Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 11, 27 August 1873 — KE KAAO NO KAKAIO O WALEKAU KE AHIKANANA HOI I KE AU O KE KAUA O POLANI [ARTICLE]

KE KAAO NO KAKAIO O WALEKAU KE AHIKANANA HOI I KE AU O KE KAUA O POLANI

i laia nei e nana ana i ke Oeonimana a me j ke keiki, maalo ana o Somaseta; a hele ae ana a hiki ī ke keiki uuku. alakai ia aku 'oa { iwaena o ke anaina wahine. A ninau aku la ] keia i kekahi kanaka o!oko. j "Eia. no anei o Mr. Pemeboroke Somaseta j j i ka hale ?" i " Ae," wahi a ke kanaka.me ka i iho o ua ! j kanaka nei, aole keia kanaka no keia huina, j ; he ano e wale no kona aahu, he mea paha i 1 'inakemake ia e ke anaina. A pane hou aku la o Kakaio, i ua kanaka ( ' nei, •'Aole au e pono ke h«le aku e ike iaia i ! keia wa, aka,e haawi aku oe i keia palapala j | laia, oiai, he mea hou loa ko loko o na pala-1 ! pala." : . ' ' " Na'u hoi paha ia e lowe a haawi aku," ' I wahi a ke kanaka, a o ko Kakaio emi mai la ' j no ia. ~ t A hoi loa keio i ka hale, ine ka hauoli o | | ka manao, i ka ike ana aku i kana mea i i ' aloha loa ai. Hoomanao ae la keia i ka ia j ]nei hana lokomaikai ana ia Pemeboroke So- , a. i paajnaj, i , na e lawe ia kuu makuahine a me kuu ku- i punakane i Enelani, alaila, e hookipa oluolu ' loa ia ana e kona makaakane, no ka malama i | pono* ia ana o keola o kana keiki. Aka hoi, , I ke ike nei au. he okoa loa ia mau olelo, a he ! 1 okoa loa ka hana i keia wa ! ; Ua kuu akea la ka puka, aole nae o'u hooI kipa la mai, ua hookukulu wale ia au mn ka I | puka, me he makilo la,me ke kamailio nui ; i mai no, a o ke pani ia mai no ia o ka puka j ' mahope iho o ko'u emi ana mai. j lioko o keia wa a ia nei e hoi nei, e nalu | | mau ana no keia mau mea kaumaha o ka j ■ manao, a hiki o īa nei ma ke alanui Coven- j i try, ike aku la keia i kekahi kanaka helehe- i | lena ino, e kamailio ana i kahi poe kanaka | ma ka olelo Farani. ( ko ia nei lohe ana afcu i ka leo, 6 ija poe j nei e kamailio ana, o ko ia nei ninau koke ;aku la no ia penei: " He kanaka Peioni anei j oe " . f I mai la ua walu kanaka nei, " E ka makua o ke aloha ! E pomaikai ana anei au ia oe? A eia ka e halawai hou ana kaua ; a uwe ae laua wahi kanakn nei, me ke kalele ana mai iluna o Kakaio. la wa ike aku la 0 Kakaioo Batezou no, kekahi luna koa o ka Puali Koa Polani. A puana ae la.o Kakaio penei: " E Batezou aloha « ! Nani hoi kou halawai ana me a'u i keia wa ! E uhoi kaua i ko'u hale." i " O ko'u ake nui īae kuu haku aloha, oiai, aole o'u home. I hele walē mai nei no au mai Harewika mai a hiki waie i keia taona, a o ka lua keia o na po pouii a'u 1 kuewa hele ai ma ke alanui," wahi a Batezou. " Auwe ! no hoi kuu aina," wahi a Kakaio. " Ae no hoi paha, i make no nae ka aina, no ka haule ana i ka make o Kosetiuko a me ko Kupunakane," wahi a Batezou. Aole ekemu hou o Kakaio, o ke kuikui mai la no ia i na lima ō kona makamaka pi> likia, oiai, ua helea opa na au; a loihi ko laua nei hele aoa, alaila, hiki i ka hale. Wehe mai ia ka haku wahine o ia nei i ka puka o ka haie, i ko īa nei kokoke aua aku ī ka puka, ike mai la ua wahine nei i ko ia nei koklolua. Oiai, i keia wa, ua Aaule iho la o Batezou, me ka ike oie o Kakaio, a noi aku la oia i e ae mai iaianei e hoihoi i kona maikamaka ma kona keena. O ka ae koke mai ia no ia o ua wahine nei, a komo aku la laua nei iioko, a hoonoho ia aku la kahi o ia nei ma kapuahi, la wa ike ia iho, uā mauie keia, o ko Kaka--10 pioo loa iho la ia no keia pilikia o Batezou. A hahai aku la o Kakaio i ka wahihe mea hale, penēi: "Hemakamaka io keia no'u, , a no kuu makuakane !" me ka nana pono j ana o ia nei i na heleheiena o Batezou, ua ) hele a hohoma. A puana hou ae la oia : j " Ma ka pono o nā Lani, e loaa ai ia'u na ! mea e hoola ai au i kuu makamaka ponoi!" Aia hoi ka hakn wahine o ia nei, aole he : wahi mea kupono e ae no ka mai, a o ka wai ] einu wale no kahi mea i ioaa mai i ka mai. ! " Ka ! aole paha pono ioa keia wai i ka ( ,mai. Aole au wahi oiai, ua uawali-

wali no ka hakahaka o loko, a ua olewa mai :la loko," wahi a Kakaio. Hoole aku la bay haku wahin*, " Aoie wahi m#a kupono e ae a'u e pono ai ka mai." A o ka heoaemia no ia o kahi moopuoa j ! wahine a ua haku wahine nel, e helee kuai | ' waina. Aole no hoi e emo, oka hiki mai ia no ia o ua wahi nei me ka wai-! na. Hiki «ai, ua pohala ae o Batezoa, mai j , kona n>anle ana. Ika haawiia aoa aka oka [ * wai, i ae la ka mai, " Ua make au i ka'pololi ■ . a ka ai." O ko Kakaio ninini iho la no ia i ka wai-: ! na iloko o ke kiaha amani, a hoainu aku la j 'ia i ka waina, ia inu ana, ikaika iki ae ia : i o Batezou. Aia ae la ua mai nei, a noho , ; iluna o ka uoho me ka i haou paupaaaho, a ) | kau mai la ke poo iluna o Kakaio. A? hana | t mai ia hoi ka wahine i palaoa koala me ka .; hoomahanahana ana i kahi wahi waina iki i j ke ahi. | lloko o keia ahonui ana o ka wahine a me j ! Kakaio, ua loaa mai kahi pono iki, e hiki ai ike pii i &aikakaio keena e moe ai. No ke i komo ana o ka waina iloko o ka mai, ua loaa ' koke ka hiamoe i ka mai. i A ike iho la o Kahaio ua hiamoe ka mai, i alaila, manao ae la oia.ie kamailio aku i ko* !na haku wahine, i ko ilaua wahi moolelo. i No ka hooikaika ana o Batezou iloko o ke kaua o Polani, a me ia nei, a hiki i ke pio lana o k;i aina i na enemi, a holo o mai au.i ! Enelani nei, a mahope mai nei keia i imi« | mai nei ia'u, a pela i Inaa ai iaia keia hele- ' heiena au e ike nei. ■ "1 ko'u hoi ana mai nei, loaa ia'u ma ke ! aianui, oia wale no, e kolo hele ana. la ike • ana o'u, ua hu mai ko'ui aloha nui nona a me | kuu kupunakane. 1 kuu hele ana mai ua ! hai aku au i kuu Moi, lee hele nei au, a i na !e loaa ana ia'u keia elemakole, alaila, e ; kokua no au a liiki i kona Nola- ! ila, e hooki au maaanei,a e noi aku ia oe e |ka hafed mea '«* ōlaoh» w e ae ' mai e noho kuu makamaka nei me u'n ina ; ko'u wahi keena. ' Pane mai la ka waliine, " l»a ae no au, : aka, i>ehea no la' e hitfi ai ia'u ke liookipa ; mai. eia no oia ke moe nei ma kou iiiop ?" " A ua ponoae la," wahi a Kakaio. i .MOKO N A XVI. Ke Kipakuia a mr ka Hookipaia a;,a, la moe ana ia po, ua loaa ka lea o ko iia- > (ezou hiamoe ana a ao iwale, no ka loaa ana ! mai o ka oluolu inai kona nawaliwali nui o ;kala i hala aku. i ■ •

i Kakaio nana nku i na helehelena o i kona makamaka, »a ano maikai mai, nolaila, ! hauoli loa iho la kona manao, a noho aku la i no oia ina ka aoao o ka mai, ine ka lawelaj we ana ma na mea a ka mai e ma&emake ai I elike me ka maiama ana 1 ke keiki. ; No k.i hiki oluolu ia Gen. Batezou ko.kaj maiiio mai, nolaila, ua hahai aku o 13atezou i na mea a pau i loohia maluna o Walekau mahope iho o ka haalele ana o Kakaio, a me koea haaiele ana e. holp mai i Enelani, a penei kana hoike ana : " ! ko'u haalele ana ia Walekau.ua hele au a Hamebuga amailaila j aku au hiki i Harewila, i ko'u hiki ana ila- | ila, ua loohia au i ka nawaliwali, no na eha | i loaa ai ia'u iloko o na hoouka kaua ana o | kakou, a pela ka hootr au ana o ka nawali- | ia'u a haln he pule mahope mai, a itaila patt ka'u mau wahi dala. Alaila, i iho la au pono loa hoi ke loaa oe ia'u, a o ko'u ninau aku la ia i ke.ala e hiki at i keia taona i ka poe i halawai inai me a'u. la btihikuhi ia ana mai o ke ala e hele mai ai, o ko'u hele mai ia no ia me ka pilikia loa i ka ai a me kahi e, moe ai iloko o na la elua a me eiua po iwaho o ke kula molaelae, me ka loaa ole o kahi e iho ai kamahele : a ma ke aloha o na Lanj ia'u, ua hoounaia ae oe e kuu haku Sobiati i oJa ai au i ka make a ka pololi a ka ai mana alanui." Ma ke ahiahi o ua la nei, hoi no o Bate/.ou e hiamoe. A o Kakeio aia wale iho la no oia e hoonanea ana i ka pumehana o ke ahi hoopumehana o ka mmi.me kona nooj noo ana i na mea a psiu i hahalia mai e Baj tezou. A i ka loa ana iho, komo I ana ka wahine meai ale, tne kekahi palaj pala, a i haai la ka wahine, " Eia la he leta, | na kekahi kanaka i !a we mai nei." ! O bo Kakaio eu kokeaku ia no ia mai ko« ! na noho ae, no kona ike maka ana aku i ka I leta, i ka loaa ana o i a ieta, o ko ia nei We--1 he ae la no ia me ka hoihoi loa o ka manao. A hoi aku la ka wahi >e mea haie i kona ru« ; mi, a nana iho la keio mawaho, o ka linm no e Somaseta, a hoomoliala ae la no keia i na opi o ka ieta, aia hoi, o ka leta no a ia oei i ) kakau aku ai, ua hohoi hou ia mai n:e ka : paneole ia inai. (> ke Kakaio kiola iho la no ia i ua leta . nei i ka papahele, a noonoo iho la ia nei, : no kona hoohoka ma ī la e kona inakamaka j me ka i ana. " l hoo»ahi hoi lioka ana o ka i pono.'' (> ka palapala ia e lalapala ia aku iiei, rne ka manao e loaa inai ka pane ia, eia nae aole walii o|p|n ītikei i nnu leti I ī.n osnr»

hou ana i ia wahi o waho o ka leta, aia hoi 0 ka lima io no o kona makamaka, a o loko hoi o ka r u palapaia no. A ninau wale iho la no oia iloko ona, " Nana no paha i kakau? j aoie pahā nana i kakau ? Ina nana aole iokoino nui elike ai me keia." He mea hilahila loa ia Kakaio ka palapai la hou ana aku i ife kanaka lokoino elike me 1 keia A puana ae ia oia, «■ E Somaß«ta e, aole anei he mea pono ia'u ke hookaawale ; loa ia'u iho, no keia mau hoino i hui pu ia me ke aloha ole ? 0» manao anei oe e hoopiiikia wale aku ana au iaoe ma ka noho pqi jana ? Oke Akua ka ike ia loko oke ikanaka !" j , No keia'mea, ua hiki oleia Kakaio ke plii! | ka maka, iiele mai la a uiuku o loko me ka i | holoholo ana iluna ilalo o ia po. i . A no ka nui pilikia oka makamaka pilikia I j no ke ano elemakule, nolaila, ua loaa mai ka I | nawaliwali loa, a hopo waie iho ia no ko Ka- ] j kaio manao no «a make o' Batezou. No ke-1 ia mea, ua pau ae la ka uluku ana o ka ma-1 nao no Somaseta, a ili hou mai ana. ht> manao aloha no kona makamaka, a malaila

i kona hoomaii ana i ka maiama. Mahope o ka pau ana o ka paina kakahi- , aka, o-ko ia nei lawe hou no ia i na kii a ia ; nei, e kuai aku i ka poe makemake kii. ' Uia hele oia nei a hiki hoū mawaho oka puka o ka hale o ke kanaka kuai lole i kapalapala ia, a ia nei no i hoohoka ia ai ma--■mua, aolo o ia nei komo aku, hele loa aku la keia. u be hale okoa aku, o ke komo aku la no iu o Kakaio iloko, a i aku la i ke kanaka i i o loko. e nnna mai oe i keia.mau kii a'u. 0 1 ka wehe koke la ae la no ia, a hopo hou iho ; la kek, no~ke kipaku hou ia mai 'o na kii a

ia nei a me ka hoowohawaha ia, a o ke kapa koke ia mai ia no ia o ua mau kii nei a ia nei, penei :—. , , He inau kii keia no Geremania, a ua kupono r'io akahi gini A ninau raai ia ke ■ kwiaW * &»u. »o- nae - pah». - i li»ypBij3£al*i"ar ;iku lii o Kakalo. A o ka haawi niai lri i)i> ia <> ke KiiiMka i k« dala. la len nnu tnai o ke dala.o ko ia nei haaoli loa iho In ia, no ka mea, ua hala ka mea nn:i « nalu wale ana, oia hoi ke kipakuia 'na o m:i l;ii a la nei a me ka hoowahawahaia. () ko ia nei aloln oku la no ia i ke kanaka, a huli hoi mai la keia, a mamao loa mai la koia, kahea mai in ko kanaka, " E i ala e!' O ko i:i nei huii hou aku la no ia ihrope me ka i aku, " heaha ia ?" A i mai la ua kanaka penoi : "() kau oihana mau anei l'keia okn pona kn ? " A i aku la o Kaknio, ; " Ae.' Alaila, pane hou ihui la ke kanaka, " Ke makemake loa nei au la oe, ina he mea pono i ia, ke hana mau mai oe i mau kii eono o keia ano na'u i kela a iqe keia pule." Alailo, nr koke eku la o Kakoio, me ka 1 ; ana, «in ka mea e hiki ai ia'u ke malama i kuu makamaka mai. . " i keia aku e iawe hou mai ai of mau kii eono," wahi ake kanaka. O . ka ae akn la no ia o Kakaio, me ka oiioli ioa : a hoi mai la keia a hiki i ka hale. » () ka loohia ana o Uatezou i ka pilikia raa ; Harewika, ua mau loa īa eha iloko o ka iwi, ' a hiki ole i kekahi ke lapaau A ka- ■ mailio -aku la o Kakaio i ka maiana no ko-

na hele ana e kuai i na kii ana ; a i ka wa e hiamoe ai o ka mai, o ko ia nei wa ia e kai kau kii ai. A hoolilo nui o Kakaio i kona manawa ma ke kakaukii ana. ' j iloko O'kekahiahiahi konaneo kamahina, I olelo aku la oia i kahi moopuna .wahine a ka j wahine mea hale e noho pu oia me 6atezou, ! a e hwe oia i na kii i ka haie kuai o ke kaI nnka i kauoha mai ai. A noho īho la kahi kaikamahine, a puka i aku la oiaa hele i kahio ke kanaka, iaia nei i | hele ai, aole o i nei hoomaopopo iki i ko ia i nei hele ana, hala loa aku ia keia he wahie, a lohe ajia keia ika uwe. Hoolono loa aku ia keia, hoomaopopo iho la keia, he wahine ka mea e uwe ana, e pepehi ia ana e kekahi kanaka. Oko Kakaio holo Jfoke aku la no ia e nana a ike aku la keia, he wahine ui e aumeume ana me kekahi kanaka nona ka pepehi wale ana i ka wahine. la wa ko|ce no o ko Kakaio haaiele aku la nn ia i ka puupuu i ua kanaka pepehi nei i ka wahine, he mea niniu ia o ua kanaka nei, a pili ana ika pili pa. ia newa ana ooa kanaka nei, o ko Kakaio, hiipoi hou aku la ia, me ka lemi ana, aole i emo o ka pohaiaae la no ia; ao ka wahine hoi, holo mai la i o Kakaio la, koim mea nana i hoopakele mai na h/na mai oke aloha ole. lua kaoaka neii waiho aAa ilalo, e iliki iho ana ua wahiQ§ nēi i ka newa ma ke poo, o ko Kakaio pal| ae la no ia a hala iho la ke poo, a e loaa ihofo ka paki no la la o ka 1010. A ike ae la Q.i kanaka nei i kona pakele aya ia Kakaio, alaila, ua noi mai ua kannkanei ia Kakaio, e hookuu oluolu aku iaia, a ua hookuu ia e Kakaio. Ano ka hopohopo o Kakaio, i ka haalulu o ka wnhine, ua kali o Kaknio a uluo!ti kona makau. (Aoie i pou )