Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 18, 15 October 1873 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

Ano, iie pono iii'ii kt> hoike aku i ke aoo pakahi o ua mau kaikanuhine nei. a mai hooululiua ia na-poe heluhelu, ka luanao iho e kuawili wale aku ana au. E pono ke hoike aku i na inea a pau e pili ana no laua ) maopopo !fia at ia oukou ke ano nm o ko laua ola ana, oiai an e ao ia mai ana e ka —-- -«wu : patap>}a t «aawiia mai ai e AnaL.ela. U Anahela, he oluoia oia, he manao palopalu waie, aole loa oia i makemake e hana i kekahi mea e huhu mai ai ka makuakane; he hoolohe iioi, a me ka hoopono. O Vjolet,; he kaikamahine huhn hikiwawe, aole e hiki ia ia ke hoolakalaka i ka uhu ana o kona niau manao kue ke hiki mai. Nolaila, Ika hiki ana inai ika umikumamakoiu o kona 1 mau makahiki, aok* i hiki ia ia ke hoomalu ; iho i kona ulu ana, Ua hoomaka oia e ole- ; lo okoa aku i ka makuakane, aole oia e noho ; hoomanawanui h»u no kana mau hana ino: ua pinepine hoi na inanawa i hoopaapaa leo pu ai oia ine Mr, Lanova, me ka makau ole ia ia ; ina olelo mai ka makuakane e ia m m&Hiona hookiekie, alaila e lalau koke no oia i kekaiii piuku laau, a pohaku paho 1 c waiho koke ana a hoonou koke ia Lanova. | Me na waiinaka *• nonoi m&u-ai ka makna- ; hine ia Violci e hoopau i kona huhu a me ka hookiekie maluna o ka inakua, nka, Bole j oia i maliu mai. Aole loa oia e maliu ina : ieo liuhu o ka makuakane, aole hoi i na nonoi oluolu ana aka makuahine. Aka nae, h« aloha oia i ka mea hope. . , L,ka o na qiako.ikj. he uoiikuma- •; maha o aa mau kaikamahine nei, ua hoaa bou ia iho la kekahi enemi nui mawaena o Mr. Lanova a me Violet, a no ia kumu i hookaawaleia ai o Violef mai ka hale aku. Ua kipaku aku la o Mr, Lanova ia la me ka manao*hou ole he kaikamahine oia nana. Mamuli o ka nonoi ana aku a ka wahine i ae mai ai o Mr. Lanova e hoouna ia o Violet i kekahi kula hanai kaikamahine. Nolaila, ua hookomoia o Violet i kekahi kuia hanai kaikamahioe ma Soutamatona. O keia hoonee ia ana o Violet i aa kula la maiama mua no ta o ka makahiki 1836, a i ka malama o Sepatemaba o ia makahiki i lilo ai au he hoa noho noloko o ko ijanova hale, nplaila ko'u ike ole anā ia Violet, a aole no hoi au i iohe i ka puana ia o kena inoa iloko @na hebedoma eono o kuu noho ana iiaila. Ano, ua hiki mai la au i kahi uona kela po a'u i hoomanao mau ai, oiai ko'u hoomahukaia ana e Anaheia me ke kapa wahine. £ hoomanao iho ka mea heiuheiu, ua hoopaa ia au he pīo iioko o ko'u keeoa ponoi, a ua lohe laoi i ko Anaheia puka malu anaaiai kona keena aku, mahope iho o ka haia ana ae oka hora mau e hiamoe ai. Me he la, ua lohe oia no kekahi mau huaolelo ano e mai kona makuakane ae e pili ana ia'u, oia ke kumu o kona aia ana i ka po. Ua lohe no hoi i ke kamaiiio pu ana o ka makuakane me kekahi kanaka okoa e ae ma ka inoa o Toma Tade, e lawe ia'u i kahi e. a i ole, e pepehi ia'u a make. Ua maopopo ia ia ka piiikia o ko'u kulana, a me ko'u wahi i hoopaaia'i, nolaila ua hooholo oia i kona manao e hoopakele ia'u. 1 kona lohe ana i keia mau huaolelo weliweii e hoopuka ia ana e kona makuakane,, ua imi aku la oia i ke keena o ka makuahine, a hoiwe aku la ia ia. Mamuli o ka ka inakuahine rnau olelo ao, a mekona mau kokua ana, a me ka eleu hikiwawe o Anahela, i hoopakele la ai au ia po i manao ia ai au e pepehi la. Mahope iho o ko AnaLela ikeana ua puka laelae aku au a pakeie, hoi hou aku !a oia iloko oke keena oka makuahine. Maiaiia laua i hoohanini iho ai i «a waimaka o ka hauoli, a me ke kaumaha pu. llaila pu hoi laua i ohumu pu ai no ka ina-, nao ana e haaleie i ka hale a e holo mahuka ; aku, no ka mea, pehea e hiki ai i kekahi o i laua ke manao he kane oia, a i kekahi hoi ' he makuakane, oiai, i keia wa i ike lea ai | laua, he kanaka karaīma eieeie ino oia ? Aka, j noka mai o Mrs. Lanova wahiue, nolaila, : aole i hiki kupono iu ia Le mahuka.. .Manao ,

iho i« no hoi oia. ina oia. e ltolo mai ka hale , aku o kona kane. e loaa auanei ia Anabela & me Violet ka liune, no ka mea, aolie lima ikaika nana e kokua mai i ko Anahela naau hamahema pili kino, a aole hoi he liiea e ■ hoomauia ai ko Violet noho ana ma ke kula. Malalo o keia mau kumu i holo malu ole ai ; laua. lloko o ko Tāua manawa e hoouluhia ia ana e na manao kaumaha, lohe ia aku la ka halulu ana mai o na kapuai wawae o na kanaka elua ( e pii nna ma Ke alanui 'pii. Ua maopopo no ia laua, o Mr. Lanova no ia a me Tade. Hele ae Lj» laua a komo i ko'u , keena moe' me ka nihi malie. Heaha la ko j laua manao a me ka laufealelo. i ko laua wa j i īke ai aohe kanaka o loko ? Aole laua i j noho liuliu ilio, ua iho hou aku la iaua ma | ke alanui pii, a* iloko o ka hapaha hora roa la hope iho, ua hele aku la laua. Aole i hoi mai o Mr. Ijanova la po a ao: i hea la kahi i hele dj ? I We paha e huli ia'u-. a i ole, no kahi hana okoa e ae paha, aole i ike ka wahlne a nie ke kaikamahine i kona wahi o ka hele ana. Aole no 'hoi laua i 'mo'e pono ia po a ao. 1 kakahiaka ae, hoi mai la ®ia no ka pnina kakahiaka : aole oia i kamailio mai i lau wahi huaolelo no ka mea i hanaia : aolello i hoopuka-ae i ko'u inoa. He mau » hala ae ma la hope iho, mamua o kona ike hou ana i ka wahine, no ka mea ua hoopaaia ka wahine e ka mai ma kona keena moe, a, aole no hoi oia i heie aku r nioau no ke ano o kooa mai. I ka wa i oluolu pono ai kona wahine, a ihomai la ilalo, ua halawai aku la me na olelo huhu ana, a mē na maka makue. " , Pela wale no a hiki i ka hala ana aeo kabi mau malama, aohe ana mau olelo e pili ana no'u. Aka, hiki mai la kekahi lono kaumaha hou, nana i hoouloku hou i kona huhu. No ka mea, ua hoouna hou mai la ke kuenu o ke kula kaikamahine o Soutama(ona, he palapala e hoike ana, ua mahuka o Violet mai ka hale kula aku. I ka po kona mahuka ana, aolē he mea i lohe ia mai nona. a me kona wahi i hele aku ai. I ka loaa ana mai o keia leta, ua nuku aku )a o Mr, Lanova i ka wahine, me ka hooili "ana maluna o ka wahine na hewa a pau o ko Violet mahuka ana, no ka mea, ma kana olelo i heounaia ai ua kaikamahine la i kahiie. Alaila, ua huli ae ia hoi oia a nuku aku la ia Anabela, rne ke kapa ana aku, ua likepu no kona hookuli me ko Violet. Ma ia hope mai, ua holo aku laoia i Soutamatona e huli ai ia Fiolet, me ka ninau ana i kona wahi i mahuka ai a me na mea e pili ana nona. He umi la o keia liele ana ona, aole ī loaa īki, a iloko no boi o keia manawa. aole no oia i kakau mai i wahi teta ia Mrs, Lanova. i kona hoi ana mai. ua ike laua ma ke ano o kana olelo a me kona hoi hookahi ana inai, aole i loaa o Violef ia ia. Mamuli hoi o na hoakaka ana i kakauia iloko o na palapala i ike ni an i na mea e pili ana no Violet. Iloko o kekaiii mau hele holoholo ana 'i Violet, loaa iho la ia ia kekahi inau waliine keaka no na wahi e pili mii ana i Soutaaiatona. Ua kamailio pu iho la lakou : ua hahai aku ia laua ia Violet i ke ano o ke ola leaiea ana ma nahale keaka, kanoho ana me ka oluolu, ka ike ana i na hiona nani he iehulehu. a me ka loaa ana mai o na mahaloia e ka lehulehu i na manawa e ku aku ai ma ke kahua keaka. No keia mea, ua imi noi ioa ilw la .o 4omo-kino r a e hoao paka hoi i na iealea palena ole o keia ola ana, aka, aole nae oia i ike e i na ulia poino e uhai mai ana mahope o ia haoa. O na olelo a ua mau wahine keaka nei, ua komo pono iho ia i ka ikoi o kona puuwai, me he mau olelo la no ka euanelio. I kekahi la ae, ua holo malu hou aku la oia inai kn halekula aku, a hui hou me ua mau wahine nei. i keia wa ehele pu mai ana ua mau wahine nei me kekahi keonimana e ae. Hoolaunaia mai la keia me ua ke- ' onimana la, u o ua keonimana nei, o ka ha- | ku no ia nona ke keaka. 1 kekahi la ae, ua halawai hou no la me i ua mau wahine la, aole i hele ; ku o ke keaka me laua i befSwa, lloko o i keia wa i kamailio ai lakou no ka mahuka I ana o Violet mai ke kula kaikamahine mai. : i kona hoi ana aku iloko o ka hale kula. ua | hoopaaia iho la oia iloko o kona keena, no \ ka hele malu ana i waho, a me ke kamailio : pu ana ine na wahine malihini. 1 ke aumoe, ua mahuka aku la oia ma ka puka aniani me ka ike ole ia. ~\la ke kokua ana a na wahine keaka i holo pono ai kona mahuka ana, e like me ka mea i hooholo like ia e iakou. Ua makaukau kekahi kaa nana e lawe aku m ia. a i ko lakou komo ana iloko o ua kaa nei, ua holo aku lakou a hiki i kekahi kaona eaku, he umikumamaono mile ke kaa- ! wale mai Soutamatona mai. ■ . ** i kona kaa ana malaio o na malama ana a ka haku o ka hale keaka, ua kapaia iho la ko- : na inoa o More(imtra. Aoleoia i hoike mua ; ia ma Soutamatona imua o ke akea, a pela : hoi ,ma na wahi e pili mai ana Ua hunaia i oia īloko o na hebedoma elua a ekolu, no ka hoomaamaa ana ia ia i na ano hou o ka huia, a me na ru!a o ke kahua keaka. Ua akamai kahiko oia i ka hula, oo ka mea, o kekahi hapa ia o na mea e ao ia ai ma ke kula, nolaila, aole i luhi nui ke kumu o ke keaka i ke ao ana ia ia. Ua mareia ka luna o ka haie keaka, nolaila, ua noho o V r iolet malalo o ke ao a me na malama ana a kana wahine. Aole no hoi i hoikeia o Violet imua o na lioa e ae o ke keaka. Ua ike mua ua haku nei nona ke keaka, e liio ana oiA he hoku alakai no ke keaka a he mea hoi nana e kauo mai i na mahaio ana a pau o ka lehuiehu, no ka mea, ma kona ao ia ana, ua oi loa ae kona akamai mamua o na poe mua a pao malalo o laua, a ma kona mau hiona hoi a pau, ua kaulia iluoa olaila ka nani, ke onaona, a me na " nohea a pau o Waolua." Nolaila, oia na kiimu i hunakele ai u% inau ha-

ku keakā/nēMa Violet, a hiki 'wale i {ca 6als | ana ona mHe he haneri mai So«tamatona I mai. ' ■ i Aka aole au e hookaoiua ioihi ina ta ha- j hai pau ana aku 1 kona moolelo o ke ao ia ana no ke kahua keaka. Ua lawa i ma ka hoike ann aku, i ka wa i hiki ai~DsH poe keaka la i Dewonasire, oia no ka wa i mua i lioikeia,ai ō Violet Moretimerā imua o ke akea, ft o ko'u ike aha hol ia i kuhihewa ai au o Anabela. ~ I ■ O keia uniki ia~ aoa ona ma Oewoaasire, i na la hooe no ia o ka malama o iaouah o ka M. H.1837 ; ekolu malama mahope iho 0 kona holo malu ana mai ka hale kula mai. Ua ike ka mea heiuhelu i ko'u mau hoopilii kia ia ana e ke kuhihewa, oiai au mahope o I kahi keaka ; a me ke ano hoi o ko'u ike ana [ ia Sir Malrolnk»Wavenahama e kamailio pu I ana rae ia. O keia ka loa o kona mau maI narwa i launa pu ai me Viole{..( ka po mua, ua nonoi aku oia ia la eililo i wahine nana, | a i ka lua o ka po, un hoike aku la oia ia | Violet no kooa mau waiwai he nui, a e hoo--i lilo hoi ia ia i lede. | He mau la pokole mahope iho o keia ka- : mailio pu ana o 4aua, ua mahuka aku la«ia ; me Sir Maleolm VVayenahama, a peia i haa> ; iele ino ia ai ka haku nona ka hale keaka. | Ua lawe aku ua Baroneta nei i kana milimi- | li i Waveoahama Park, he wahi ma o aku o 1 Kaletona. • Malaila oia i hoaahu ai i/ ia me na kapa nui e like rne kana oleio ana, a i hoolako ai hoi ia ia me na mea a pau o keia ao e like me ka hiki i kona waiwai nui ke hoolako. 1 keia wa, ua hiki mai la au i ka ta a'u i 1 hoomanao raau ai iloko o ko'4) mool«lo, —oia hoi ka la 230 lune 1837 ; elima malamama-

i mahope iho o ko Violet 1 lo ana he baku vva-1 , hine na Sir Maleolm We veD&hama. E hoo- i I nianao iho ka me& heluhelu, ma ua la oei, ua j | hele aku au i ke kauhale o Kaletona e nina-1 ; ninau ai no na iuea e pili ana ia Kate Allen, 1 a pela hoi ia Miss Uelema. Ma ia hele ana j : o'u i ike ai au ia Sir Maleolm Wavenahama,! a me Violet e holo ananra ka lio, i ukaliia e ; kekahi kauwa n^ahope. Ma «a la nei, i ko lam liiki ana i Wave- 1 nahama Fark, ua loaa iho la ia Violet kekahi palapala i waiho heniahemaia, i kakauia | mai e kekahi lede e ae. No keia leta, ame ; ; ka hoike malu ana mai hoi o kekehi kauwa ! ia ia nei, i loaa ai na ikd ia Violet no ko Sir'| Wavenahama hoolalao anu i manua. Aka, i ua huna ae oia i ka hoike ana aku i kana i ipo no ia mea no kahijganawa. Ma ke ahi-i , ahi iho, hai aku la o Sir- Wavenahama la : Violet, ua poioai ia mai 6ia e*helei ī ka aha- ■ aina ma ia po, a i ke aumoe e hoi mai ai oia. Ua maopopo ia Violet ke kumu o keia hele ana ona. Nolaiia kakali iho ia oia.,a hiki'i ka hora umi.o ka po, ia wa i haalele iho ai oia i ka Park, a hele aku la i ka po oia wale I no e hakilo mahope oka Baroneta. Ma ka hora umikumamakahi o ka po kona hiki ana : i Kaletona. Ua kiai oia ika hale ana i mai nao ai aia ilaiia o Wavejiahama, a hiki wale i ka aneane ana, e hiki i ka hora 12, ia ma- \ nawa i hoopau ai oia i ka hakilo ana. Hul' : ae la e hoi i ka hale, maloko nae o ka : pa halepule kona hoi A o kek hoi ko'u 1 wa i ike ai ia ia oiai ai< e nana nna ma ka puka aniani o ka halepule. He mau malama mahope iho o keia manawa, i»a noho pu no laua me ke ano oluolu ote m»e a hrki wale i ka loaa pono ana o Kaiote iloko o ka hale me l:a Baroneta, ia wa i haalele loa ai o Violei i ua Baroneta la. He wahi okoa kona i noho ai, a hiki i ka aneane ana o Violet e hanau, oia ka wa i hoonee ia iae ai malalo o ka malama ana a Dr. Pomefere<e, a hiki wale i kona make ana. ■ . MOKUNA XXXIJI. No Celeten"ahama. I keia wa e huli hou 10 ko'u kamailioana 'no na mea e pili ana ia'u iho. E hoomanao iho ka mea heluhelu, un. haawi aku au i ka'u hoohiki ana ia Anabelfi, e haalele koke iho 'no au i ke Dr. i ka wa kupono e loaa ai ia'u ke ola. I Nolaila, i ko'u hooina ka ana e oluolu loa, ua hoike aku la i kuu makemake e haalele iho ia Saljsabure. Iko ke Dr. Pomeferete lohe ana i keia, ua minnmina iho la ia no'u, 1 aka, ua apono mai no :iae i ka'u noi, no ka ; mea, he Inea kupono ole i ke ola maikai o ! ko'u kino ke noho hou malalo oka hale i : make ai o ko'u kaikuah ne hoahanau. Ninau mai la oia i ko'u mana wa e haaiele 1 ai. mahope iho paha oika malama hookahi, a i ole, e haalele koke ttia paha wan ma ke- | kahi la ae. Hai aku la au ia ia, oka haa- \ lele ko'u makemake loaj i heleaku aiau ma ; ka'u wahi okoa e hoolana ai. Ninau mai la oia no ko'u wahi e hele aku ai;—hai aku la . au, i no ka mea, o kahi nui ia o ko'u mau hoalauna. Pfonoi aku la uu ia ia e haawi mai i kekahij palapala hoomaikai no'u, ae mai la kela me ka oluolu. i kekahi kakahiaka ae mahope iho o kuu heluhelu ana i ka palapala a An«bela, ua makaukau au no ka ana. Ua uku ia mai la ko'u mau uku a pau.—aole hoi au i auhauia mai no kuu laiaau ia ana.. Mahope iho o ko'u haowi ana aku i ke aloha hope loa i ke Dr. Pomeferete a me kana lede, a me na hoa kauwa e ae t|>au, hele aku la au a hiki i ka haje oihana 'o ni> kaa holoholo. Na kekahi kauwa e ae o ka iiale i lawe mai i wahi, pahu mahipe. Aele au i ike i ka'u wahi e hele aku rji, i ka akau paha, i ka hema paha, i ka hikma paha, a i o|e i ke komohana. Ku iho la au ma ke alanui rne ke au ana oka manao. Manao iho la au e hana e like me ka ka j»oe kahiko i hana ai. vA<>l' Oka mea e hakukole wale aku ana i kekahi me ke kumn n|.*. lie mea alaka h? luipo oia