Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 12, 3 September 1873 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

Kka bipi hahai e holo niai la rne ka ma> ma n»n ; u ba Leda Georegiana wa!e no ka /nea e uwe al:»!» nei. a o Caianete ua pio (ho la kana u\vf ana. He nianawa pokole ua bina ihe la ka Leiie Calanete ilalo ; roe h<? inea.i« ua uluhm puni ia oia i ka makau, a ua haul* 1 i ii'aule iho i ka honua īne ka ikeok maitawa. pokole <vale no a e uhi» iu 011 :na aa kiwi o ka bipi hahai • ak». psn an ia ;m i kuu papale ma kekahi lima, » unuai a<- !a i kuu hainaka ula- * ula a paa koweiowr-lo ae U ina kekahi lima : o'u, a holo pololei aku la icgua o jja hipi hahn: N'o kn mei, ua paa kuu manao, ina uole •» luki m u ke hoopuiwa aku i na bipi ufi, nlailn. »• lilo iio.au -i luahi nona, i mea e hoohuli ifi .!»• ui ka huhu o ka bipi mni ka Lede Oalanele Do!iedaea ae. Aka ; he wa keia o ka ulia pomaikai no'u, iio ka mea. ku koke iho la ua hipi nei', a koo hope iho la ī ua waewae mua me lie fio'la e i hoopupu ana. Hookowelowelo aku la au i ; ka hainaka ulaula unua o kona mau maka : —a ekolu wale ijo kapuai ko ? u mamao mai kona mau kiwi mai.—ua huli koke ae la la, a holo aku la, me ka uwo hou r le, aole hoi i hou mai kona poo ia : u. Lalau iho la au i ka Lēde Caianete, a hapai ae la iluna. Kahea aku U hoi i ka Lede Georegiana e huli inai e kokua ia'u ma ka hapai ana aku i kona kaikaina, aka, ke . holo la no oia me ki maliu ole mai, me ka uwe aoa. Nolaila, kaialupe aku la au ia Calanete a hiki i ka pa o ka mahinaai, a ike ; iho la au e waiho a maule ana kuu haku wahine ma kela aoao o ka pa mahinaai. Nana ae la hoi ihope e ike aku ina paha ke alualu mai nei ka bipi hahai mahope o maua, aka, aole i alualu mai. e ku wale ana no : ma kekahi aoao o ku pa inahinaai. Hapai aku la au ia Calanete » hiki i luna o ka pa, tne ke kahea ana i kona inoa, oiai, aole au i ike i ke ano e hoola ae ai i kona maule ana. Aole i emo, ua pohala koke ae la ia ; a ia <a i nana ae ai a puni rne ke ano weliweli ! " Ua pakel* oe e ka l#de," wahi a'u, oiai au e hoomau ana no i ka puili ia ia iloko o kuu mau liina. " Ua pakele oe i ka poino —aohe au mea e makau ai. ! ' Moe hou iho la kon* mau maka, me he mea la, paha e palu ana oia me ka hauoli no kona pakele ana ; a ia'u « haka pono ana i kona helehelena maka, ike iho la au i ka hoike hou ana mai o ka wai helohelo ro|e i kona mau papalina i hoomailoia e ka haikea i ka rainute i haia ae. He mino aka pu no hoi kekahi i hoomaka iho e paani inaluna o kona mau lehelehe—-alaila, oaka hou ae ia kona mau aiaka—ua pana ae la kona houpo rae ke ko-hi loihi ana i ka iianu—a ia ia ī * ala malie ae ai iluna, pane mai la ola me ka leo nahenahe, " E losepa, pehea ke ano keia ? Ja oe ahei i aie nui ,ii au no kim ola ? " . M Ua hiwa ia'u ka hoopakele ana ia oe e ī ka lede," wahi a'u. "Aka, pehea ? aole anei oe i eha ? " i ninau mai ai oia rae ka lawe ae i kuu lima a kaoioi iho la, a naoa nriai la ia'u me na hiona hiehie a me ka fionca. "Aole o'u Walii i eha, e hiki la u ke hoike ■ aku ia oe me ka oiaio, o ka hainaka a me ka papale ka-'u mau men kaua i makau ai ka bipi babai ia'u. Aka, aia paha o kuu haku waiiine! " a kuhikuhi akuh mi i ka L«de Oeoregiana. " £ na lani ! ua haalele waie ka wau la k ! " i puana ai ka Lede Caianete, "'E

kokoa mai ie'u e losepa im ka hoala a'na ae ia.ia." ■ Hele aku la maua e hoala ae, aole i eino ua pohala ae ia ka" Lede Ma ia manawa hiki mai la kekahi kanaka mahii ai e noho kokoke ana ma la wahi". Holo mai la oia a lalau mai ia i kuu lima a !ulq lima bu iho la maua me ba pamehana, tne ka hooho ae. "Ua ike au ina mea a pau ! O oe ke koa o na koa a'u ī ike ai a me ka makau ole ! lna owaq oe ao!e loa au e ha» na ana e like me kau i hana ai!" alaila txuli ae la oia a kamaiiio ae la i na iede me ka i ana : •' E haawi aku olua i na hoomaikai nui i keia keiki puuwai koa. no ka pakele ana o ko olua ola i keia la.' Aole olua i ike i kn.na mea i hana ai—ba holokiki ana iemia oka make ine ka makau ole. Ua holo paukiki aku oia īmua ponoi o n& kiwi 0 ka bipi hae. oiai ka bipi e holo inai ana me ka liuhu hae. . He inea weliweli a me ka hoonaue puuwai kana mau mea i hana ai, aka he hana nani maoli! Ae, oia hookahi ke keiki koa a ko'u mau maka i ike ai." Nana mai la ka Lede Calanete ia'u tne ba oluolu i penain ma kona mau onohi maka : a he aloha hoi iloko o in nona ana mai. Ina he like ko'u kulana ine kona, a ina hoi aole i lilo e ko'u puuwai, alaila e hiki no ia'u ke hoopea i kuu hoohiki ana nona. &3a keia wa ua hoomaka ae la ka Lede Georegiana e ku pono ae iluna, a hoike ako la kona kaikaina ia in i nn me# n pau n'n i hana ai. Alaila hoike heu ae ia ke kanaka Inahiai ia iaua i kana mau mea a pau i ike ai, me ka pai hou ana e like me na oielo mua. INo ke kuwili loa a me ka haakena loa hoi o ua ; kanaka mahiai nei no kuu koa a me ka makau ole, nolaila ua hilahila loa iho la ati. ' - Me na huaolelo pokoie i haawi mai ai o j Calanete i kona mau hoomaikai ana no'u,! aka he kukonukonu nae iloko o ka iini, a o j ka Lede Georegiana kekahi i haawi mai la i 1 kona mau hoomaikai ana. aka, he ano pua-! nuanu nae aole i ku ioa i ka i-i a ka manao ) kana mau oleio a ine na nanaina mai. No-1 uoi mai ia ke keonimana mahiai i na lede ;

nana laua e hoihoi aku i Mura Hale, oiai, i ua nawaliwali a ua honmalule la hoi ko la- J ua mau manao e ka inakau. Kauoha mai i la no hoi ka Lede Calanete ia'u e hoi pu j makoii i ka hale, alfa, pane aku la au, be [ : palapala ka'u e lawe ana na Mr, Tiveret«na j mai. a hc pono au e holo aku i kahi i kauo-1 haia mai ai. E hoomaka ae ana au e pii ! iluna o ka pa a iieie aku, aka, paa uiai la o ; Calanete i kuu lima me ka' olel'p mai. "Ao-: lc, e iosepa ! aole pela oe e haalele mai ai : me kuu ike ole ! Ke kauoha a ke konn aku nei au ia oe m'ai liana hou oe peia ! " " E ka lede, ma pela aole au e hana iiou e like me keia" Alaila liookuu inai la kela j ia'u e hele, a ia'u •' iho ana ma kela aoao o j ka pa, hnli liuu mai la -au ihope'e nanaia la, aia hoi, u kau mai ano no konn muu na* I naina m'u ni'- ia man ano aloha, a nie ka , oluolu kahiko i ike inua ia e a'u, a ma ia niau nannina i hookuonoono lea ia ai na ma-1 nao e hakoi n e Inna malie hoi i kuu puuwai ine ke aloli.i. * I Awiwi aku la au ma ko'u alanui, oiai na j lede e hoihoi ia ana e ke keonimana 1 ka [ hale. Ua ike nou aku la au i ka Lede Calanete e uana mai 'ana no ia'u ; noiaila ua manao iho U au owau paha ka mea i manao nui ia e ia. Hele aku la aa a hiki i ka hale I kahi a'u e haawi aku ai i ka palapala.a huli ; hoi ae ia i ka home. 1 kuu hiki ana i ka Hale Mura, o Ka!ote ka mea niua i halawai i mai la me a'u, rio ka mea, i ka manawa mua , 0 kona ike ana mai ia'u. ua holokiki mai la oia e halawai me a'u. " E ke koa," i hooho mai ai kela me ka | piha i ka hauoii mahalo. " Ua ma-u-na oe'i 1 kou ola no kuu haku wahine alohn. E sepa e, he keu oe a ke koa.'" Pane aku la au rne kia mino aka pu i kuu j niau papalina. •> Ua hala ke au o na Naita-! hele mehameha a me na Koa hookuku ika* | ika. He pono paha ke oleloia ua hakoko au \ ; me ke(tahi mau pe-la ano kilokilo me ka | bipi hae, a o ko'u wahi mana kupua i auhee , , ai ka enemi o kuu wahi hainaka u!«ula [ nei la." | '• Pehea la oe e hoo-heoehene nei no ka i poioo nui bii i hoohoa akuai—? " i paae j maiai kelo. " Ua ike anei oe—ae, ua ike ! no oe—no ka mea, iloko o ia wa au i holo : . aku ai me ka manao ole i kou ola ua ma-u-! na aku oe i kou ola makamae me he mea la : ua like ka waiwai o ia mea me ka pua mauu mae wale. O ke keonimana nana i hoihoi j mai i na lede, 'u'a hai mai oia la makou i kau hana ku i ka weliweli i hana ai. Ua . makemake ka lede Calanete e kamailio pu | me oe i kou wa i hiki mai nei. E heie aku : , i ona la, aia no oia iloko o rumi hookipa : no ka mea, ua manao kela, aole oia i haawi ; piha aku i kona mau hoomaikai ana nou.-" "A pehea ka Lode: Georegiana ? " wa-: hi a'u. " Ua hoi aku ®ia s moe ina kahi nioe me i ke ano mai, a o Mr. Tiveretona j>onoi ka i kii aku la 1 ke kauka i Eketa< Manao oīa aole i oi ae ko Keoni Robata mami» mamua: o kona, Ke noi aku nei au ia oe e pii koke \ aku oe i ka Lede Ca!anete, no ka mea, ua kauoha mai oia ia'u aole oe'e hoohakalia i j hookahi miouia mahOpe ihn o kon hoi ana i mai." "O oe kekahi e Kalote e hele p» mai ana I me a'u." "Aole. O hele wikiwiki, mai hookamai* I lio hou mai oe ia'u. Hie lede iokomaikai o j Caianeto, nolaila, ua ake nui loa oia e hoo- j kaa koke i kona uku o ka lokomaikai i aie { nui ai ia oe—oia hoi, e like me ka noi o ka- i na mau hoomaikai ana e hana mni ai ia oe; ( a aole ana mea hou ae e haawi mai ai nau ' mamua o kela bila hanako i haawi mua ia mai ai nau." l! Ina pela, aole no au e lawe hnu uiai

'ana," a ia'a i| puana ae a i pe'a, haaiele iho ia au ia Kaiūjte, a pii aku ja i ke keena hookipa, a loaa aka la ia'u o Calanete wale oo ke nohoaoa." E hilirmia«na oia jUuoo o ka noho koki, > ] me ka ulumabiebie mau no o kona oaoi. : Ua hoike mua aku au, be umikumamawala wale no ka noio kona naaa makahiki •, ao| j na hiotta o kona mau heleheiena, he ohaoha | i hoopunl ia $ ke onaona waipahe, a me ka ; hanohano lede i penaia iinna o kona kulana | holookoa a pau. O kona maa maka phuli I mohaha ua lileliie oo ia, a oluolu ; me na l lihiiihi o-oi kohu poao e hoomalu ana ia i mau punavraT o ka anoi. ' E mal%va a'na ko- | na mau iauoho o#i]f .«Uoli maiuna o na ki- ! poohiwi, i like, me he meai la na ka'mea ka« ' iai kii akamai i hana, ka nionioio kewe-kewe I nepue maikai, a elua mau owili iauoho s i hoopuni ana i kona ai ,* i kohu like ke nana | aku me ka al»basata maemae loa. O keka- ! hi lima ke paepae aoa maialo ae o ke poo, a ' o kekahi lima hoi ua kau ae la ia ma ke kua |.o ke koki eieele, i like me he lima niho elepani la i kalai maiau ia maluna iho o ka paepae eboni. Q ka pokoie, he lede nani maoii no oia i lawa i na piea a pau e anoi ia ai, a e aihae koke ia ai ka puuwai o ka mea i lilo mua oie. , | 1 ko'u hiki ana aku imua ona, naiu iho ia | o ioko o'u, no. ka roea, 'aole au i makemske 1 e haawi hou m mai kekahi ,raau hoomaikai | ana, a ua hoopoina koke no hoi au i na olelo pai ake kanaka mahiai no'u. Nana mai la 0 Calnnete la'u «ie ka oluolu no kahi manawa me ka paae oie mai. Mahope īho pane mai la oia me ka oluolu. " E losepa, manao au ua hai aku nei o Kalote iaoe, he makemake au e hoike «akq i ko'u mau hoomaikai ana no kau hana | koa iua ole i hana ai no'u i keia ia. Ake ! mau nei kuu makau me ka weiiweli nui no ka poino i pakele ai au mai loko mai o ka I iniha o ka make, a ua manao iho au, aole i j lawa ka'u ukū nou, e Hke me ka'u e makeI make nei e hookaa pau i ko'u aie no kau | hana nani." " He oiaio, a me ka palua ia o ka'u e hoj oia aku nei,—ua hoohanohano mai oe ia'u i me ka lawa piha pono o kou mau hoomaikai

ana; aole au mea hou e manao iho ai no'u." : ! " Mai olelo oe e losepa ua hoohanokano l aku au ia oe," i pane mai ai ka Lede Cala-' ! nete ; " aole i pili pono ia huaolelo no ka ! mea nana i hoopakele i ke o!a o kahi mea j kino, mai ka maiuu rnai o ka poino weiiweii : ; e loaa ana i un inea la nana c hooūakeie. i Makemake nui au e hanaia kekahi mea nou e pono ai. Aole no au e hooinoino hou aku ' ana i kou«nartao me kela makana au i haa-, lele mai ai: aka ina ma kekahi ano e ae, a me ka pauleleia mai c ku% makuakane ka j Haku o Manadevi!e, alaila e hiki fio ia'u kc i ! kokua ia oe e he!e aku imua ma na ano a pau oka noho ana o keia ao—no ka mea,T ma kau mau kamailio ana e losepa, me he* i mea ia ua oi ae kou kulana mamua o kou ; ; ano i keia \va. (la hoonaauan pono : ! anei oe ? " | " L kuu lede, ua hoonaiiuao pono īa au ! mai kuu wa uuku mai a hiki i ka umikumamalimeLo ko'u mau inakahiki. ii)a ke kula, kahi e aoia'r na keikikane a na keonimana a me na poe kaiepa koikoi." "A pehea i h'iki hiai ai keia mau ulia ma-; iuna ou e losepa, a nele ia oe ka hiki ana | mā ke kulana oi ae 1 ko keia wa, e like iu } me na hoonaauao i ioaa ia oe i kou mau makahiki mua? Mai manāo iho oe e nipau I wale aku ana au la oe mei na manao puni ' ninau wale ana." ' "Aoie—ua hoomaopopo lea āu i kou mau i manao a pau e ka iede, he oiuoiu loa ; a ke ! i hoomaikai ako nei au ia oe no kou manao r | hui ana mai ia'u. Ooe w-ale no eka lcde | Ika i hana mai ia'u me kā oluoiu i ka wa i j mai ai na mea a pau ia'u ; a ua hauoli nui hoi au no ka lilo ana o keia ulia pakaia-: i ki i kakahiaka nei, he mea e hoomaopopo ia j j i ko'u haawi ana aku i ko' i hoomaikai piha ! I nou." "A i keia wa la," i kamailio mai ai ka \ i Lede Calanete me ka haahaa o ka ieo; " ke | ! waiho nei me a'u ke koikoi o na manao hoo-! ( pomaikai. Aole loa e hik ia'u ke hookaa i | kuu aie ia oe. Aka, &oie oe i hoike mai nei \ |'i ka haina o kuu ninau. iHaiie paha he nu. j j ne kaumaha ka i loko ou no ka hoomanao ' ! ana ae i f na wa i hala. Ke hoomanao nei I !;*»'» kau oleio ana he Iwiki makua oie oe—" 1 j " Peia io no kuu manao o anawahi a'u j ; i pane aku ai, a helelei iho ia kuu mau wai-1 | malea ina papalina : aka, hoioi koke ae la, ! a kamailio aku la. : " Aia kekahi mea pohihihi i piii i ko'u ) mau ia opiopio—He manuoio nae ko'u be ! makuakene hoahanau no ko'u e ola nei—a i oie ia, he mea hoi e oia ana i keia ao ihoike : akea ae i kona ano piiikaiia no'u : 9 nana au i hai inai ua make ko'u inau makua ponoi Aole nae e hiki ia'u ke heoiaio i kana oleio, malia paha he nana. O ka'u mea i maopopo aole loa a 1 i ike i ko'u makuakane a me ko'u makuahine—" " E losepa ina ua malama maikai la oe ma ke kuia, ua hoonaaoao kupono ia hoi e iike me kau e oielo nei, a o kou mau ano a • pau he ano— '• Ua ike au i kou manao e ka iede," i pa. jne koke aku ai au—" e ninau mai aoa oe no j ke ano 0 kuu iiio ana he kiuwa e iikeme ke kulana a'u eku oei. £ hiki no ke hoakaka !ia me na huaolelo pokole. Oke kuia kahi i hooaaauao ia ai au, ua hwpau koke ia ka i malama ana mahope iho oka make ona o. ike kumu : Aole o'u maknmaka nana au e I malama': a peia hoi me ka uku 0 kuu komo | aoa i ke kuia no na makahiki hope elua, ao- : le no i hookaa ia ; a pela au i hookuuia ai • | heie anwana ma ka honua. e hilinai dim i ' ko'u oia maiuna iho o'u." " Kuhi au ua oielo mai nei oe he makua- . kane hoahanau kou ? i pane mai ai ka L*de eal^neip

! "O keia makuakane ho&hanaa !* i hōoho | ae ai aU rae ke ano haaluiu no ka hoomanao j aaa ae i na heiehelena makau la o Mr. ' oova ;" na ka lani e palulu mai la'a mai ia i ia mai." A! uo ike au. He hana nm "aoei ia oe, | he lokoino paha a me ka huhu ea ?" aiaila j puana ae ia i na huaolelo hope me kn nahenBbe haahna,—" losepa neie!" l'keia wa ua hooiai iho ia maua me ka pane ole, nana piai ia keia ia'u me ka hopuho--pualuiu kahaha, aoie nae i kamailio' mai ; | )kc ibo la au i ka ko'u ku ana, nolai ila hnomaka aku ia a»re hele i ka puka. " Mai hele aku oe i keia wa." i pane mai ai kela : a hoomaka inai la hoi kona heieheiena e uia puoi ike koko. "He nui na mea a'u i makemake ai e kamailio pu me oe,' —aole oe i hoike mai i kou ae no ka'u mea e manao nei nou. E noi no au i kuu makuakane » haawi mai i hana nau i kulike ai rne , kou kulana—oia hoi i hana inaloko o na oihana aupuni— •' Maloko o Ladana anei ?" i pane aku ai , au, me ka haalulu hou i ka makau no ka hoomanao ona ae ia Mr. Lanova. " Aole, e kuu iede! Ke hoomaikai aku nei au ia oe i tausani na hoomaikai aoa—aka, eaho kuu noho ana ma kuaaina nei." Nana mai ia oia ia'u me ka anoi, me he ' mea la, ua noonoo iho la ia, aia kekahi mea j ano e iloko o kuu hoole ana, a he mau kumu . e ae paha kekahi a'u i huna ai e pili ana no ko'u kulana. Aoie nae oia i ninau hoa mai,; ua ike hoi au i ka nui o kona kaumaha i>o ; kuu hoole ana aku : a ia wa la ua noho mu-1 mule hou iho !a maua aohe pane. Hooma-! ka hou aku la au e. heie ika puka,iawai ' ala ae ai oia mai ka noho koki ae; a hele i awiwi mai ia i o'u la,paa mai la i kuu lima i oi aku ka haaiul» mamua o kona. {Aoh- 'i pmi.}