Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 5, 16 July 1873 — KE KAAO –NO– KAKAIO O WALEEAU AHIKANAHA HOI –KE– I KE AU O KE KAUA O POLANI [ARTICLE]

KE KAAO –NO– KAKAIO O WALEEAU AHIKANAHA HOI –KE– I KE AU O KE KAUA O POLANI

A ike e iho la o Kakaio, i leo lakou svahi e pakele ai, a e pio ai na enemi. no ka mea. e po e ana, alailn, o ko emi hope no ia o fcekahi aoao, me ka hnkilo l»a i kahi e hoomoana ai o na enemi. A iko «e ia nn koa Husini, i ka waiho haknhnka nui nna mai o na kapa wai o ka muliwai Vifieiula, noi«ik, ua hoouna mau i« jaku he kauoha e hoopiha loa ia ntfkopa wai [-0 ka muliwai me na koa Rusini, no la mea, | ua hiki nui niai na koa Ru.«ini. a pa»pu ne !a |na kapa mai ka hikinaa ke komohana, 1 | ka hoomaopopo ana ihoo Kakaio i keiamea, «ft» oi hewahewa loa sku ka nui o keia poe : mamoa o ka nui o na koa malnma ta Polani. ika po ana iho, ua hoomnha ae la na hana 0 ka la a hoi aku o Knknio iloko o kona haie ; loie e hooiuolu ai i kona kino | Aaa naaluhia na hora oio po ana :iho, ao|he oloi mai o ke kai o ke kaua, oiu, ia v/a llaikuo ka po, e ala mau «na o Knkaio e !nana āi ia wnho no ka' hele mai o na enemi, n i ke owehewehe ae o hai-ao. aole nae he | moaka imai, oia mau aaki no o ka pouli, hoi ' no heiā iloko o kona hale lole,a wehe ae la i kana wati e nana i ka hora, o ke poha koke mai la no la oka pi'. o tro nei ala lo?i la no ia. O ko ia nei oili aku la no ia iwaho e nana aku ia «waho, ike aku !a keia, na pnu i ka hiamoe ko ia nei mau koa. Okd holo koke l aku la no ia e hoala i nn koa, e hoOmaka'ukau 1 ko lakou mau mea kana ; a o kahi poe hoi, ua imi i wahi e pnkeie ai, ke. kaiin m*i ka poe enemi i ka *va i ike ole ia. Iloko o keia wa, aole he oluolu maikai loa o ko Kakaio manao, no keia noho nanea loa o na koa, nolaila, ua pii ae oia iluna o keka* hi wahi kiekietj£, Hiiki ai laia ko nana ma o a maanei, a i ka hoomau ana i ka nana a hiki i ka.sra i wehe !oa mai ai ke akula o ke kakahiaka, ike aku la oia i ka puali kaua o Kusini, e nee malie mai ana imua e na'awai |me na laina o na koa o Polani. la ike koke ana no o Kakaio, o kona hoolale koke ae la no ia, i kona mau koa e hoomakaukau koke me ka hikiwawe loa e pale koke aku i keia pilikiae nee mainei ; a pela kona kauoha ana i ko l>ikou mau mahele koa a pau me ka i aku. e iioolohe loa i ka wa e 4iaiia mai ai ke kauoha. lke e aku la oia i ke ano heha o ka Alihikaua nui, hueueu ku la oia iaia, me ka waiho pu ana aku-i n.n olelo hoolanalana ku i ke aloha ; a na keia mau hoolanalnna ana o Kakaio, ua komohia ia loko o na koa e ke aloha a nie ka hauoli, aiilo ae la na weliweli ana no ka hoouka kaua o!e, no ka mēā, ua waiho ia moi na olelo nahennhe a ke Ahikanana, a pnlea Ipa-ia 6e U ka hopo i ka make, a o ka aa wale no i ke kaua kā i !""a o tn o na koa o Polan;.

iloko o Ueia hoomakaukau aiia mo kac!cu loa, ua haawiia kc kaubh<i c Kakaio ehoulei abu i ka luku weiiweii loa iluoa o na enemi, ia w'a koke no ua hookoia ke kauoha, ua kiia pa pu koniahi naena poka kaulahao, na poka pahu, a ui2 pa kaupoohiwa niai kela rr.ajbeie keia maheio aku, a,n-i keia hoōuka kaua weliweii ana i liooniauieule i i«a aa nna mai o na koa |?usini. No ka hiki o.e rna enemi k<? aiai i h?ia mnke, nolailo, ua pau lakou i ka naholo ma o a enaanei ; aka ma :a hoio ana, un alai ia mai o nnu e na ma'hele koa o KaUaio i hoonoho iiilii ai roa o a maanei, i ka eu ana a'uu o ka poe enemi, e noho mai ar.a ka luku a na koa la» nakila, a peia iha la i hnna ia ai rsn enemi rhe ka mainoino ioa, a pau loa lakon i lie auhee, no ka inea, ua līke ke kaua-ana a na koa Poinnl tr»« kekah» e' haeka? j™ i kana pio. lloko o keia innakna ona o Kaknio ine- i.ona puali. ua hoihoi hou :e niai na pu knmaiu o na wahi e ae o Polani :i kaili wn!c h o na Rusinj, nia ko lakou noo pHahn v.a!ean»; h i ka uiuku Uou ana mni o nn koa K»sini i koe akti; ua anni icv«?!:e ka puali hoiookoa q Kakaio t oke. rna keia ka«a sna, oa hoo*

ipaapna noi na fena o Gen, Wawerekii a hiki i i ko lakou haulo ana imua 6 tm onpmi. Iloko o keia .knua ane, ua loohia ka Alilii- j kaua i na ehq o ke kēua $ a no keia mnn i oha i loaa mai i ka Alihikaua, ua haaiele | pan oia i kona manao hna mnlunn o Kakoio, j a o kn poe i lanakila malu'naoka AHhikaua i nui o Polani, oa hoonauiūuki loa Ukou :n • ! Kakaio no Uoua make nle; A holo m-iku |m»i la na enemi e hopu ia Knknio, noie nae Ihe loaa mai oke Alnkanana. ' . | A holo ako la o K»kaio am« kahi e, nnna j t ae la oia ma k* kula, aia hoi e wniho mokak: | ana kona mau makamakaa me kona oiau ko< j | a e hehi fau ia ann e na enefni, me ko l kou j j manao nui e luka loa īa Par«g* 9 oiai hoi, ua i I wehe akeaip pa poka komo. Li e ku' i j nana ana i ka pihkia e iJi mni nna malun i o j ke kulanakauh'ale, ku ana_ kpknlii koa Livo 4 - ! nia, a haoau no i ba pahi mu ke p«o o Kii- l kaio, a haulo n ona iho la oia i!;»hv o k;i lepo j a ku aku la ka ene«ni a bolO. Ia waihoana o Kakaio,a pohnla ae mai | keia ona a make ona, i nana ae kn hana he» i neo wale no ko ia nei wnhi i nlii ae n5, nua j pau nui aku na koa i mua h a., me ka hoo« mau ana mji pna enenn i ke knun, me ka hoopahu ana i na poka pahu, he hihio w«!c no nu ka lewa i na poka e lele makir;vii!u 'na m'u o a moanei, nat>olok6lo lua ka honu.i i ka j halulu o ke kaoi a na pukuniahi. me» kn o »na l inai oka ula'oknko' oke ahi niai n;i h=>le ae • i i pau i ke puhiia e n?> enemi. hui pu ae I» h»»i j jme ka uwahi o na pu kuuinhi .po kn-auia-i' ' j kn paa i ka uwiihi. i :N.o keia itaua -weliw?ii, ala.ae i?.'ka -hon-- • i j.manso ann o Kukaio, i.ka nele maoii o koi.n ' j makuahino i ka mea e pakele «i ola mai ua j j'hana aloha o!c ana enonii. 0 k.i m annoo | ke kaua, a hiki i kahi o ka m'ikunhine. he ! ehawaie no mile ke knawnle ; n oiai e oni i ino mai ana na enemi e komo kmo kok'O m>i ' (akou iloko o kahi e kokoke mni ami i ';-ihio 'i ka makuahine, a oiai, e hoōkokoke rr.;\i i:n.. ko Kakaio emi hope mnl !r>i nn hoi •. ! hi o ka makuahine. 1 ia h6i ona o Kuknio, hnlawni o ,r« Gr- ; nernla Batezou, a hai mni lia- om i -kan» n»au i oielo. i l:a hiki ana mni n■ keknhi h«pfi o j poe enemi mowaho o l;a p-i, Vilanß*«. !ia i makaukau !oa i na mea ki»un o hiki-u' ke i pale aku'i na make e hooMiia aku ar>ri. A i moi la ua Gen. Batezou nei in K;»kaio aole au e hnalele nna i ke kokim i I;a lulii o ko kupunakane, a hiki i ku hoo'.ii!■ j 'ōi imua o ka maka o ka pahi n na enen i A nalu malie iho !a o Kakaio i!..ko iho j ona, no keia naau olelo, ana i lohe si, a m ; i« | hope iho o koi}a heomaupopo nna i !,n mn o | ke ikaika e kue mai ana iam,- aki|-i, nwiwi I aku la oia e komo iioko o ke-keena o kr>nr. I makuahioe, a opo al:u la riiri i ka makuuhī- j I ne. A apo mai [a no hoi ka miiku-ih; ir> i [<>»■ ' |a.i o kana keiki i a.'oha nui ar # a-|-:?ik! iioi o i j kona wa opiopio, a uwe ihd b im; 'ka helelei i j ana ona kuiu wai maka>ilee aloha malui-a •! ! o Kakaio, me ka olelo ana o ua mnkunhiiie • nei, pomaikai w«le kunu i k<» kiMia i. ! ola hou ann. [ka ke keikli ike a!.ti i rrr hr- ' lehelena o ka makiiahine, inn ht-!o n h:-it,ca, j j rio"ka pon3 oio o kona maniao uo kana kei'ki, i no ke kuhiiiewa ua make ke keiki iiol <o o l<e j i kaua, a peia wale no-konn fi-v.'.vile aua ni:;o ! loa oia i lee ano haikea Apaneakula ke keiku " E knu mnkua- j hiue, ua hele eo a oki loa,l heahu kciaou?"'j Imai.la ka makuahine, " Mamua o ka hiki i ana mai o nienemi lokomo o kakou, ua hoo' j mnkaukau gau i puuhonua n«'u iu,un „ I CUJ j Akua, a ua pau ka m«naō nui nin al{:i : na ' nani pau wale o keia ao. ln m.ilip' pnh i■ : i j ko'u inea i haiken ni.'' , t A noi aku la o Kahaio iikoii.'i : '• Homoi ka linia o ka e hilu ii ma aloha !:aua, oiai, ke kb!(okc imiu -p»; k n manawa e kaawnle niau'af a o haliiWai houiiku kaua i r,o n«oi. alaila, aoie heo!e!ootia oi.i, cii.j, ua hiiei k.-s--ua i kahi mln imu 10,i.f Ac. uki ;fjo ia oia i l»a lirria o kona makuuhine nii i;c hu' u ī!a!o, n i mni k ka makuahine - '•"• Ka ae he! iluna e nei, iiooiohe ' mai. E pono e hooMo akii-o T\»lani 'nei no j fra lahoi o, io.i he liiiuio ku'i e ola : H'a i e hau»e fli ka oina iloki> o i;.» eneni'. }-,ci j ka lilo pioana, alailu, he peno !o> rc e holo ! i Enelam, i I:a air.a [naluh|a, n malie uo liei j o i-ke mai ko Aikane in oeJ nh hni o S, !-.ia- i seta (ke' pso a Kaka:o i (loopakeie .-n/ w kn mea, aole p;»ha oia i poinii i , i :i. ' i

Aohe ekomu aku o KnkAioi, n '-m Iw.-Ua- mnkuuh>nc : " Heahh iu*.: J;au ;m eekema o!e mai nei ia'u ? li h ">T u. H) ; rsa olelo Jo?i fccM n \\ paoe «>"!■< r> Ki!-f ■« • : \\n , no.'' A wehe ae kn ik« ' h? e Kahnio. « ihoole! ?iku i<»

i Ua.ai o ke keihi, me kn olelo aku, '• o ke kii ■ kein o ko makuaknne, «a like keia wahi kii j i iona ia oe, ms ka loaa ana o na waiwai a t pau o Polam nei ia oe mai ia'u ako a mai | kena oakūaknue mni ou. Mai hoomau koul iinaina inia, no kana mao hana ino ana ia'u, ] a no •ia mea i hoohiki ai oe, aole loa oe e' ; hno. :nnao iaia he maknakane oia- nou, aka, e hoomanno oe ia'u mai haalele iki oe ī na j kii. £ hoolohe mai no hoi oe ! 'mai ba wa i j ~loia mai di na wahi kii a hiki i keia sekona ; !n Haun e kamnilio aei, aole loa m i kaawale iki'.ae. mai kuu puuwaiaku." ] '• A pane aku ia o Kakaio, aole hoi e kaa- | wale iki aku nna keia kii mai ko'u aku, oiai lau e ol» ana." . j ika ka makuahine anehe hou ana aku je k:jii»«iiio. o ka uina mai la no ia o ke kani jo m pu a na enemi, o ko Kakaio lele koke jciku la no iu e puka i. waho, a pniiki mai la ■ ka niiiku.-iliiue ikn umauaia oke keiki. - ; ' Aele i huiiu iho kn lohe ia ana oke knni ; o ii pu lulii, o ke kani nakoio mai la no ia i o fin pu kuuiahi. A ku kokeana ho koa hoo> i kniii. iini ka puka me ka olelo ana, " ua pau iua i ke j,io," a nalo aku la uu kua nei. Liliiu ae la o Kakaioi kuna pahi kaoaa puuua ae la oia penei: «• E kuu makoahine e maniake pu ana kaua !" A haawi hope loa j.»ku la oia i kona puili aloha ana i kona majku;ihioe, a ,)i.o k™ piha loa o ka manao i ke j .iloha, nolaihi, Uii haole a makenkula ka ma j ku,>hine ilalo, a ku )ho la ke keiki me ka na!n» (ina i ka waiho a inake o ka makuahine, inio k? ku o!c i kekuhi m«-a kino ikaika. A pioluke so la ka hale alii i kela a me >kcia ?ehcna, a liolo niai I» o Gen. BattZ(?u ime kek.ihi mau kon ekolu iloko oke keena jm.e l:u kahen ana, e Kakaio e ho!o oe i paj iieiii.kou o!i." Aia no nse ke noho inalio la , o Kiikaio, a iaiau aku la o Gcn. B»tezoo ma . k'! !ii;ia a huki t«ku la iwaho, a i ka hikiana ; iwiiho -ike.ae I?. o Kp.kaio, aia oia iwaho, alai- i ia, uo iBo ao h oia.a hemo ae la mai ka lima ; ac o B .tezo'j, a komo hou ttku la oia iloko o' ; H.';i :x iaua i noho pii ai n o ka niakuahine, \ i '.loil 'iik» loa nni la o B»tezou i Im papa i;ir, i, uoi'.' pono, o hoi hou i hope, oiui, o aluj uhi mni niia na ene »,i ia Inua nei mfl.kn hu,i:ū o na maka o na elau mē na pi'. K<> IO»unio ku koU® iho !a no ia ene ka iGco. B >t(z iu :i me nn wahi koa ekolu, me k;j uii.kiiukiiu loa e kipaku koke &ku i ka poe enemi e uhai mai ana ia lakou nei. i oie ai e lo?.a i.a '.'akon Jie pnnhonun iloko o ka 'Hal'i-nlil. - : .. ! Awiwi mai no o Gen. Bateznu e hele j koke aku uia kahi e, oiai, aole : hiki mai ka ! poe uh aka, ku no keia,.nnna no ihope a j pulia ise nna ka.«.l/i ahi mmloko ae oka to- | W'ra nia k i hema o Paraga,a ptini loa ne la I i-i towerii i Ke uhi, alaila, kalele ao la oia i; j kona m:iu lima ma kona poo, a huli hele 'ku i i la i Vesctu!a me ka ukali ana ia Batezou. j Uni ae la ka ul.i nhi maiunao ka lialealii holouUoH, a moe poo ioa mai la na enemi e ,hiki i kahi o lakou i manao nui ai, me ka I i liooho m»i, ; na kakou e alualu ia Kakaio : rt»a. O l:e aiahaka o kahi a Kakaio ma e ihelf) bku i:ri, u« hrlc ae ia a paa i na koa oj i ka nc;io enemi, up mukaukau 100 me na mea : leha a pau'loa. e pakele o!p si ko lnkou enej ii)s. v j i A loa ae ia o liakaio ika noo-i noo nna ī kona wahi e hiki ai ke hele aku, I alatfs, ua hoomaka mai ke kipu ana, me jbe pnka oa !a k»i helelei o na poka iloko o ; ka muliw.ii, m wa u» i lele aku ai o Kakaio ji!oko o ka me ka ukali pu ana o i Batez<?t). A mahepe o ko laua hooikaika loa 'nn» i-ka a«i, ui» pae J,i».ib mn ktl» kapa ma o j ka eiuliwal. ' i>i !u'i heie- ann mai o Kakaio iloko oka Wiii.iiii hele a paiipaunho-oia, uolaila, ua ku :fu oia, ine ka hoomahn i'ii, i pau loa oe kona ; nupaiiuho. m? ke kulele anaakn ia Bjtezou r;io ke kuhikuhi ana o t»ona hma i konn ha!c .lu i ka a la mai o koahi me ka minamim a i ao ia nia : " Ka i ka huakai hoolewa nui inn !i»ni i haawi mui ai no kuu makua- ( hme i kanu ole ia." Aoii' ekenm nku o Gen. Batezou no kona i p:hu !«a i ka manuo ehaeha, a peahi ae Ip jo:a i na wahi ■ ki.i e heleaku, a uiMli-like inliu !n !,]'<du ia Knkaioa kumo iloko o kahi ipipu «mwnho mai o ke knlanakauhale. Ai 'mu keia wahi i noho ui o' Kakaio, no kekahn {m:iu !a tr.c ka hoopiha mau iao kona puuwai |C ke n!uhn i ka ninn, a n»e kona rftaku»hiae. | Uni ikiko o keia mau ls ino. un haawil I wn!c aku nn mnnn aupnni o Polani i ka «inal

i i n<j 'iiinlioim e !.'» f Of mnnao o!e i ko laUon , '»n:i, c:a n» lioi o Kol;aio iloko 6 ko> iMjf.iun '. n"!io -li me ka rrnwn!iwa!i o /■•oā > kino. rio kn mm. ua tnauao.o « hala ; | iv? pu!<?, e a mai ai o Kakaio, i nie v-.\ iiiaoan, ao!e he mea e haule iu hoo- 1 t ana 1 n« waiwai o Polnm i ko« Ihol

mai ks bao wolean» a r»a enemi, ffe Loaa ai hoi iaift'.ba.&9 io m«j no ba huli ana ako. a hoi mni lao PHniato»iki me Baiez*»u #.me Nietniziwi ba mea i pakele ba hakaka ana ai rnamij« a mabe ui o KoseCtoko. {Āde i pau.)