Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 15, 24 September 1873 — KE KAAO NO KAKAIO O WALEKAU KE AHIKANANA HOI I KE AU O KE KAUA O POLANI [ARTICLE]

KE KAAO NO KAKAIO O WALEKAU KE AHIKANANA HOI I KE AU O KE KAUA O POLANI

0 ko Kakaio waihō iho la no ia i kona pa-i pale, me kona noho hou ana iiuna o ka noho j ma ka aoao o iede Tinemau, o i aku ia oia : ] " Ua hauoii ioa au ia oe e lede i | na wa h pau; aka» he kaumaha nae ko'u | manao t ka lohe ana, ua hūōhaiawaiia oe rae | i kekahi mea e kaawaie waie ai oe. Oiai, i | ! kuu komo ana mai, nana aku la au i kou mau maka, ua heie a kupukupu, me he mea | la, ua halawai mai me oe kekahi mea oiuolu | oie i kou mana'o"—A pane mai ia hoi o Ti- ' nemau. *' Auwe ! uia paha e hoike mau ana ko'u } mau maka i ke ano uwe, alaila, he hoike ana | ia i kekaiii mea i manao nui ia. Nolaila, e { 1 hoike aku au ia oe, i na kumuo ke kaumaha ( i awiiiia iloko o ka'u kamailio ana; aua : hewa loa no boi au i ko'u hai ole ana aku ia ! oe i ko'u wa i kokua ia ai e oe,a no ia mea, i ua pono oie au, e liio i hoa kamailio maikai inou eka makamaka." ; Alaila, haawi mai ia ua lede Tinemau nei ; i kona mooielo i hookipa ia ai oia e ka Earl o Tinemau, a i ko Mr. Stanhope, a me kona hana ino ia ana i kona wa i noho ai malalo 'o ka Earl. Iloko oka m. h. 1773, aia hoi o Mr. Stanhop», he kanaka opiopio oia, ua hele aku oia i ka makaikai ma liolia, maiaio o ka inoa hou, oia'hoi o Sakavila. 1 ka lohe ana o Kakaio i keia inoa, he mea e ka lele o ka hauli, a o kona hina ahū ia no ia iluna o ke koki. A leie koke aku la o : iede Tinemau e ialau i ka lima, me ka ninau ana, " heaha keia ou. ua mai anei oe ?" A ; hala paha, he mau minute, aia ae la keia, a i hooiale hou aku la ia lede Tinemau e hahai hou mai i ka mooieio o Sakavila, ua make- | make loa aku la au i na mea au i hoike mai ' nei. Hoole loa aku la ka lede, meka i ana: I na paha au ehaihou aku.aiaiia, e pilikia | hou ana oe ; noiaiia, e waihoa kahi wa e i aku, aiaiia, hai hou 6ku au la oe." Aka, ; hoopaakiki ioa o Kakaio, me ka i ana, " aoie i loa au e loaa hou nna i ke kauhola nva ka i lioolohe hou ana aku." A i hou mai la o iede Tinemau, " He ma- ! naoio keia ou la ? aka nae, he hopohopo loa i ;au, i ka hai hou aku o loaa hou auanei oe i : ka pilikia." Pane aku la o Kakaio, " Ae he makemake I

ioa au e lohe i na mea a pau no keia kana-: ka, nona ka hana aiia i hekahi mea iao loa ia oe!" Alaila, hoomaka hoa aku la o [ede Tine* mau, i ka hoike ana ia Kakaio, mai ka mua a i ka hope o na mea a pau e pili ana ia Saka* vila. A pau ka hoike ana, alaila, ku ae la oia iluna a haalele iho la i kona walii i noho ai, a haawi aku ia oia i ke aloha, me ka i ana, " E hoopomaikai in oe e na Lani, a e kala ia hoi kau kane mare mai n« mea ino ana rhana aku ai ia oe!" O ko Kakaio puka aku Ja no ia iwabo< no | ka* hoi dna i ka hale. ia hoi ana, ua hoopi- | ha loa ia oia e ka manao kahahia, oiai, ua ha- | na oia i na mea kupono oie i kana wahine. : oia hoi o Tinemau, a ua like no hoi la me | kona haalele i kona makaahine. Oiai, o Kakaio e hoi ana, malamaiama ana | o mua o kahi a ia nei e hoi aku nei. Leie I ae la ko ia nei oiii, me ka i aua, he haie pau ! ahi paha kele ? O ko ia nei awiw: aku la ! no ia, a hiki ana i kahi o ke ahi, ike aku la 1 keia, he haie e a ia ana e ke ahi, a o na ka- ; naka hoi e ku wale aoa no me ke kokua ole i na mea o loko o ka hale. Iā hiki ana a ia nei, ua oili mai ekolu mau i pio aole wahi kapa mai ioko mai o ka hele, : e uwe hele ana ma o a maanei, uie ka i ana : o kekahi o ua po? nei ekolu, " Pehee ia au- ; anei e pakele ai kuu mau keiki, oiai, eia la- ■ kou iioko o ka hale i keia wa." A kahea ! aku la o Kakaio me ka leo nui, •' E nele io : ana anei i ka mea ole nana e kii e hoopakele ? ! E kuhikuhi mai oukou ia'u, a na'u lakou e : kii." •• Aia i keia ruroi,: ke kokoke loa ae ia ke i ahi e hiki malaila, a o ka pau nui no ia i ke : ahi!" wahi a ka wahine, e ku kohana ana, me ka uwe naauaua i na keiki ana. Aoie loaa iki o ka oluolu i ua wahine nei, ! i ka Kakaio papa aku, me ka i aku, mai hoo- : make oe ia oe iho. oiai, e loaa no ia'u lakou i a pau, i na oe pnohomalieana. No ka paa-

kiki loa, ua kaooha o Kakaio > kekahi poe, e | paiiki laia a paa ke hiki nae ■ia oukou. 1 0 ko Kokaio komo aku la no ia iloko o ka { hale, ma kekahi puka, ua hele a paa i ka uahi. Aoko ia oei hoio aku la no ia iloko o ka haie, ma kahi o aa keiki, a loaa aku la l iaia nei, hookahi wale no keiki omo waiu, e [ rooe ana o ko ia nei, hopu iho la no ia a holo i iwaho, oiai, e holo aoa, owe mai la kekahi keiki ma kekahi wahi e aku oka hale; ao!« oia oei kii e aka ia keiki, lawe ioa keia a waho waiho aka ia me kahi poe, a kom© hou keiaekiiika iua o ke keiki. I» imi ana o ia nei i ka tua o ke keiki,aia ke ahi ke ai mai La i kahi kapa o m nei, a liuliu loa ko ia nei imi 'na loaa 'ku ta ke keiki e uweana, aole nae i poino, o ko ia nei lalau ako ia no ia, a holo iwaho, a pakele iho la ke ola o keia mau keiki, mamuli o ke aloha o Kakaio me konajaak#u ole i ke ahi. | Ika ike ana maiWKa iehulehu iaia nei, j ua haawi piba mai lakou i ko takou mahalo 1 piha no ka makaa ote loa i ke kii ana e hoo- [ | pakele i na keiki liilii. : | ! la pakeie «na rio oua mau i**iki nei, oko i Kakaio ku ae la no īa, a hoi loa i ka hale, me , ka pau o kona wahi kapa i ka pukapuka i ke ahi. Ina aole o Kakaio, ina ua make maoli keia mau keiki i ke ahi, no ka nana maka o ka leholehu, No keia mea, ua aie nui ioa | !na poe a pau i piii i keia mau keiki liiiii, i j i waiho ia īloko o ka haie pau ahi ia Kakaio. i MOKUNA XXI. | | KP. KAULANA ANA O KAKAIO HE KUMUAO. ! 1 ke ala ana o Kakaio i ke kakahiaka, aia ! hoi. ua ikaika hou ae kona kino, mamuii o i kona hooikaika nui ana ma ka hale pau ahi. i 0 kei'a ikaika hou ana ae. he mea ia i manao oie ia e ia nei e ioaa hou ana iaia he ikn- ; ika, no ka mea, na hala na la o ka hoeueu | ikaika. i Oke ano holulelole oke kino ame ka ma- | nao o Kakaio, ua auhee aku ia mau mea mai I iaia aku, aona elen ana a me ka aa ana o | ka uianao i na la kaua o ua hoi hou i mai, * i Iko nana ia nna mni ei na poe i iauua mau i me ia, ua oi loa aku ke ano koa o kona mau | belehelena, a ua lilo ia, i mea na na hoalau- | na, e nune ntli oi iioko o lakou iho, ine ka i j ana, " Ua oi ioa ae nei ke ano koa a me ka | hanohano o ua makamaka nei o kakou i keia | la, me he ua hana oia i kekahi mea 1 hauoli nui loa la e ia." I kona hele ana ma ka hale o lede Dui,Jas nokekulaana. Ika hiki ana malaila.ua piha e o loko i ka poe mukaikai no ko ia nei ao i ka olelo Geremania ia lede*Dundasa me Miss. £uphemia. No koia mea, aole oia nei i hoomaka koke ika ia nei hana. • A ua liio nui ka manao o na haumana i kamailio pu ana me ka poe makaikai. O keia mau kamailio ana, no ka maikai a me ka ole o ke oo ana i ka e lelo Geremanirt.

1 ko Kakaio lohe ana i na pane ā kaoa mau wahi haumana ma na mea e paa ai ka poe hoowahawaha mai i ba laua mea i makemake nui ai, alaila, ua hauoli loa ko ia nei manao, me ko ia nei olelo ole aku i hookahi huaolelo. C ka pau ana o ke kamaiiio, na haawi mai 0 Mr, B«tiftetoiva Uekahi CJeoniroatva i hele mai e makaikai i kona aloha ia lede £uphe> mia a me kekahi tede hou mai o Miss. JBofota kona inoa, a ia Kakaio no hoi. ia hoi ana o ua makaikai nei, ninau pono loa aku ia keia ia lede Euphemia, i na roakua o keia ; lede hou, oia hoio Miss. Bofota. A ua hai īa raai kona makuakane. 0 keia !ede, he kaikamahine oia na ka Adimara!a Bofota, he iuba nui oia no na aukaoa, He kaikanane hoi oia »o !ede Somaseta, ka makaahine poooi o Peraeboroke Somaseta. ia )obe ana o Kakaio i keia mau olelo, ua aia hou ae ia kona hoomanao ana ia Pemeboroke Somaseta. 1 iho ia 0 Kakaio ilokg ona, eia ka o keia | hana kuu mea e halawai ai me Somaseta • e loaa ai ia maua ka launa eluolu ana me ka < maikai. * I ko Kakaio hoomaka ana i kana hana, ua akoakoa mai ma kahi hookahi kana mau haumana, a ike mai la o Miss. Euphemia i 1 ke kumakumu o ka laooha o Kakaio, a ninau mai la oia, " Heaha keia ou, aole paha oe i j moe ma kou wahi moe kupono, ua hele koa | iauoho a piha pu i ka ieha ahi ?" | 1 aku la o Kakaio " No ke ahi hoi o ka po ' nei ma Totenahama." A olelo aku la o j Miss. Euphemia, " O oe ka ke kanaka a Miss. Bafota i hai iho nei ia makou, i ba 1 holo iloko o ka hale pau ahi, i kii e hoopa- : kele i kekahi mau keiki liilii elua. ua haale* j le ia e na makua iloko o ka hale, a ua pakele ka ua mau keiki la." i A paoe hou aku la o Kakaio, " No ka piha i loa o ko'u naau i ke aloha i kela mau keiki, • i waiho ia iloko o ka hale e a ia ana e ke ahi, > ma kuu iohe ana i ka uwe naauaua a ka | makuahiiw, me ka ninau aua, * Pehea la e I pakele ai \uu mau keiki mailoko mai o ke i ahi V No keia mea, oa oieio koke aku an> ' na'u f kii, a ina ia kii ana o'u, oia keia ku«

j mokuma "o buu iauoho a me ka piha loa o | kuu poo i ka lehu ahi, au e ike mai la, me [ ko'u ma«ao ua pau no la hoi i kuu kuehu ana." I ka iobe ana o lede Euphemia, i keia mau olelo a Kakaio, ua nai. toa kona aloha i na keiki UilH #loa i hoopakele ia a me Kakaio, me ka ofclo ana, " Ua aie nui na kanaka a pau e ka ana rae ka makaikai wale i na hana aloha ote a ke ahi, a e hoomaikai nui ia na Lani i pale ana i kamanaohopohopo oloko ou, a ma'ia mea, ua loaa ia oe ka hookaulua oie, ma ke komo kino ana ou iloko o ka make il&aopopo iea." No keia pilikia, i iho la o Miss. Euphemia,"O ka mea maikai loa e hnna aku ai i ka wahine inau keiki, e kokua manawalea aktt, elike me ka makemake 0 kela mea keia mea, pela no e haawi ai." A o MisB. Eophemia no ka mea i haawi mua. he omi kumalaa dala me hapaiua iloko 0 ka lima 'o ka puyku nana e malama na I waiwai manawalea, a pela i hoomau ia ai ia | hana lokomaikai, a hiki i ka lawaana o ka * hune o ka wahine a me kana mau ksiki, [ ka pau ana o keia manawalea, ua malama hou'ia ka hana mau, oia hoi ke kula 'na. Oiaie kulaana, ua komo houmai he lede hou, oia hoi o Mrs. Doreka Somaseta a me 1 Miss. Bofota; a elike hoi me ka mea mau, jhe hoolauna ana i kahi malihini rae kahi i malihini, pela no hoi i hoolauna ia mai ai o ! Mrs. Doreka Somaseta.ia Kakaio, a pela no I keia ī ka lede. I keia lohe hou ana o Kakaio i keia Jede i kapaia ma ka inoa o Somaseta, ua hauoli loa oia, i kona halawai e ana me keia mau tede 1 pili ia Somaseta, me ka i iho. o ka hele mai paha keia e hui me kuu mea i manu | nui ai. I [ka pau ana oke kula, ua hoi o Kakaio i | konn hale ; e ma ia po iho, loaa iho la iaia« ■he moeuhune. Iloko o keia moe uhaneōna, i ua ike aku kona uhane i kona aina hanau, a Ime konn makuahine, a me kekahi poe maj kamaka e ae onn, no keia Ike ana ona, ua : nui loa kona olioli i kona ike hou ana ; aka. ' i .ke ula ana ae, īke īho laoia he moe, alaila, ! minamiaa loa iho la oia i ka pau hou ana iaku i ka nalowale. I Ma ia kakahiaka, ua hele aku o Kakaio i : o lede Tinemaa la, a hai aku oia, i kona ike I ana i kona kulanakauhale alii, oia hoi o Vi- ] lanau, a me kona makuahinea me ke kupu*

nakane. A lohe o lede Tinemau i keia inoa Vi!anau, alaila, ninau mai la oia penei: " O Vi> lanau hea keia ? Aole anei keia oka Viianau a makou i lohe ai, aia malaila, ke ' Ahikanaka o Polani,' a o ka Halealli no hoi ia o Sobiati, a o kana moopuua oia no o Kalaio Sobiati. Ake olelo nei au inaaole au i kuhihewa ooe no o Kakaio, au e olelo nei o Konesetioe kou inoa." No keia oleloa lede Tinemau, i aku la o Kukaio, "O kau 'oleio e olelo raai nei, he oiaio no ia, a ke noi akU nei au ia oe, mat hoike wale aku oe ia hai, oiai»& ua kulanakauhale la o'u, ua pio oia i keia wa. Nolajla, aoie au e pono e kapa hou ia maie koke ao nei, he mea kaulana. Ao ka mea pōoo wa(« no &'u e hana ai, o ka imi wa(e a(cu ho

i mhi pona no leeia oaho āna . | MOKUNA XXII. Kaumara ho Kakaio manao no ka make o Batezou. I ke kakahiaka ana oe, mahuahua ioa ae ia ka nawaliwali o Gen. Batezou, no keia mea, aole e hiki iaia ke hele i kahi a«a e heie mau ai i na. kakahiaka a pau. No keia nawaliwali loa o Batezou, ua hooona hou'ka 0 Kakaio, i ke Kauka e heie mai e mnm i ka maio Bat*K>u. i ka hiki ana mai o ke Kauka, a nana iho la i ka mai o Batezoo, a iae ia keKauka, "he mai make keia." No keia pane a ke Kauka, ua hoopiha loa ia oia nei i ke aloha j 1 kona makamaka. A j hou mai ia ke Kauka ia Kakaio, e hoomaneo oe, i na e maie ana kou makamaka,

alīiia, e pau aua kooa ike an& i ba eba a me ia mea aka. A i kahi mea la, e malama peno lea oe a me ka haku waj hine, i ka haoai ana i ka laau. I Hoi aka ia ke Kauka, noho kiai iho la bo I o Kakaio ma ke poo o Batezoa, me ke kelu raau o oa weimaka, i ka pto ole o kona ak>* ha ia Batezou. A haia ia ia, aao ia po, aoie i emi ioa iho ka ikaika, aole i pii ae oia mau no, hiki mai la ke Kauka, a 1 uku ia o Ka«" kalo, "Ke manaolana nei ao, e,ola anao i« U*i." . | I No keia manao o Kakaio, ua kahaha ioa | manao oke Kauka, oo keia manao kuhi* ilewa o Kakaio. Ika haha hoo ana o ke ySauka i ka pen& o lkitezoa, aia hoi oia mau I 00, aole piī ae, aoleemi iho. Aoka hoi *ku ] |ā noiaoke Kauka. | v A ike ae la o Batezou, ua hoi ke Kauka, 14laik, jj>uana ae la oia, " Aloha oe e kuu | ku.ke ike nei au i kou ahonai loa ia'u. A 1 i a£u ia o Kakaio, » Aole ioa au e haaiele ia | oe a hiKi i kou haaiele ana mai ia'o." (Aele i jmu.)