanakaahale Aoo e ua hoa kakele nei o ka moolelo eehia o Woka Rare, aa hiki mai kaua i ka hopeua 6 kela mokuna, kāhi hoi oke kahua kaua kaulana loa o ioka. MOK,DNa XLIX. tNA KOA PeLEKANE ILŌKO OKA lIIWAHIWA- NA AUHOKU FiIJANI ME lUELAKI MA KE k.AIKUOJSO 0 j Gadegana. | Ok«la a o« koa Paiekaaa i komo aka ei' iioko o Pelekane, me ka lauo "iiuoli o ba lanakila, oia no ka lā 4 o 'lfijveaiflba 1574. Ua pahola ia mai na ftna-»me k* ftm ole, a o na ■ ia iloko o ka 'īēwi, me na hūaōTelo, ISTn Kr.a Lana*ki!a o loka,

Ua alakai īa ka paali holookoa maIblo o lea Iqo o na mea kani, a ia hkou i hoea aka ai malalo o h pi'o mua'loa i hoonua ia me na lipo waokele, ua puhi ia ae la ke mele lahui o Pelekane. A i ke kuu ana īho na mukī hou akn ka pnali do ka panwai o ke kulanakauhale alii, malalo oke alakaī ana a ka poe hookaoi 1 na mea kani, me keia leo mele, Ka NV!ta Lanakila. Ua hoohiki loa aku ka puili no ka halealii o S*na Abbey, a malana o ke kuea paikan hookau aku la e Woka lisrd ia lakoa e hoi me ka makaakau mau no lakou iho i ka wa e loaa eku ai o ke kaooha. Mamna ae o ka heokau ia aoa aka o j na koa, na helu mua iho la o Wob B«re īka nui o kona mau koa i make ] a hoeha ia, he 1,700 wala uo, a iwaena j ola helana he mau loea loa; kekahi ma ka onia medsU k*īa aoa, i ni la o ka naoi Uilama. Ina koa i huli hoi aka ai no ko Inkou maa home iho, mh< okaukna | ia lakon Ik% moolelo o ke kahua kaua o Notio©hama ame loka, hoi a ua pee koa liona la i haaheo a» me ua lanakila hiwahiwa nui elua, r be lehaleha wale aku na akena olA> nna a lakoa no ko lakou alii opio, oo ke koa s tQ6 ka lioaa maopopo u ko k >hua kaua. O u« alii epio ]r lio», ma oīn ko hookaau olelo H me ko ke aloalii, mahope iho ona ike elh aoa, a na lilo ka moolelo » me na kahaa kaua o Kelinehania *me lokn 1 mea haole ole iua leheleh« o ko ke aloalii waa pilikana, Iloko oia mau U n ua nlii opio Woka Rare rifi e noho hoom iha ana me kona pnalikana, via p*M:\ i\i mai koj lakon haoohano he mui pspHsma i lulou I na kuhioia a me na hoohiwahiwa « d« * kana ptha $ ka ttsakattwkvht»ttt heln © elelo *i, aohe lua ona hoohiwahiwa no lakon e like me ko ia mau la e ike ia nel, ] Uā haawi Oā huakai kuku?, ua' paikao aa* me at hao, h me na mea hke ole o keU sao a me kemano. ! NoLila o na makamaU o hoom*»sw«nQi k« <>uo tko kuluuif,j oka <* Wiska R ««i oili pa ; Mo ik* Poak?,hi j AtUe ī pau.