Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 3, 2 July 1873 — ME KAAO —NO— KAKAIO O WALEKAU —KE— AHIKANANA HOI I KE AU O KE KAUA O POLANI [ARTICLE]

ME KAAO —NO— KAKAIO O WALEKAU —KE— AHIKANANA HOI I KE AU O KE KAUA O POLANI

MOKUNA V.

f Ka Ahaolhlo o Polani. No kn imi ant inn mea e pono ai ke auipuni, ua rmi kn hoopiapaa anu, o na hon o. ;ku Ahiioli 10. Oku poino ame kn nele iha |mea,iHn» f kokua ma ke pale ana aku i na ienemi, ke hiki nriai /naluna o Vilanau, oia fiho ta ka waw& nui. iwaena o na kannka. | Ma keia wa n noho ani ka makuahine o ! ; Knkaio iloko o Vila»au, me ko apoapo o koi na hauli, i ka paia kuli, ī ka nui o nn olelo, |e pili ana i ke pio o ke kulanakauhali, a oiai, |aia i kahi e o Kakaio me kona wahi pnali uuko, nolai'a, ua nui ke kaumaha o kona i naau. "" llokoo keia wa, un ike ia ka puali Mosovia, e hele mai nna e hiki mo kekahi wnhi o VValek.iu, me ka manao e huomoina miiluila, a hiki i ka wa a iakou e hoeu kaua ni. Ua hai

koke la «ku ka lohe ia Kakaio no keia mea; i laia e noho ana me' kona puali ina ka aoao ihema o Penwm.e hoomakaukau ana iaia iho ime kona mau poe koa wiwo oie, me ka hoike inui ona, i kona makemake'nui, e koa kona poe a pau, ke hiki mai ka pilikia maluna o lakou. A lohn kfi Kiihin» ,\'ni n PcT''« io . ua hoouna koke aku oia, he kauoha i ka Mei o Polani, e olelo aria : he pono e kauoha īa o Kukaio, e hanlele oia i kona puali koa. Ua hoole ka Moi ; a no keia hoole ana, uu.ho* oiale koke ia_kJ kTua,T ka iknika i ko j na kaua inamua. Ni) ka niiihoahua iii;iu o mi koa o Perusia, | nolaiU, un hoohui o Kakaio i kona puuli i(ie | ko Kosetiuko niau koa, a kaua aku la no ke- j kahi manawa me ka ikaiku loa, a neenee hele aku la na enemi, a hahai aku la no o Kakaio me ko laua mau puali,a hiki w»,lj iloko 0 Kalakau. I ke komoana ilokoo ka pau no ia o ke kaua ana, lanakila hou e Kakaio ma keia kaua ana. Hookahi la o ka hooma!ha ana o ke kaua, hiki mai la ka lono, ua j ; haawi ia o Walekau ia Ge«. Biriaiki. | | iloko o ka wa i lohe ai o Kakaio, i keia lilo o Walekau, o ka wa no ia, i okalakala ai a hoolale koke no i ka puali, e hoi koke iloko o Vilanau, iahoi ana a hiki. Hoolaha ia ; mai ia na olelo hooweliweli a ea Kuhina p 1 Perusia, e i ana : " Ina e kue mai kekahi alii jo l'olani, ī ko makou mana maluna o keia jaina, e hoopaahooia oia maloko o ka haleIpaahao, a ina e loheia ka ohomu o ea kanaka, alaila, e kauoha koke ia o Gen. Biriniki e puhi i ke ahi i ke kulannkauhale « lilo i lehu." Da kue loa ba Moi, i keia mau olelo ino. a me kona hoahewa nna iaia ihn, i kona haaj wi ona ī ke kulanakauhale, ia Gen. Biriniki; j No ia mea, ua hoolaha koke na Kuhina, ina 1 jkoa o ke aupuni, e akoakoa koke i ka wa j pokole loa, n e kiai makoala loa i oa wa a ! ipau, Ma keia hoonohoaoho ona, ua komo I | mai na makaainana ilokoo kahi o ke 'lii, me | i ke noi mai, e ae ia aku o lakou kekahi e ka- | )ua i na enemi no ka maluhia o ke aupuni, lalailn, ua pone aku ke'lii. " Oi paha hoojikoika ia ko oukou honohano." j Hoohui ae la o Kosetiuko i kona puali, jme na koa makaainana, me ka hoouka kaua 1 |ana, a pukele ke kulanakauhale, mai ka lilo . 1 pio ana, i na enemi. Oiai, iloko o ka. wa e | |kaua ana, aia ka Moi iloko o kona haie alii j | e uwe ana i ke aloha i kona mau mea nani, 1 | i ka pau i ka hao ia e na enemi; o ka halu- i I lu moi a me ka pahu mai o na pu, me ba { jhihioana o na poka ma kela wahi keia w'a- | j hi, lilo iho īa a mau mea, i mea e maule ai ' j ka manaoīana o ke lii; !\ka, hoomanao Be la j I oia me ka hoomaikai ana i ke Akua o na ka- j ua, i pio ai na enenii Oiai ke lii' e noi hoalohaloha ana i ke Akm, me ka naau mo- I komokoahua no kona uupuni, komo ona o Kakaio, me ka naenne a me ka luhi nui, a j maenua o ka owaka ana o kahi huaolelo mai ja Kukaio aku, u» paa koke mai ke lii iaia | nei, a ninau mai la, " Pehea ko'u poe kaoaka ?" Pane aku la o Kakaio, 11 CJa la(lanakila kou poe kanaka, o na puali enomi, [ua pau i kn puehu liiln mniioko aku o kuu

hnle aln, a ua hoi hou ae la i kuu poe u|; oiAia o na puka homo." i ■. I' I l<a fohe ana o ke nlii i leeia nu, ua api( hou mai oia ia Kakaio, me ka i ana, " hoomaikai ako nei au i nn lani, i ka lilo ole.l ano, o ka manaolana o ko'u aupuni popili» kia ! ma ko lehova kokua nno i na koa elua, ia Kakaio Sobiati R me lioaeliuko. MŌKUNA VI. Ke K&UA o B&bezbxa. i No ka oi loa o.ka munao o Knkaio e hoo-i pakele i kona kopunakone mai lokomai oj ka haie paahao, noiaila, ua waiho iki oia i ka { hoolilo nui ana ma ia moa, a uu haalele k«- i ke oia, i kona puali, a oili hookahi akula' oia f me kona manao paa, e ku e hoohemo mai la Sobiati, mai kona wnhi i hoopaulvao ia ' •ai. . . ■ i ■ :

j Me.ka wiwo ole, wa koilio oka i j puaii koa e kiai ana ia S(ibiati, a i «ku la; ! i'• Auh-.a U kuu kuponakahe, ka mea hoi e j noho pio ana iluko nei ?" alulla, i mai la na i' [ koa, " eia no moloko rieij I aku īa o Ka- 1 ■ kaio. i loi mai nei au iuia c hoakuii iriai lto-' na noho pio nna, a ina nole la e hookuu ia j mai, al.nlu, e hoouka koke no au i la> kaua, j me ke kanalua ole o ko'u manao i ko'u hoo-! k»hi, a nui hoi oukou. Alaiiii.ua hooho like mai na kos, me ka i hta, " e hookuu ia oia e pono ai, mamua o ka make ana o ka 1 lehuiehu. j ' i ia hemo ana inai o Sobi£i ti a me kona mau I koa pio, kani ae la ka aka iki, no ka hemo ana inailoko mai o ba lia le paahao;• aka, aole i io.lii aku ia aka iki a na, o ka hiki mai f (a no" ia o ka lono kaua iiou ma Kalnkau, i oia hoi ka hoounn ana o ki alii ō lVrusia i|

kona mau puali koa, e honpuni i ke kulana-i kauhale. A o ka puali Kusini hoi, ua nia-j nao i(io Wiile lakou no ka lanakila g»au ana i o Kakaio, nie ke pai pinepine ia o ko lakoui mau koa, hplaila, ua hapai i nana hoi, a ua like ke korio ana o na !>oa ! enemi iloko o ke kulanaūiiuhale, me ke kahe awai a«a, i ka ua mea he hoonaukinki i ka hoohok.i pinepine ia e Kakaio iloko o na kau i ana i bila. - ■ '- - j Mo keia holo moku ona o na koa eoemi,! "Mo oke kulanukaulmle, na anomai ka we-j Imll li iiiii lllliluim n 11,1 u 11111 koa o Sobiati! nia, no ko lakou manao, ua nui iua ka ika-i ika o na enemi, oiai, iw hoopiha hou ia inai j ko lakou mau puali me ka poe hou, ī komo! mua ole iloko o ke kaua ; aka ona koa o j Sobiati ma, o ka poe no i kana mua ai, a ua i luhi me ka eha pu i na hooikaika kaua ana ] 0 na īa i hala, a aoh"e no j hoi i maha ne ial luhi, a kamau hou roai no ka hoouka kanai ikaika; akn, hoi mainuli, o ka hoanno wiile' aku no, ine ka manaopaa, e kaua a make ! iloko o ke kaua nna no Ve pono'?» ka ama.i nolaila, ua hooholo koke iio ka manao o.nal' koa luhi, eha, kapa ola a rne ke kumumu oj na Ynea kaua, e hoouka n.oj ke kaua; j O ka waihona wiiwai jo Poiani, ua hoo-j makaukauia e wehe aku j mua o na enemi [ ke noi mai lakou, a o ka hoi ua waiho wale ia me ka pulama ia, mamuli o ke kauoha ake alii. No neia mea, ua kauoha ia na lii o ka Aha Kukmnilu, e halawai me ke kuka ana no keia. Iku halnwai ana oka j Aha, ua waiho koke mai ke alii i kooa m«-| nao, 'penei : ''lloko o ko'u noonoo nui me ka t moe ole o ka po, no na piljkla e hiki mai nei, j iloko o Qo kakou mau pajh>na, na maopopo! loa i ko'u manao, aole kakou e pakele ana. j Nolaila, ke noi aku nei au i ko'u Ahn nei, e ' hooholo koke tnai e haaw[i nku i ke kulana-; kauhale nei, iloko o na lima o na eneme ke: noi mai lakou i na be nea ia e koe ai ko kakou nmu ola." j Lilo ka Aha i ka me ka hoopaa-; paa nui no keia nianao o ke alii a hala kahi j mau hora, ua pau ka hopanui o ka hale, i ka■! hoeholo e haasyi pio i ke kulanakauhale alii.; Ku mai o Kakaio ai m ii, penei: " O keia I 1 mau heopaapaa anp,me keia hooholo ana o ka hapa:iui e hoolilo wale i ko kakou kulai nakauhale, a ke 'Lii John Sobiati, i kukulu ui oie ka hoomanawanui iloko o kona mau 1 10, a hoonaniia hoi me ra meo i ike ole ia, ■ ilpko o na kolanakauhale aln e ae nna ka hoi nua nei n puni. O ko'n manao ruaoli no ke--1 ia mea, he roea hilahila l|a keia hoolilo wnle i Bna i ka iuhi o kou mun alii o ka Moi iioko: ionalima ona enemi, aole i kaua ia ! mai, hooholo e nae e hanwi wale aku. No-i 1 laila, ke kue loa nei au i keia olelo hooholo, : j aole au e hui pu ma keia mea, aka, e hui iio! au me o'u mau wahi koi uukw, & e lawelhwe i na pahi a me na pu, a ma keia mau e aina ai kakou, a e aīna ole ai paha, aka, na ke au o ka manawa ejhoike inai. Hele iho la na helehelj»oa o Kakaio a ula puni, i ka ka mea o ka. piha i ku huhu, wehe ae la oia i kona l<?i mai kooa ai ae, a

waiho iho la imua o ke a!o o ke »lii, a i aku ! hi, "Ua kauoha ia au e kuu kuponakane e malama nu i« oe e ke 'Lii, a e noi aku ia oe i e ae mai i.i'u e hele i mua o ke kaua." Panemai la ke Lii, me ka i ana : " O ka« i mau olelo he mau oielo ku i ka wiwo ole, a ke -nahalo loa nei au i kou manuo aloha ia'u a «e kd luhi o kuu mua lii, n ke ao inai nei oe a'u e kupaa ma ka noho alii, me ka h&awi 110 ole ia hai." Ao ka leigula oke koa w>w) ole i waiho ai i mua o ke alii, ua iho a iloko » ka lima oka pouku nui, tne ke kuuoia ana o ke 'Lii e houluuluia na inoa gul» n p;tu loa ma ka waihona waiwuj, a e haavi aku i ka mea hoohehee gula i hoo]iloia.U i» n>»u mea gula i dala maoii, a e

kukua aku i na ohana o ka poe hele l ke kiiua n pau i ka make, a o kekahi hoi e haawna na koa o Polani. V Ku mai ia o Sobmti, a hoohui mai ia i kona mau vaiwai ponoi, iloko o kn wavhona waiwai o <e aln, i inea e kokua ai i ka pono 0 keaupun. No keia hana manawaiea ana a Kakmo n ice Sobiati, un nluku ae la na manao o m hoa a pau o ka Aha, e knkua i ko lakou nau waiwai ponoi e like me Kakaio ma laua o SobiHti. .1 ko lakou waiho an« alea lioko o ba w;iihona, ua haooli nni loa ke aiii i'kona ike nmt i ke aioha mnoli o na 'in 1 ke 'Lii nui a me ka aioa hanau. I ka pau ana o kew «nau hana manawalen ua hoomakoukau koke ia ka puali koa o Polani uo ka hele nku e pale i na enemi. /)!ai,*e hoomakaukau ana, o ka wa ih<f\n no la i uina mai ai ka lep o na pu a na enemi e ki ana me ka m.inao e iuku loa la Waiekau. O ko Kakaio hooiale koke ae ia no la i na puaii koa a pāu o Polani, e hoomakaukau koke Ina inakaukau e kaua ai. la wa i hoomakaukau ai, ua hoo'uka koke ke kaua i ana me na enemi Perusia a me ko Rusani. Aia no hoi o Kakaio i mua o kona puali koa i poba, nn eieu' a me na pahl kaua a na enemi j e lielt) inai ana i mua ona, ue iiio la inau j mea a pau he wai auau i ke Ahikonana o Wuiekau. A haia kekaln uiau hora o kai hoouka kaua īkaika ana. ua pau i ke auhee na koa enemi, a ua hoomau aku ka hoouka* ana o ke kaua hakana a 'na koa lanakila maluna o na koa o Perosia a uie na koa Rusini j a liala paha he hora, ua pio loa ria enemi, me ko lakou auhee loa ana mai ke kahua i kaua bku. _

1 ka hoi ana m»i o Knkaio mai-ke aluala i ana i na enemi, hiki hou mai la he iorto, e ) e i ana, ua hoopunna ke Keik'i Alii o Ponia- j to«iki me kona mau koa, e kēkahi mau mn- | heie koa Rusjniekolu maluio o Gen. Suwaro S rae ka mHnao e luku loa i na koa o ke keiki ] alii a me ia p« kekahi; a ina e make .ana keia poe, alaila, e kii I6a e kaua hou i ke ku* lHnukHuhale, aka, aole nne i ko ko lakou manao. Oiai, ua iohe koke la, aua aia koke inai ka puali koa o Kosetiuko a hele koke e kokua i ke Keiki Alii Foniatowiki ma ka hooukn kaua aku i na enemi, aole i loilii ke kaua, o ke pio no in o na koa o Suwaro, & pakeje iho.la ke Keiki Alil. I ka pau ana ae na o keiu wahi kaua ano, ! a huli hoi rrmi o KoBetiuko me kona puali koa, aia hoi halawai iho la lakou me kekahi puah koa Kusim hou nialalo o Gen. Ferefena e manao ana nu e hele mai e hoohui me na kou o Suwaro, i uuiaku ai ka ikaika e kaua ni ike kulanakauhale, aka, u& hoka. INo keia liiea, ua mahele o Kosetiuko i kona mau Uoa, i uialama ai kekahi hapa i ke Keikl Aln, ma kona huokokuke ana «ku i o Gen. Suttaro " ' hiki ai kem»kaala ioa i ko na enemi kulana ; a o kekahi hapa hoi me Kosetiuko. A hui pu mai la ko Kakaio puali me keia mahele koa, a kai like aku la iakou a hiki i Bereseka. .\la ke kakahiakn o kahi la ae, he la molaelae maikai ia, aohe he wahi uhi ao iki o ka lewa nuu, poha pononiai la ka la maluna 0 na kula uliuli, hai mai ia ka nani oka aina 1 kona mau hiohiona a pau, a lilo ibo la īa mea i mea e nalukai ai loko o na keiki o ka aina kulaiwi, me kona manao e hoopaa loa iakou rna ke pale ana aku i na poe enemi pukaha wale ia Polani. Oiai, ua hele nlai la ke kula a paa pono i nn koa Ru3in»-raalalo 0 Gen. Ferepena, he huiali wale no na na mea kaua a me na gula o na alii koa, me ka makaukeu loa i ka hooukakaua nwi ina koa | »(Ho o Kakaio. | No keia mea, kau koke ae la kc Ahikaoa- i na o Polani, mn kona iio. a huki ae ia i kona pahi kaua mailoko ae o ka waihona, a owili , ae la.i mua o kona mau koa, me ka ekemu ole o; ka wahn, a me ka hakn pono ana o iwakā iluna i ka Lunaknnawaio k;i iani me ke noi ana aku, e kokua mai, 1 oIJ ai e nawnliwali konn mau lima. ma na han£ o ka U. t Aele i pau.)