Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 14, 17 September 1873 — Ka Haunaele Mawaena o ka Oihana Koa! [ARTICLE]

Ka Haunaele Mawaena o ka Oihana Koa!

I Wamhiia k& puka o ke Keeno. hoopaa Koa lawehala ! —Hahaaā ke koa lawebala me ka pabi!—Ke l aia ana mai o ka haunaele!—Hooleia na ianoha a ' aa'lii koa.—Liio sa i na koaolaiwui !—Ki- ; ai, a hoopaoila ka Haiekoa e aa Poaii Kaoa Lio a me ka Raifeia.—Na nane mawaen» o ka iehaleha. Ka p&u aoa o na okalakala kanahihi me ka raalohia. Iloko o ke ou o na mahahiki he iwakalua & keu i haia ae, aole fae hoooluku haonaele ano nui i ikēia iloko o ia manawa ma ke Aupuni Hawaii nei, e like la rae keia hauna- ; eie mawaena o na koa kumau o ka Moi, koe ! j wale no ka haunaele kīpi o na Kaona i ka makahiki 1869. Ma k» nann aku i na kumu nui i aia mai ai keia haunaele, a ma ka hoao ana hoi e haha malie aku i ka pana o ka Oihana ICoa, ua maopopo iea no, ua «!a mai keia mai fiva noloko mai o kahi mau kumu be lehulehu,—a ua hoohuiia kela a i me keia mau une iiilii mawaena o na koano kahi mana wa i hela ae, a liio i mai nui maoli e ku h nawaliwah ai la Oi'hana. Wahi a na koa, ket>lelo nei iakou. ua " ono oie Jca iakou ai " no lea " uuku o ka ia aa Ipaa •• i ke anu " no ka •« pahonohono ia o na wahi weluua maiuhiiahi no ka ikaika loa o na rula; ua hakioa kolakou uku malama no ka naiinaliia e na lole pobo welu; a me ia mea aku ia mea aku a iakou i oinimu ai no kahi manawa i hala a%, a oia iho ia na kumu o keia pii ino ana' o ka mai kum ikaika nana i-m>ki īho ia laia o ke Aupuni, a ( hai iho la, a hanie iloko o ke kio*lepo pipiii | e hiki ole ai ke holoiia kona ino mai ka mo{oleloakuoke Aupuni Hawaii. | O keia haanaele ana, he mea hiiahila no I ia ; he mea e ioaa mai ai na paheneheneia i e ko waho; he hoomaikeike ana aku i ko kakou nawaiiwali maoii; a me ka hiki oie ia kakou ke malama i ko kakou maluhia ; o ka mana koa a me ka mana Kivila, ua hoohaa* . ISaa ioa ia m?iaia o Da kapuai o ka poe i a.a i mai e kue ia mau mana. Oiai, he iwakalua I wale no a keu ka hui o na wahi koa ia-a I mai i na puali kava moana o ke | Aupuni hoiookoa, aole nae e hiki i keia mau puaii ke ku aku imua o lakou. Uahaaiulu, I a naka wale na pouhana o ke mipuni, a ua | kuiou aku maiaio. o ka leo o ka poe i k'ue | mai ī ke kanawai, a me ka mana o ke aupui ni. E olelo no paha kahi poe aole i kue la poe i ka mana a me ka malhhia o ke aupuni, aka. ke hoitre aka nei makou me ka hooka* [ moni oie, o keia auanei ka manao o ko ke ao ' holookoa a pau. Alaila, e " lea ana kaena [ a ka ua holio " ia lakou la, e iike me ka Kai-1 sara i puana<«eai; " Ua hele mai au, ua ike, | a ua lanakila !" i Mai iapaiapa iee ahi o ka inaina ! Mai j | ike houia ke kaua ma kou papalina e Hawaii! Mai ike ke one o Kakuihewa i ka " ua-j hi poepoe o Pelekane, " no ka hookahe koko! I Welenia hoi, mai inu ka maka o ka pi hi i j ke koko o ka hoinoia ! Aka, ua manaio e. | Amama ola ua noa ! Mnanei e pono la j makou ke hoi hou ae ihope e kiei aku ia lo- i ko o ka rumi i hoopaaia'i Na Koa Pio Eiwa. | Ma ke kakahiaka Sabati, Sepatemaba 7; | aia hoi e moeana eiwa inau koa pio iloko o ! ka rumi hoopaa o na koa, no lakou na inoa maialo iho nei: ua hoopaa la ko lakou iima i a me ka wawae i ka hao, a o ko lakou n>au hewa i hoopaaia ni, he iike oie ne ; aka, o ! i ke ano nui, no ke kue i na ru)a o ka oihaaa | i koa ; o kekahi no ka haaiele i na wahi i kaui ohaia aku e kiai, a o kekahi no ka heie me j ka manao oie i ke kauoha, a o kekahi no ke pakike i ke Kapena, he haole Hunegai), , o Kapena Jajczaj kona inoa. jO ko makou ! poe heluhelu i hiki ole ke hookuikui pono i , ! ke;a inoa, e pono no ia oukou ke puana ae o : Jajagaj, a i ole o Kakaki.] He kakiana Pa- : ikau kona kulanajmua ; i ka wa i hakaha- | ka ai ke kowa o ke o na koa, ua ho* ; oiilo ia ae oia he Kapena o na koa Kuman. He mea hele pule oia, nolaila, i ka hora i 10 a me ka hapa o ia Sabati, ua alakal aku la oia i kahi iiapa o na koa i ka ; haiepule o Kawaiahao e ioolohe i na olelo a | ke Alii o na 'lii. Mamua ae o koim hele aoa ! i ka pule, ua haawi iho la oia i iee kauoha i aole e weheia ba puka o ke keena i hoopaa | ia'i na pio, iaa e kikeke inai iakou no ka pii li&ia (euloko. O keia (eo kauoha, he myi i ponp ia ke hpoioheia e likĀ la me na rula e ■j ae o ba oihana koa. Akn, ina paha aole he i rula, aka, he mea maa t»au" o ka mea ki* j keke e weheia nona." Oiai nae i ka wa i kikekeia mai ai ka puka e ua poe pio nei, : aole i weheia aku no lake u; ua hai mai iakou i ke koa kiai he pilikia kuloko ko lakou ; aka, aole i ae aku ke koa makai e wehe i ka poka. NolaHa. ua hiki ole i kekahi poe ke j uumi i ka hanawai, ua hookau kokeīa, a ia I wa i ala u>ai ai ka hahu mawaeaa. a m koa : pio kekahi i kekahi no ku pakui o ioko o ke ; keena i ka hohono. O kukahi mau koa, no \ ka hiki ole ke uumi i kn hanalepo, noiaila ua # Wahiia ka Puka o ke Keena hoopaahao | me na poka i hoopaaia (ti o ko lakou mau j lime, a naha mai la ke a puka oiai la lakou i waho me na h»o ma ko iakou li- • ma, a me na poka i hoopaaia me ke kaula- : hao. Hakiliaki iho la laliou i na hao ena ka | paluku ana iluna o na noho, a mokumoku ae i la na kaulahao. • O ! E KA HAO AUHEA KOU LANAKIL4 LI) ANA ? Ia lakou i pu\ta aku ai me ka lanakila i ! waho, ua huli aku la ko makou Ukali a ha* 1 Ulo hoi i ko lakou mau inoa, a ike iho la, o ; Keone o Niaohoe $lua laua ; o Kailiehu o j Enoka, aha lakou ; o Kaimu o Kaiehua, aono; o Paka o Kaonohi, aivalu ; a o Kawehe- : na ka iwa. O ka inea nona ka inoa hope, i ua waihoiho ia iloko o k<; ūce u a me ka hoo- ; le aole e uhaki i kona hao a hiki i ka hoi ana s aku o ke Kapena Kakak ; aka, ua kn mai l;i kona mau ima paahan liakiliaki ia ilio la

[koaa hao ipaaai, a liloiholakapaaoka I hao i mea ole. KA HOOMAKA ANA 0 KA BACHĀ£LE. Mahope iho o ka pau ana o ka puie, boi mai la ke Kapena me na koa. a hiki i ka Hale Koa, hoike aku la ke koa kiai, ua hemo oa pio, aa wahiia ka puka a naha, alaiia, kahea koke ae la oia i aa koa e laiaa pololei, a komo aku la oia iioko o ke keena waiho pu kaupoohlwi. kahi o na koa pio e noho ana. Unuhi ae ia oia i kana pahi kaua me ka ninau ana, •' E aha ana oakou maanei ?" Wkat are ym doing here ? Aka, m&mua aeo | ka pane ana mai o kekahī o na plō. ua ūEai' aku |a oia i ka pahi maluna o Niauhoe no na manawa elua, aiaila, iaku mai la o Keone ma kona puu me ke koo ana ia ia, a o ke» kabi poe pio e ae hoi kekahi i lele aku la. O Niauhoe ua paa mai la oia i ka lima o ke Kapena a koo ae la oia iiuna. a ia wa ke ki- | ani iho ta ka lima o ke Kapena i ka pahi e pa iho kekahi o na pio, aka, aole e hiki, ua paa kona lima ; a mahope tho ua kaili ae ia 0 Niauhoe i kana pahi a pepeiu ia ae la a pepeema kekahi aoaoapela hoi i pepelu bou ia ae ai ma kahi aoao, aoleme i hai ka pahi. 1 keia manawa ua lulami iho la na koa pio maluna o be Kapena, a mal pilikia oia, e ole e hemo e ma ka puka a holo aku. Ua hele aku ka Akūkana Kenela me ka manao e hoopaa i na pio. 1 ke kena ana ae o ka Akukana Kenela i ka poe pio e hoi iioko o ka rumi hoopaahao, aole i ae mai lakou ; kauoha ae b oia i kekahi mau alii maialo iho e, kii ako i na pio e hoopaa, aka, oa hooie mai ia na paahao i ko lakou mana. Nolaila, ua heie maoli aku la ka Akukana Kenela e hopu i na pio hoole i ke kauoha, aka. ua ku koke mai ia oia i ke kuiia e Keone roa ke poo, a 0 ka hoomaka ae la no ia o ka haunaele, ao* le he mea i a-a e hooko i ke kauoha a ka Akukana Kenela. O ke Kiaaina o Oahu ka Alihikaua Nui o na Puali Koa, ka mea nana 1 hoomalu aku i iia koa, a. peia i maiuhia iki ai tia .poe olahani ia auwina la a po me ka hoolele ole ia o ka oili o ke-kulanakauhale. i ka hora eiwa o ke laikahiaka Poakahi, ua hiki hou aku ke Kapena i ka puka o ka Haiekoa rne na pu panapana i ka lima, aka, aoie i weheia mai ka puka nona. Ua nonoi mai ka Lutanela Bila ia i&e hoi koke aku, no ka mea, o kona hoao ana e komo hou aku iloko o ka Halekoa me ka mea eha ma kona lima, he kumu ia e alakai ak.u ai i kahi ho-! i pena koikoi.- Nolaila, ua hoi mai la oia. i I He.winap e powo kr wimnn. | l No keaha i lokahi like ai ka manao o keia | poe koa e hoole i na kauoha a | luna ? • No ka mea, aole i loaa ia i puuwai koa me he liona la, e weliweli ai na j poe malnlo o laua i ko laua 180, a, aole hoi i | : lomi la laua he mikina lima veleweta, i haha j j uku ai laiia me ka pahee waliwali i na maiiho o nu kanaka. Aole me kahi oi o ka paj hi e imoliuli iie ai i ka inaina. Aole no me ; ka wulia o ka pu. Aole hoi me ka ikaika ka- | ln*ea o kn leo, Aka, me ka manao paa a me i ka l«o nahenahe : " E o'u pokii e hoolohe ; i ka leo," a o ka inaliu no ia. Ina i Lsaa i i kekahi o laua kekahi puana o ia ano i kinohi, aole keia e lilo i mea nui loa. Oiai, i eiwa wale no ka nui i makemakeia, ka poe 1 hoi nona ka hewa, aka, ua huli ka hapa nui mahope o lakou, a kipi mai la i na 'lii koa o iakou, a me na kanawai o ia oihana ; aole ! oia walp no, aka, ua hoao no e kipi mai i ka I mnna o ke kanawai. a me ka maluhia o ka i aina. Ka Pll LOA AN4 o KE OKAIKAI. 1 ka lohe ana o ua poe hoala haūnaele nei ; e kiiia ana nn Puali Raife!a a me ka-Puali j Kaualio e kii mai e hopu ia lakou, ua hoo- | holo like iholakou, e kupaa a hiki i ka ma- } ke ana, aole e hooiohe hou i ke kauoha a ke j Kapena a me ka Akukana Keoeia. O ko j Ukou ake nui e hoopauia laua, me ia manao i hoomaka ai lakoli e pii loa i ke okaikai ana, a no ka makau kekahi o paa hou auanei i ka hopu ia, a hooliloia be poe paaj hao no Kawa, nolaila, ua hooikaika ia ko j lakou ukiuki e kela ae maiqna o na mea a j pau. Ua kii aku lakou i na pukaa eono iioj kp o ka pa Haleaiii, a hoihoi mai iioko o ka Halekpa i ke awakea Poakahi, he mau pukuniahi 6-pauna. O keia mau pu ka iakou | i hahao.ai me na poka a hoonohoia ic«ifahi h»a ka puka raa ke aio aei, a o kekahi ma ba poka ma uka. Ua oieioia, aa lako pono iakou i ka paoda mai ka Halealii mai. 01a ia la, o na Major Moehooua a me Mahuka ka i hooaohoia e maiama i ka Halekoa. O ko laua ma'i hoao ana aku e haha i ka maoao o na koa a me ko kahi poe ae, aole no ia i maliu ia mai. Aia no ko lakoo ia a hoopauia keKapena a me ka Akakana Kenela, alaila maliu mai ma ka hoihoi hou aoa j i na pukuniahi i ko lakou waht mau i w&iho 4i. a pela hoi m« ka waiho t>na i na mea kaua e kue mai i ka mana o ke kanawai. Ma ia la, ua lauiaha nui ae ia ka iono ma na wahi a pau o ke kulanakauhale. Ua ptoioke, a ua nunua ak'u a nunua mai na nuoe mawaena o na kaaaka o na ano a pau. Ha iaahiahi ao hoi i hoomakaia ai ka kahea ana e hoakoakoa ae i na Paali Kauaiio, a ; me ka Raifela ma ka Halekoa, • ua hoouna i ia hoi kekahi poe o ia mau puaii e maiama i ka Haie Piauiia, a e kiai i ka Halekoa. NambaiHanaiahaeaPo4l.ua. Ua noho ka Ahakoa Nieie ma ka Hale- : koa no ka ninaninau pono aoa, a ua hoaoia hoi jia koa e hoihoi hou mai ia iakou maialo ' o maiu, a e hoopau i ko iakou mau jna- , nal hopaakiki ma ka aa ana e hooaia i kek«hi ino hou, aole iakou i maiiu mai, aia wse no a hookoia ko iakou makemaker Ma la'puina la, ua ioaa mai la kekahi palapala naBi ka Moi mai, a ua heluhelu ia imua o me ke kauohaia mai e hoihoi hou ī ka.lakou hana, a e kalaia no lakou ke waiho i na mea kaua. Aka, aole iakou i manaoio iki na ka Moi mai ia paiapaia, ua manao k»kou hf han:i apuhi n» ko Ukou mau alii

koa. He wa keia i pii ioo ioa ai ka boaeae kaua ina k« kaona nei. Ua makaukan like ] na aoao eiua,- be aapuni ame kipi e hōo- ! kahe i ke koko. Ma īa ahiahi, ua konao aku ■» ia ka liamaku a heluheiu iika palapaia ho- j pu kino no na koa i ki|e mai i ka maluhia o | ke aupuni, ame ke kainawai oka aina. Ua j hoakoakoa ia na makai ma ia wahi, oka Puali Kaifela ma ke alo mai o ka Halekoa me na pu piha makaukau, a o ka puali Kaualio hoi, mo ke kua mai o ka Halekoa, me na pahikaua i inakaukau e unuhiia i ka wa e puka mai ai ke kauoha, no ke kokua i na makaī nalea hopu aoa i ua mau koa nei. Aka, mahope iho oka heluhelu ana aku o ka llamuku i ka paiapaia hopu imua o lakou, me ka ioena, a paniia mai la ka puka mahope ona. Aia wa, ua makaukau ioa ua poe koa nei e aa> a ua pii ae ia boi kekahi poe iiuna q kaupaku o na Haiekoa me na pu i ka iima, a me na leo jia kaua i ka lewa ! i ninini iho ai iakou ina huaoleio awahia I maluna o na anaina kaoaka e ku puni aoa j maiaio aku, a ma hai hoi a puni o ka pa Ha- j iekoa. Me ka ninau mai. "Aia ia mahea o Kale Kauka a me ke Kapena ?" o laua ka iakou mau kanaka makemake* nui e ike ia wa. "Imua a inu ika wai awaawa !" pela kekahi ona huaolelo, a o kekahi; "45 ma- j uoa ana makoa i ko makou kino; aoie o mft* | kou manao i ko makou ola." » | O keia aa ana mai a ka enemi, me ka | nonoi pie mai i mau kokua no lakou mawa- i ho nei, he mea nui no ia—-he meaakaka, ua | hooulukuia na manao iloko o kahi poe, e i ulele i|io i na ai a wahie. A iloko o keia | wa, ona poe wale no i ike mua i ka hopena o ia mea ka i kulou iho. me ke kaumaha, I a me ka noonoo nui no ka hopena o ko ka- ' kou kuokoa ana, no ka mea, ua kauiihilihi j ioa ke ola o ke aupuni, ua aneane no e iele :i ioa ae ke aho. Kl puka iki no ke kauoha, I ia wa i ka puali Jiaifela e ki poka aku, alai- ' la, o ka maule no ia ae-komo kukonukanu ke ;i oia o ke aupuni īioko oka pilikia nui, aole no kahi manawa wale no, aka, no ka manawa pau ole. Aka, mamuii oka makaala, ame ke akahele o ke Kiaaina o ka Mokupuni o Oahu, a ma ona ia hoi i aie nui ai ke aupuni Hawaii ia .wa ns ka hoomau ia o kona:j kuokoa. Ma keia la no hoi i haawi pio aku i &i na koa he 13 i ke Kiaaina Dominis, ma ke ano. aole i like pu ko lakou manaome ko na poe i koe. i Ua ooki ia ko lakou piula wai la ahiahi-me i k» manap e hooneleia lakou i ka wai, n i o!e j e hookii paha ika ai; aka .nae, ma īa la no,! | ua iawe ia aku ka ai, a ua i hi pahu nui i ka ai e lawa ai lakou no ka:

pule holookoa. Ua papaia no hoi aole e haawiia ka bipi no lakou ; aka, ua heleno iakou i e kuai a nui i kn in, a rne oa mea e ae e oluolu ai ko lakou ola. Hookahi paha mea he-! mahema o iakou, o kahi ole e ioaa ai ooa wai hooikaika kino ; aka nae, ua loaa no ka: mea e hoonoenoe ai ia iakou, oia hoika awa. | Aole makou i ike i kahi i loaa mai ai, aka | ma ia po no, he aha mama a?«a nui ko lakou, aua hoopihaia kekahi kapu nui i ka waii awa, a ina lakou makemake e inu, e hele j a kiee iloko o ke kapu awa a inu ae*e iike me ka iou ana 'la o ka bia. KA ĪKAIKA 0 NA KOA KIPI. He 24 wale no ko lakou nui, ua lako pono i na pu raifela ano hou e hiki ai ke ki mai ka elima a i ka umi manawa a 01 aku iloko' oka mmute hookahi. He mau pukaa kaua aina hoi kekahi i hoopihaia me na poka,—a me keia mau mea kaua i alai ia e na paia manoanoa o ka Halekoa, i aa mai ai lakou e hoouka mai, ke kipuia aku e ko waho aku nei; He mea maopopo aole no lakoa e pio i: na koa Raifela he iwakalua, a me na poe! Kaua Lio -he 20 a keu ae, ke ole e naha ko lakou wahi i hoopunana ai. Oka piula wai

i ooki ia ai, ua kii iakou e. hup a hoohee iho ia i mau poka, j Ua hoomauia ke kiai ana a ka Pi'.aii Raij fela a hiki i ka hora 8, o ka Puali Kaua Lio hoi i ka hora 11 a mahope iho kolakou hookuuia ana, me ke kauoha iae hele ae e hoo> puni hou ma ka hora 7 o ke kakahiaka. lloko o keia mana«ra a ka Puali Kaua Lio i kn ai ai, ua hele aku kahi poe a kokoke i ka Halekoa me ka oielo aku o kahi poe o lakou i na koa o loUo, &ole o iakou mnnao p kue aku ia iakou. Ke nana aku i ke ano o keia puaii o kekahi no ia o na puaii ano hemahema loa ina e hoomaka ana ke kaua, no ka mea, aole i lokahi like ka manao o kahi poe me ko na luna o lakou. Ua hele hookamani aka ke kino, ua hoike ae hoi kahi poe i ko iakou ano pauleie oie e hooko i ke kauoba ina e kauohaia mai e kii aku e bopu. | Ma ka Poakolo ak, oa kauoha mai ia ka Moi i kekahi maa koa, e hele aku e iohe i kaoa oielo alii. Ua hooN ana ia aku ekolu o ioko o ua poe koa kipi oei i kabi noho o ka Moi ma Waikiki. i ko iakou hiki ana aku, he mau huaoielo wale oo ka k*-LU ka Moi i ao mai ai ia lakou, aka, ua komo kukonukonu ka ii i ko lakou puu. wai, a ua hoopalupalu loa la iho la ko lakou naau kpa, a iike me he keiki uuku la, ma ka hoike ana mai i ko lakou mau vraimaka e hanini iho imua o na hoomaoao ana a ka { Moi; oiai oia e waiho nawaliwaii ana i ka | mai ma kooa wahi moe. I ka hoi aaa mai o ua maa elele nei, a hoike aku la i na koa, | ua haawi ae la lakou he mau huro ana, i na t wa a pau, e hoomaha iho ai ka leo o ka mea | e hai ana imua o lakou? a pela waie no a hi- ( ki i ka pau ana. He manewa pokoie ma ia l hope iho, ua hoopau ae la lakou i ko lakou mau manao kue, me ka emoole, a me k& hikiwawe nui i wehewehe ai lakou i ka poka a me ka pauda mailoko mai o na pukaa, a pela hol me na pu kaupoohiwi. Ua welie | hamamaia ae la na pani puka o ka Halekoa, , a komo aku la kala a me keia mea iJoko me j ka hopohopo ole. 1 ka wa i laulaha aku ai I keia mea, ua akakuu mai la na manao piolo- • ke kulanakanhale iiei. AUhi no n h*t

! Okhiīehu HOO Ne. . ' i' "• . ; j Msi ia }a a po, oa iaipooe m llaao keia, aka, j ka Poaha aaai, u*eete»ku | liou aoua maa keiki la okahmHpm Oa ,J: j hahao hoa ia na pu kuniahi, a ua hoik« hou i ae i ko lakou manao e a-a mai i oa poe « pau | e hoao ana e kii aku e hopo ia iakoU, . Hoopauia ka Haonaele ma ke Kado«a a ! :■■■■-■ .■■.■■ KAMOU ..'■ ■■* ■ ■ Ma ke kakahiaka Poalima ae i hiki mai j ailia olelo alii i kakauia a heluheloia imoa | o ua poe koa aei, me ke akahele, a ipe ka malie.E ikesa no ia oleio al:i o kaia ll o | Sepateraaba ma kekahi e ae. M.ahope iho o ka heluheloia ana o ka ole!o,kauoha alii, ua haawi ae lakou ekoiu mao hu- : ro ana roe ka apono i ke kauoha ; waiho iho I la i na mea kauaa pau a me na waiwai e ae ! o ke aupuni, a haaleie iho la i ka Halekoa, lakapio aku la kela ame keia, ma ke ala e j hiki aku ai i kona wiihi, i koua-makamaka, j a hoaaloha paha. O kekahi poe o lakou i puka mai, ua ane like no nu> ka £oba olelo i hai mai ai, " ua he'e kohana mai no au mai ka opu mai o ko'o makuahine." Mahope iho o ko lakou kaawale ana aku | ua lilo ae ia ka malama ana o ka Haiekoa i |ka Oihaaa Makai o Honolulu nei. A pela | iho la ī tūfci nūai ai i ka hopeoa o teia baaI naele hilahiia ma ka haie koa—e hoonaai - ! aku kakou i ke Akua—no ka haopaaia ana | o keia haunaeie me ka hopena maikai.