Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 11, 27 August 1873 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

Mahope iho, ua pau ae la kuu manao hopohopo,—hoomanao ae laau ke kali loa mai nei paha o ka halekuai mea ai no'u. I ko'u poka §na naiioko aku o ka halekuai_, ike hou aku la ai i ua keonimana nei eku mai ana ina ku'J wahi mamao aku, ua lele hou kuu mau heuh makau. Aka, aole i emo nalowale koke jku !a oia ma kau wahi e a", uolaila, awiwi aku la aue hiki i ka halo kuai mea ai." Maanei i hoomaha iho ai o Kalote Murray no kekahi minu<e ; alaila, hoomaka hou inai la e kamailio :— He wahi mamao iki aku mairtua o'u. ma ke alanui o'u p hele aku nei, ike aku la. au he kaa lio eku arta. Ua makaukau ua kaa jio nei no ka holo, o ke kahu kaa ma kona noho'na, a o kekahi kahu lio ke ku apa ma ka poka o ke kaa me ka hoohamama ae i ke pani. la'u i hala iki ae ai ma ka aoao oke kaa. ua hopu koke ia iho la au e kekahi mau kanaka ino elua, —ae, ua hopu inoino ia ilio la.au ma ke alanui, a iloko hoi o ka mala* malaina piha o kg ao, oiai ua kupono ae la i ka 1010 ; a hookomoia aku la au iloko o ua kaa nei, He kakoko ana keia iloko o ka manawa pokol* loa : aka ua kahea ae no au e kokua ia'u. Ekolu a eha mau kanaka i ma:ilo ae nīa kcß)anui ia wa,a i kolakou ku ana iho e nana mai ia'u, ia wa no i ka ia aku ai ke kaa ika holo nui. Lolie aku la au i ka pa-e naai oka leo o kekahi o lakou i ka poe e kuku ana ma hai oke aia. "Ua pono aku la, no ka mes, lie wahine pupuie kela, aia no ko iala palena o ka Halemai Pupule." la'u i hookomo ia aku ai ina ke ano a'u i hoike ae la : ua paa koke mai la kuu umauma i ka puliki ia e kekahi kanaka, a o ua kanaka |a, o ke keonimana no ia nana au i hoopunini i ka hora i hala ae.

Ua wela wau i ka huhu a me ka hoopuaaia ona manao. Kauoha aku la au ia ia e hookuu ae ia'u, akaaka henehene inai la ua keonimana nei ia'u Ua leie aku la au e wehe ka puka oniani o ke kaa, aka, laiau la mai la kuu iīma e aa keonimana nei. Ua aumeume iho la maua me ka ikaika, a hemo ae la kekahi lima o'u, hou aku |a au ma ka puka aniani, me ke kahea ana E kokua ! E kokua ! Aka, ua like ka holo oke kaa i keia wa me he makani la, a, aole i emo, ua hala ae la ka palena o ke kulanakauhale i hope. He nui na olelo ana ī hoomaiimali mai ai ia'u, aka, aole au i maliu aku. Olelo mai ia he kanaka waiwai nui oia, a o kona mau makemake a pau e hooko wale la ao, me inanao ole i ka nui oha lilo, a me ka poino paha, a e hiki no hoi ia ia ke hoolilo ia'u i lede. Oielo aku la au ia īa, e aho kuu make aoa mamua ō kuu lilo ana he lede hoowahawahaia, a he mea hoi i maliu aku mahopeo kana mau hana ano keonimana ole. He mau minule mahope iho, huli ae la ke kaa lio ma kekahi alanui okoa, a o ke alanui no hoi ia ehiki aku ai i ka haleona. Aoie i emo ua hiki aku la i kekahi alaloa oiki, a he manawa pokole ua komo aku la iloko o kekahi pa nui, a ku iho la ke kaa ma ke alo o kekahi hale pohaku ula nui iwaena konu ona pohai ululaau. Maanei i kono ia mai ai au e lele iho ilalo, paa mai la ke keonimana i kuu lima, n.e ka manao paha o holo aku au mai ona aku. Eku koke ana no kēkahi kahu lio ma ka puka, a ia'u i lele iho ai ilalo, ua wehe ia mai la ka poka 0 ka hale e kekahi wahine kahiko, a alakai aku la ua wahine nei i<f u iloko o ka hale, a 1 kona hoomaka ana e alakai aku *ia'u i ke alapii, ku iho la au me ka ninau aku ia ia i ka mea nona ka hale, a me ka mea nana au i kauoha e lawe mai ilaila. Paae koke mai la ke keonimana e ku ana ma kuu aoao, me ka hoike mai ia ia iho, o Sir Maieolm venahama kona inoa, a ma kona makemake

wale no i lawe ia mai ai au. No ka hiki ole ia'u ke holo mai ona aku, nolaila, ua ukali aku la au mahope o ka wahine malama hale, a pii aku la ma ke alanui pii a hiki i ke komo ana i ke keena hookipa. nui, wehe ia ae la ka puka o kekahi keena moe, a hookomoia aku la au iloko o laila. Malaila i haalele ia mai ai au e noho hookahi—a lakaia mai la na puka a pau. Nau e noonoo iho e losepa i ke ano o ko'u mau manao iloko o ia wa o ko'u noho ana he pio no ka hale malihini. He mau hora i hala ae la, a iloko o ia mau manawa, aole he mea hookahi i hele mai, a nolaila, ua hooalii iho la ke anoano mehameha iioko o ua hale nei. 1 ka hiki ana i ka hora ekolu o ka auwina ia,—hiki mai la ka wabine malama hale i ukali īa me kekahi wahine kauwa, a he mau (» roea ai ka laua i lawe tnai. Ua hohoia ia iho la ka papakaukau, a hoomakaukau mai la ua mau wahine nei i na mea ai na'u me ke ooi mai la'a e hele aku e ai. Aka, kauoha aku la au ia laua e hookuu ia'u, a i ole laua e hana pela, e piiikia no iaua i ke kanawai o ka aina. Haaiele mai la iaua ia'a, me ka laka mai i ka puka; a noho mehameha hou iho la au—he pio—a he luahi hoi no kou mau manao ehaeha ! Ma ka hora ehiku o ke ahiahi, hiki hou mai ia iaua, a iawe aku la i na pa mea ai j maa, a hoomakaukaa ■ hou mai la i ka papa-1 aina no ko'u paina ahiahi. He mau hor? !

| raabope ibo c o k«ia manawa, a i ka aaeane j ana paha e hiki i ka hora umikuinainafeEhi 10 ka po, ia wa i ioheai au i kekahimaa ka- ! puai e heie mai ana » biki i ka puka. We* \ j heia ae la ka pnka—a ike aku la au ia Sir , j Maleohn Wavenahama. Ua pii ka -ula i na j loaka, a me he mei ia hoi, ua noke nui oia ! i ka inu. O ka wahine malama hale kekahi | i komo pu mai la e lawe ana i kekahi pa me na kiaha. a eae kekahi mau hue waina ; a i kona huli ana a* e hele, kahea aku la au ta ia e noho mai. Aka, pane ae la k» Baroneta, " Ua ike oia i kana jisuja- , \ Noho iho !a o Sir Maleolin VVavenaharoa ilunā o ka noho a hoopiha iho la i na kiaha aniani elua i ka ke kono mai ia'u e inu au i kekahi liiaha. Ua hoole aku au, a he mea hiki ia ge ke hoomaopopo iho no īa mea. Aole e hiki ia'u be hai aku ia oe e losepa no na hoowalewale a pau ana i hana j mai ai ia'u ; aka, e hoike aku nae au ia oe, [ ua hoole -aku au ia mau mea a pau. Elua | a ekolu ko'u mau hoao ana e holō malu aka,, ! aole ī ko. Pela i hooluaiele ai oia ia'u a j haia ka hom okoa ; a hiki i ka hora o ke aumoe. Ua hoamau no o S?r Maieolm i ka >nu ana, a ua manaolana au, aia a ona loa oia, alaila e holo malu no au. He oiaio, owau wale iho no keia e kiai nei i ka mana- i wa kupono no'u e hiki ai ke hoopakele ia'u j iho, mai ka manawa o kona komo ana mai, oiai. ua waiho hamama waie- ia no ka paka. i Nana iho la la i kana wati a ike iho la ua j hiki i ke aumoe ponoi, ku ae ia mai ka noho ! ae, ā hoomaka mai la e kamailio mai ia'a 1 me na huaolelo, e hoopuniia ai ao e ka hilahila, a me ka ma-uha—aka, hooki pokole iho la ia i ke kamailio ana mai ia'u no ka lehe ana i ka halulu o kekahi kapuai lio e holo nui mai ana, a hiki i ka puka o ka hale. No ' kekahi mau ininule pokole, ua nne hoomakau ia kona mau nanaina aku, aka, puana koke ae la. " Aole, aole oia kela !" a hoomaka hou inai la e kamailio hilahila mai ia'u. Ma ia wa ua holo ino aku la au i ka puka,—aka, komo mai la kekahi kaikamahine nani opiopio me ke kapa hololio a hiki imua o maua. Ae, he ui a he kilohaoa io ua lede opio nei no ka nani! aka, ua heopihaia nae kona mau helehelena me ka ala o ke koko a ua like hoi kona mau maka me ka ula okooko o ke ahi. ; " A, o Anahela poino aku la ia !" wahi j a'u iloko o na keena huna o kuu uhane, ao-! le nae bu i hoopuka ae i kekahi mau hnao- 1 lelo ma kuu mau lehelehe. Hoomau hoii mai la oia i ke kamailio : l j keia manawa aole e hiki pono la Sir Maleolm. Hele pololei mai la ua lede opio nei imua o'u, a i kona anehe ana e kamailio mai ia'u, pane maī la o Sir Maleolm: " E Violet, : ino maoli keia hanaau !" " He ino anei ?" i j pane aku ai ka iede me ke oolea', ae, oi loa ' aku ka ino o kou aoao. £ hookuu oe i keia ! wahine e poiio ai, a e hele aku oia mai nei i aku.Aole,' wahi a Sir Maleolnl rae ka | huhu. " Aka, e pono oe e hookuu, ina aoie ! oe e hookuu ia io. e hele no au i kahi o na ! mana kupono e hik» ni ko hoohemo ia ia mai keia wahi aliii.'' Ma keia inanawa, huli mai ia oia i o'u la j me ka olelo n«i, " E ka wahine opiō, ua hamama ka puka nou—ua lanakila oe. Aka, j he wahi huaolelo ka'u e waiho aku iloko | ou." Hookokoke mai la oia la'u me ka ha- i wanawana mai i kuu pepeiao. " Ina ua oiu- ' olu oe no ka'u hana la oe i keia wa, aiaiia, | ke nonoi aku nei au i kou puuwai, e kala aku oe no na hana inoa Sir Maleolm i hana mai aī ia oe !" Ma keia wa, ua kahe iho la kona mau waimaka : ma kona mau papalina nohea, aowau hoi kekahi i hoopihaia e be aloha nona. Ua haawi koke aku la au ' i ka'u hoohiki me ka hookaulua oie. Lalau mai la oia i kuu lima me na kaomi pumehana o ke aloha, —a kuhikuhi inai la i ka puka no'u e hemo aku ai\ Hopu iho la au i kuu papale a me kuu kihei a puka aku la i waho me ka inea «le—naoa e keakea mai. | la'u e iho ana ma ke alanui pii ua halawai' S mai la me a'u ka wahine malama hale, a me ; kekahi mau kauwa wt(bine e iho, aole nae lakou i keakea hou mai ia'u. O ko'u iho | aku la no ia a puka loa ako la i waho. j " E hoomaikai ia na lani no kou pakeie ana," pela au i pape aku ai, aka, ke nune la nae o loko o'u, heaha la na mea i hanaia mawaena o Sir Maleolm a me ka mea i kapaia o Violet, niahope iho o ke ia nei hala aoa mai. [ Hoomau hou mai la no o Kalote i ke ka- ! mailio ana : Ae, ua palekana au, nolaila, ! ua holo mama aku ia au me ke ake nui ole e hookaulua iho i ka hale o kuupaa pioana. Ua hala ae la ka hora o ke aumoe, a ua aaki mai ia hoi ke koloka eieele o ka pouli a owau wale no ka mea kino kanaka e hele nei iwaena o ke alanui. Ua awiwi inai ia au i ka holo me ka hoomoo ana ma ke alanui a makeu i hele mai ai i ke ao, me ka hoomanao ana o kela a me keia mau kaina wawae o'u, he mau kapuai ia nana e hookokoke aku ia'u i ka pahu hopu o ko'u heie'na. Mahope loa mai, ua halawai mai ia au me kekahi kaoaka kuaaina, a ninau aku la au i ia i ka loihi o kahi i koe hiki i Mura Hale. Hai mai la oia ekolu mile'maopopo i ; koe mai kahi mai a maua e ku ana. Haawi ; aku la au i wahi makana nana, no kona kuj hikuhi pono ana mai i ke aia, a hele mai la | me ka awiwi a hiki i Mura Hale oei—me i ka maluhiluhi a me ka paupauaho no hoi o i ke kino, a me ka manao pu. Ano, ua iohe | aku ia oe i na mea a pau no'u. He mau minute pokole ko maua i kamaiiio iki ai ma ia hope ma ka mala pua, a komo hou ae la maua iloko o ka hale. 1 ko maua komo ana mai, ua hala o Miss £Mci- ; na. Ua hele wawae aku oia, a o kona mau | wahi pahu wale no koe, a ma ke kaa e lawe j ia aku ai. O Mr. Tiveretona hoi, ua haia aku oia i Eketa, mahope koke iho o ka pau ana o kela

niuanmau ial ana ma ke keena hoofeip&. i! boto oiā r Eltem e ®iftē ai f Be poō o'ln.oi» i hana makai.po nakanaka aihae ihoao ai e ; j wawahi i ka &ale. j MOKUNA XXVIII. Ka Lēdē CalaJ{Ete. ikekahi la ae, imi mai la o Kalote Murray e kamailio pu me a'u,-n»e ka i mai : i " E loaepa, he wahi haoa makamae ka i wa* ' iho ia mai na'u e hooko, mai kua haku wahine mai. Ua maopopo no ia oe, tia lohi kela ma ka manaoio ana ua hewa oe—ae peia ,do kona manaoio ana,.aoieoe i hewa ; —a j ua hauoli nui loa oia i ka wa i hoike mao- > popo ia ai kou hewa ole.i Ua maopopo no I ia ia3a ka nui o kou raau ehaeha ana ma ka | maoao, no kou kauhihi wale ia i ka aihue. j Nolaila, ua manao oia, he mea pono ke haa-,| wi mai i makana nau. a i oie ia, i mea hoi j e hiki ai ia oe ke haalele iho i keia wahi, a | i kahi manawa paha e hiki mai ann, e loaa j auanei kau hana kupono." 1 Me keia mau huaoielo, hookomo mai la ua i 0 Kalote i kekahi bīīa bansko iioko o kuu lima, a ike iho la au, he umi paona ka wai- i wai iloko o ua bila banako ia. Aoie, aole aui manao iki no ka uku makanaia maiwahi a'u. " Pehea? e Josepa ; aole anei oe e lawe j aku ?" " Ua manao aii aole loa i kupono ia'u ke ' | lawe mai i kekahi oku makana o ko ka Le- 1 j de Caianete lokomaikai." " Aka, o ka mea e like la me kou kuiana, i e iawe koke no iakou i na makana o keia ano me ka noenoo mua ole." " Aole," wahi a'u, " aoie au e lawe mai i i ! keia bila hanako." " No keaha mai ? aole anei he uku kupo--110 keia na ka mea nana i hoopakele i ka hale mai ka wawahi ia eka aihue,—a inaiia paha, e pau no na poe e ae a pau o loko nei j 1 ka pepehi ia, a o kue haku wahine aloha paha kekahi o ia poe—" < " ina ua manao o Mr. Tiveretona e haawi | mai i kekahi makana na'u n»a ke ano o ko'u uku o ka hana ana maanei, alaila, e lawe no ; au me ka hauoli niii. Aka, ina mai ka Le-1 de Calanete mai, aole loa au e Inwe maii ke ! kau waHi huna o kana makana. Aka nae, ; e hoihoi aku oe i ko'u mauihoomaikai kiekie i Ino keia lokomaikai nui ana i waiho mai ni ] ; ma kou lima." Nana mai ia o Kalote ia'u me ke kahaha j

i nui, a i mai la. > "He keiki kupanaha niaoli : oe, a ina paha he aiau makahiki hou koe ou I ! ina la ua konohia au ealoha ia pe. Ano, no-i--na mea e pili ana i keia bila banako, aohe j a kaua kamailio hou i koe no ia mea. AEa,' ; mahope, e hoi aku ho au a hoike aku i ka i i lede Calanete no ka kaua mau mea i kamaiI lio iho nei. E losepa, he wahi ninau ka'u | !la oe, aole nae he mea nui," —a oki koke iho j | la kona kamailio ana, me ke ano mae, a ohi- j | lahila hoi. | I " E olelo mai e Kalole, heaha kau mea i | ; manao ai e ninau mai ?" ; » O—he wahi mea hoohuoi wale no—ina | paha e kakau leta ana oe na Kale Linetonā ?"* ! a akaaka »iio la ia, nolaila, ua haupu mai la ; iloko o'u ka manao, ke mau nei ka kona lia j ana no ke kauwa kanaka maikai a Mr. Walj ter Ravenahila, mai ko me ua wa i launa ai i me ia ma Eketa. | 41 Aole au e kakau koke i palapala no- i i na, aia a loaa mua mai kana |eta ia'u. E j | hoike aku no au i kana leta ia oe ke loaa i mai. He kanaka oluolu oia, he lokomaikai, | J a he ano kanaka makua." | ' " Aole o'u kanalua no iatnau mea," walii [ ) a Kalole. Maanei i hoopau ai ko maua ka- 1

maiiio ana. I Hookahi malama i hala ae la mahope iho I o keia manawa, a iloko o keia manawa, ua I nui wale na ahaaina i haawi ia, a me na po hulahula. G!elo mai la na kauwa ia'u, aole lakou i ike i'-na wa »namua ae e hana pinei pine ia ana me keia, a'ua ane hoihoi hoi la- | kou, me he la akahi no lakou a hoouluma- | hiehie ia maloko mai o ka noho ana poluluhi i mehameha mai. Āole he mea i loheia mai no Teme Tade ] | a me Bila Umiumieleele ; a noiaila, ua maI nao iho ia au, ua hoio ioa aku laua ma kau wahi mamao ioa. Mahope iho o ka hala ana ae o ia maiama okoa, hookphi uiia ano oui a'u e hoike aku ai maaoei. 1 ika auwina la o kekahi !a kehau o ka hooiio, oia ka ia hope o lanuan, o ka ipakahiki *3S, haawi mai la o Mr. Tive« retona i kekahi ieta «a'u, e lawe i kahi o kekahi keonimana, he hookahi miie a me ka hapa ka mamao o kona wahi mai Mura Hale aka. Ua- puanūana ke ea, me ka makani moae maikai e pa mai ana ;—aole qne me { ka huihoi ino. Ua ahuwale na lani, aohe | ao, o ka wai hooluu uiiali waie noo ke aoali | ka mea īke ia, he mau noe kawaiawala waje oae ka mea ike ia aku ma na kuahiwi. O ka honua ua oolea no ia me he pohaku maheia ia,—a ua maioeloe hoi ke keehi iho. O ka pololei nae, he la keia e nele ai i na hooikaika kino ana i mea e hoio pono ai ke koko, i a hoowpla ia oa wahi a pau o ke kino. O j ko'a ala e heie aku aij mawaena no ia o na I mahmaai; elua mahinaai i hala ae la ia'u mahope, ia wa i ike aku ai ku i ka Le<ie Ge- i oregiana a me Calanete, e Iheie ana mamua ! o'u. B anehe aku ana au e komo i ke k«lu ' o na pa mahinaai, ia wa i ioheai au i na ieo I hooho auwe. me ka eehia. A ma ia wa hoo- 1 ( kahi i ike aUu ai ou i na Lede Georegiana a me Caianete, e hoio paukiki mai ana i ka pa ' 0 ka mahinaai. Mahope iho, ike aku la au ! 1 ke kumu o ko laua holo ana, no ka mea, be bipi kane noi ke hahai mal ana mahope o iaua, me ka uwo leo nui ana, Ua holo mana aku ia ao me be mea la he mau eheu ■ ka i hoopaaia ma kuu mau wawae. A oiai j au e holo ana, ua hookahaha nuī ia au no ! knu. mama launa ol*», mp he «nea ln e lawf I . ' " 4

ia ana aaeoa eheu oka makanū Ke hoio mai nei ka bipi hahai me ka mama nui, a. me ka uwo weliweīi hoi. Oka Lede Georegiana mamua o ka Lede Caianete, ooiaiia» o kona kaikaina ke loaa e aoa i ka poipo. He poino welivreli. a he ulia manaonao hoi ka hōpeno. ' (-le/e </»'*'•)