Ko Hawaii Pae Aina, Volume XIII, Number 36, 6 September 1890 — He Moolelo Hooniua Puuwai NO RAFELA KA Olali o Polani. KA MEA I KAPAIA Ka Weli o ka Makakila A O Ka Pulakaumaka o na Enemi. [ARTICLE]

He Moolelo Hooniua Puuwai NO RAFELA KA Olali o Polani.

KA MEA I KAPAIA Ka Weli o ka Makakila A O Ka Pulakaumaka o na Enemi.

MOKONA IX. Hoali ka. aulama okooko ke ahi. Kiaa pa no īlaila Na hue pau e pii nei Ke alawa iho oe ma ka aoao Ike poao i ka mole b] ka makemake. ' I ua Petero Kuloko nei i hiki aku ai ma kahi a Rafela*ma e kamakamailio ana, ia wa' no oia i luai aku ai i na hua olelo mahanahana imua o Kafela ka we Ii o ka makakila, me ka olelo ana aku— "E nei iīio Polani, aole anei 00 i manao o— " Aole i pau pono ae na huaolelo hope a ua kanaka Eukiai nei i k'i hemo pono ae mai kona kania-i ae, he mea poha ana ia !oaa pono ae la'ka papa auwae c ua kanaka īlnkini la i kekahi o na pa'i lima mama loa a Eafala, he mea niniu ana nae ia no ua Petero Kuloko nei me ke kunewanewa ana, a nee iki aku la oia i hope, oiai ke koko e hiolo ana mai kona ihu mai. Holo aku la na 'liikoa Kukini ma fcahi o ka moho a lakou i kaena nui ai |jo ka ikaika, e lapaau iaia, a o Rafela me kona hoomanao ole ana ae "aa pa'i ia paha e ia kekahi kanaka Ruki ni aole paha, ke hoomau la no o!a i ke kamailio ana i kona kokoolua, me na mmo aka hooheno e ulumahiehie ana ma kona mau papalinā. No keia wahi hoaleale muao ka uluaoa 1 ala ae mawaena o Rafela a me Petero Kuloko, ua haalele aku la na īlukini a me na Polani e noho ana ma na pakaukau lealea, a holo mai la lakou e ike i ka nuhou hooni puuwai nana i hoopuiwa ae ia lakou.^ Aia na Kukini ke lulumi ala ma kahi o ke kanaka i lilo 1 punahele na lakou, a o na kanaka Polani hoi ke nana mai la lakou mo na onohi maka £iha hooliuoi malanao Rafela, me ka ninau pakahi ana o kela a me keia- o lakou ia lakou iho: "C wai la hoi keia opio i aa ae nei e komo poo aku iloko o na maiuu o ka B§a huluhulu o ka Akau ?" A hala paha he hapaha hora o ka lulumi ana mai a kanaka RuMm a>p Kuloko, ia wa i puhee t»e ai lakou a ku kaawale ae la, oiai ka nnnui 1 hele mai ai me na hiona o ka inaina nui e upolu ana mal*ma ona. I kela wa i huli &e ai o Rflfela, me ka hiehie a me ke kilakila o kona kulana, me ka olioo ana o ka wiwo ole a me ka hopo o!e maluna o kona mau hiohiona a ku aku la imua o ka mea aua i ike ai o koua hoa oaio aku ana ia ma ia ix>, oia hoi c Petero Ēuloko ka hieoa o Rukim, Helo mai la ua Petero Kuluko uei a malalo 0 na ruU keonimana, kunou mai la ua kauaka Hukiui nei imua o lUfok, a hoopuka mai la oia i koia mau huu>lelo peeoi: "Mauiuli o kou hooj>aaiia mai s ko*u kiuo i koia aiuahi, ua hoopaa mai la

oe i ka aelike mawaeua ou a me a'a no ko kaua paio ana me ka kaua mau pahikaua. Nolaila e nioau aku ana an ia oe, ua makaukau anei oe e pale nou iho ?" Pane aku Ia o Bafela: "Aole na'u e hai akn ia 00, no ko'u makaukau e pale no'u iho, aka, na ka hora a me kahi a kaua e oniu ai i ka kaua mau makakiia, e hoike se imuā o kou mau hoa ē ku nei me oe. ua hiki ia'u ke pale no'u iho, a tttt hiki ole hoi ia oe ke pale nou iho." A o no e makemake nei e iiinau akn ia oe, "ua paa anei i ke kakauia kau palapala kauoha hope loa ?" "Na ka maka o kuu pāhikaua e hoike aku ia oe no ia mea," wahi a 'oa kanaka Eokini nei i pane mai ai, me ka olelo hou ana mai, "e koho oe i kokoolua nou, no ka hooponrp6no ana mai i kahi o kaua e hakaka ai ame ka manawa o kaua a hui ai. A eia inai ka mea nana e hooponopono ma ko'u eoao." Oili m«i la he kanaka Hakini, me kekahi aahu aliikoa lutanela, a i kela wa i huli ae ai o Rafe!a a kamailio aku la ike kanaka opio Polani i kamakamailio mua ai laua, e lilo oia i mea nana e hooponopono i na mea a pau i pili i ka hakaka mawaena ona a me ke kanaka Kukioi. Ua hui koke ae la ua mau hope nei 0 na moho hakaka, aole no hoi i liuliu ua hooholo ao Ia laua, e hui na mohoa 1 elua ma kekahi wahi ponaha e hoopuni ia ana eka olulaau e kokoke ana ika lihi muliwai, ama ka hora 12 o ia po e hoomaka āi ka paio ana mawaena olaua I ka maopop > ana ae o na mea a pau ana hope i hooholo ai, ua haale'e iho Ia o Pet?fo Kuloko ia loko oka romi me na hiohiona hauoli. me he mei la. e o!e 1 o ana oia iloko iho ona: Mamua o ka paka ana mai o ka la i ka la apopo, ua loaa he moepuu liou maiwaena mai ona Polani, e lawa ai ka 13 ons opuu pua o ka'u lei e kui nei no ka hanohaoo o Pōlani. Ua ku iho la no hoi ka oiwi nona keia moolelo iloko o ka rumi mahope iho o ka haalele ana mai o Petero Kuloko ia loko o ke ke?na, a hoopuni koke ia ae 18 oia e na kanaka opio Polani he nui

0 na hiohioua ui a me ka aani e haiamu ana maluua oßafela, ua hloia mau mea e komohia ai ka mamina ilo ko o na puuwai o kona mau hea opio o ka aiua kulai\yi hookalii, a olelo iho la lakou me ka hawaaawana inalie ana iloko o iho: "He liana naaupo !aa ole, no ke kanaka opio lua ole o ka ui ma Polani nei, e onou a6u iaia iho e aimaka ia mai e ke kanaka Kukini, e 1 ke me Petero Kuloko ke ano." 0 ka make o Ba{ela ia Petero Kuloko, oia ka hopena mae p.opo a a me keia kanaka Polani i moeuhane ai, aolie mea e ae, Ua nana aku lakou malunj o Petero Kuloko, raa ke ano *i« hiapaiole ia e hiki ole ai i kekahi ma Poleni ke ! lanakila maluna ona, a no Rnfela ka Ui, heaha la auanei oia imua o keia hiena weliweli. j Ua.naua mai la hoi tekaln p-e Eu ' kiui maluna o Rafela a ikeia aku la ka ekekei aua ae o ko lakou mau !ehelehe m>> ke ano hoohenehene mai i ua Weli nei o ka Makakila. He oiaio, ua ike aku !a o Pafola i keia mau hiohiona o ka !ux>henehene malona o na Uhelehe o ea kanakn Ttukiui, a ia wa oia i Huli ae ai a poloni aku la i lioua mau hoa o ka aina makuahine hookahi e ism lakou malalo o kona ii4ttu lilo ponoi. Ua eleu like ae la koua mau hoa, a ua kauolia aku la oia i ka In-kipa o ka hotele e hooko mai i na kat.rha e haa~ wi ia aku aua iaia. 1 ka loaa ana mai o na kiaha o ke'a a nie keia o ua poe PoTaui la, o like uie k% makeuiake o ua Olali nei o Polaui, ua pane ae la oia: "E inu kakou a pau mo ka hMioli A e hoouianaoia hoi e kela a wo koia pakahi o oukou e o'u mau hoa o ka aiua aloha hook ;hi, i ka wa o «i o Pt toro Kuloko ia'u i keia po. aole loa he kauaka linkiui liookahi mahope iho ona e aa o paio mai ir n no ks m;vke »na o Petero Kuloko " A niu ae !a lakou i ko lakou maū ki alm, ciī«.i hoi wāJTUtlis3i \ nmt ai

me iia makā hookhkoe o fea hoohenelieiie, ke hone ae noi ka manao— Alia oe e kokoe mai A ike pono oe i ka'u hana; Na'u ponoi ia e noii aku , Aohe pahuna liala i ko piko. Iks hookokoke ana mai ona eheu awiwi oka manawa i ka hora i anoi nui ia eka Weli o ka Makakila, ka bora hoi ana e kakiwi pahikaaa pnaku ai me ke kanaka Hukini i nja na kaiaulu a pau o Polani, aohe eu, aohe koa nana e pa-makani hakona' kona puniu, ma nei mea be paio ana me ka makakila, aia hoi ua kamoe aku la kona mau kapuai no ke kahua mokomoko e huhuhui ai na makau a na lawaia i Wailua, • ; Ua ukali pu aku la no hoi kona mau hoa opio oka aina oiwi hookahi, aole me na houpo i hoopiha ia me na aapuwai o ka haaoli, aka, me-na kihene ma nao kaumaha a me ka iuulun no ko lakou hoa opio, a lakou 1 man&o kanalua ole iho ai e kaualupe ia ana oia e like me ke keikibipa no ke kahua o ka make No keia manao kanalua iloko o ua poe kanaka opio Polani la no ko lakou hoa, ua hooholo iho la lakou e lawe pu &ku kekahi poe o lakou i manele i wa hi e hoihoi ia mai ai ke kmo poino o ko lakou hoa. Aoie i liuliu ua hiki aku la lakou no ke kahuo mokomoko, a aia hoi ka Nunui Kukini ke holoholo Ia miua wahi la me he mea la oka moho ia nana e hehihehi haaheo i ke kahua mokomo'ko, ' '-■■■■''■■'" Ua lehulehu loa na makaikai i hoea mai, na Kukini a me na Polani, a hoolehau ulu wehiwehi ae la i ke kahua paio o na moho oniu pahikaua o ka po mahiaa aloalo o ke aumoe. 0k» manolo a kekahi mau kanaka opio Polani i lawe mai ai, arle lākon i makomake ilei e ike mni ko lakou hoa, oia hoi o Ea£ela; aka, i pono alawa waie ae no oia i hope aia hoi ike aku ia oia ika wuiho mai oua manele la, a mo ka leo oluoln o ke aheahe malie, hooheno ae la oia: "Uuku loa keia wahi manele i lawe ia mai nei,.oiai oke kioo holulolea o ka nuaui Rukiui ke manele ia sku ana mai anei aku, ao!e o ko'u." 1 ke kani ana ae oka hora 12 ponōi o ka po, ua ku aku la ua mau moho la ma ke kahua, e huli ana ke alo o kekahi imua o kekahi.

Huila ae la na pahi ma ko laua mau lima, hauwi ke aloha lulu lima, a i ka hēino ana ae o ka laua mau pu lima ana, ia wa i ku iho ai kela a me keia o laua ma kona kulana iho. He nani, he kilakila, he maemae a me ka maikai na kulana o ua mau moho la, oiai laua o ku ana. E hoike mai apa ko laua mau kulana a i elua, he mau loea io no laua no ka wai opae; aka, lnokahi wahi paewā iki maw&ena o laua, ma ka nana aku a ua poe, niakaikai. Oia hoi, ua oi ae ke kiekie a me kft puipui o ke kanaka Hukiai mamua o ko koa opio Polaai, a me bs mea la ko heleaku ka laua hana i ke kahua loa e puhili ana p »ha auanei ka opio Polani. O ua kanaka Bijkim keia a pau, ua hoopuuluulu ae la lakou maho'pe aku o kahi a Petero Kuloko i lawe ae ai i kona kulaua, a e olino mni ana ma ko ] lakou heieheleua nahiohioua molaelale o ka hauoli. ' . i O ua poe Polaui hoi keia, me ua heloheleua i uuialu ia me ua ha»wiua o ke kauuiaha, ku ae la lakou iue ka pipika wale »ua mahope iho o kahi a TUfeia e ku aua. | tle lnohioua uani no k* nauaiua noiookoa, ke nana aku i a kulana hoouU'wehiw* hi o na puuluulu kanaka o ku aua ma ko kahua mokomoko o ia P3. j Aia' ka pauhi o na kanaka ma kekahi noao, i holo ko lakou man aahu koa, o kela a mo keia knlana, a p>.nio nwnwle wo na kah ko nani o ka oihana koa o Rnsia, ] Aia koi ma kokahi a ao. k \ ponWo ua kauaka Polani me ko !akou miu aahu o'.oe'o. i sh na i ka hulnli o ko lakou Wāhi hoaHona alii ma iipoohiwi a »no i\a a nu> ka ' hula!v pu ho h v o ka lakon wau jmh'i- ' kaua. ]

iia hoi mawaena o keia mau puukiuki kanaka elua, i like ole na a' hu o kekahi a me kekahi, e ku ana na moho oka makakila he alo no ahe alo, he maka no a he maka, me na wilina manao e opuopa ana iloko o laua pakahi no ka hopeoa ona oniu ana aka laua maa pahik&ua. E ka makamaka helahelū, eae mai j i kou mea kakau moolelo e hoike aku ia oe no kekahi mea e pili ana i na hana maa mau a Petero Kuloko, ke kaLnaka Hukini, e hana ai i kōna wa e ai me kekahi kanak» Polani. - Oia hoi, e hoao mau ana oia iloko o kona akamai hni ma ke kaka pahi e '"hoolilo i ka oi o kana maka pahi i mea •e houhon ia si ke kino okona hoa paio k pnni oia me ka ehaeha, mamua o ko>lka haawi ana aku maluna o ua hoa £>aio la ona ika ai hoopau "o hoolana {ka moe kau a hooilo." , *Ua manao> no ua Petero Kuloko nei 6'hoohana hou i keia ano hana maluna o Eafela, aka, na ke au o ka manawa & hoike mai imua ou, e kua makamaW«he)uhelu maikai, ike ko ana a ko ole palia o kona makemake. olapa ana ahe huila oHnolino o kekahi mau mea e iike me na anaDu oka uwila, i lalapa ae ke ao polohiwa ika poiuiu lani, ikeia aku ai na pahi aua mau moho la e niniu kaalewa ae ana imua o laua, a hui ae la laua me ka eleu nui, a o Jta wa ia i kakele ia ai ka mokomoko oniu makakila mawaeoa o laua. Nana mai la na kanaka Eukini me na qqphi maka piha hoihoi maluna o ka lakou moho, ao na kanaka Polāni hoi fcsia, ke nana mai la lakou me na makfl|piha pihoihoi o ka lia hopohopo malen'a oke koa opio Rafela, ke kue-

Rdom»ka la ke kanaka Eukīni e kakele mai i kana mau kiioa pahi mahma o Rafela, ine ka manao e hooko hou ia malnna ona kana mau haea maa mau i knloma ai oia i ka hoohana ana malnna »na kanaka Polani i pan mua ika lilo f mau luahi nana, e !ike me ka ka mea kakau moolelo i muaaenei. Aka, aia na pale ana a kona hoa paio ke olali la imua ona me ke akamai nui, a i uei wa i komohia iho ai ka hoomaopopo ana i'oko ona, aole kona hoa paio A he ma ; ukauka hoehowa Hakapena ike o!e i ke ku hoe He ihu pohue no ka waapae Aka— Be ikl ko Kea ia no Kohala He aioi wela no Pakaalana.

Ika hoomaopop® ana o ua Petero Knloko nei, he opio kona hoa paio i piha i ka makaukau a me ke akamai i ke kakele ana i nei mea lie makakila, nolnila hoao mai la oia e ike i ke ana kiekie ame ke ana haahaa o ke oolea am« Ka ikaika iloko oka oiwi kino o ua hoa paio la ona. I hooko ia ai kona makemake na wili mai la oia i kana pahi ma ka pahi a Rafela. a Ikeia aku la ke kokolo npehupehu ana ae ona aa koko ma na nial;a oua Petero Kuloko nei, a hoao aku la oia me kona ikaika a paxt e kaili aku i ka; I pahi a Rafeia a hemo niailoko aku o j kona iima, aka, he neo ia. Aole i hemo ka pahi mai ko ]ima aku, aole no hoi i ikeia aku ke anuu ana ae o kona aka, mo ko aheahe malie xta kaomi iho ]a oia i nR hu'e kom aua aua kaoaka Knkioi la, a uau* aku la oia iaia me ua hiohiona e uiaoki ia aua eka heoe aka mabi«> Uie. Akahi no a mohala mai ua OMI.O ana oka hauoh ua na helehelena na ksii&ka rolanj, a kokolo ae U hoi hioua pihoihoi ma ua holoholonn ona k&u*ka Eukiui, * Osa ksua pahi a paw ako kanaka Bukmi i jfe»kete n\ai ai imua o ua ike ts»opopo lea ia ko lakon wa« ano pakwii i hoohan«ia ai Aka, eīia mau kiioa pnhi a »na Petero ]£nloko nei, na hoopnhi'i wa!e ia no lakōa a pan « ka kaua enru o k* oia hoi o Rtt£ela. Ma kwa wahi e na makamaka h«>ln hela, e hoomanawanui iki iho v a ono Ina kuhima oka moolelo o Haf«>īa, a oih pulelo hou ak« i k«ia puU> ao. A<4e i pau.