Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 19, 22 October 1873 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

Lawe ae la au i kuu kookoo a kukulu iho i la i kaJepo, a ina kafii ā.ua kookoo nei e hi-j na ai ke hookun ae aii i kuu pan ana, alaila, malaila nu au e heie aku ai, p—Uke-iae-k*-;-f>an& »j»a a ka poe hei? >xial>hir>) o ko vva ka-1 hiko. Aka, manao hou iho (a au,' nialie i ka hana ana peia e hina paha auan«i i De- j vonasire, noiaila,* aoie au i hooko e hana e ' like me ka ka poe kahiko hana ana, No ka I mea, aole au i makemake e hoj hou i Devo- S nasire, a nif kau ii)B(i wahi e an a'ii i uoho ! mua ai, rw* kuu makau o huli ue o Mr. La- ! nova ma la mau wahi, la'u ma ka ha|e oihana o na kaa holoholo, lohē mai la aii. e i holo koke ana kekahi kaa no Celetennhama,! notfti(a, manao iho (a nw e knu mr> >b kaa, o " halo aku ila«ia. i kuu hiki ana i Oeleienahama. komo aku ! ia au i kekahi hale hotele emi o ka uku, aka, i he wahi nae i maa i ka noho ia e na maikai, Hookahi a flua pule o ko'u noho ana i ia nei. Aole o'u makemake »• heie koke e \ īmi hana, rio ka mea, aole i pau ae na la ku-! oahihi o ka mai ana, a e mau ana no hoi ka i mailo, a ine ka haikea mai i kuu mau papa- < lina. A no ka mea hoi, ua nui ke dala ma-; kaukau i loaa ia'u, nolaila, aole au iakenni i loa e inoi i hana hou. iioko o na hebedoma elua ua oluolu mai- I kai au, a ua hoi hou mai la hoi ko'n ikaika : o na īa mamua, Nolaila, manao iho la au e hele aku e ui-! naninau i kahi e loaa ai ka'u hana. Ike awakea, hele aku la e makaaiau wale no ma j na alanui nui o ua wahi kauhale nei, aka,! ike aku la au i kekahi kaa nani e hoio mai ! ana. He lede ka mea nana e mai j

ana ua kaa nei, a ma ka nolio'na mahope kahi i noho ai oke kahulio. Ike kokoke loa ana mai o ua kaa la, ike maopopo !oa aku la au oka Lede Dunedasa no ia. Ua ike mua mai la no hoi kela ia'u, a nolaila, ko'hi mai la oia ina kaula kaohi oka lio. Ike ku ana o ke kaa, owau kekahl i ku iho la, ae la au i kuu papale e aloha aku ia ia. I keia wa, ua Jike no wau me he keonimana la, no ka mea, he paa loie hou ko'u e komo ana, nolaila, ua kohu no ko'u aloha ana aku ma ke ano maikai; aole hoi e like me ka wa mamua, ka pau-neko iloko o ke kapa kauwa, Aka, haawi mai la ka Lede Dunedasa i kona lima ia'u me ka olelo mai. " Olioli loa au i ko'u ike ana ia oe e Mr. VVilimota," Huli koke ae la oia i ke kauwa mahope me ka olelo aku ia ia. ' Poina maoli au. E holo koke aku oe i ka halekuai buk«, a e. hai aku, e hoouna ae i mau pepa kakau, i maii wahi leta, a me na wepa i keia la. : ' Holo koke aku la ua kahulio nei i ka hakkuai buke, u i kona hala ana aku, ike iho la au he hana maalea keia na ua Lede nei, i mea e lohe ole ai oia i ka maua kamailio ana. No ka mea, i kona mamao ana aku i kahi e lohe ole mai ai oia i ka «nana kamailio ana, pane koke mai la ua lede nei ia'u i ka i ana : " E losepa, he inea kupono ole ia kaua ke olelo loihi maanei, aka ke nonoi aku nei au la oe e hel,e ae oe i ka hora eiwa o keia po, a loaa au malalo o kela mau iumu laau ma ke poo o keia alanui. E oe e hele ae, mai kakali kou hele ana, no ka inea, he mea ! nui ka'u e olelo aku ai ia oe no kekalii mau j minule pokole. Ano e haalele mai oe ia'u." ; Awiwi aku la an e hel»- e like me kana i

kauoha, eia nae,.ua ulupuni mai la o loko ii na uianno hopuhopuaiuiu ano e. Ma io >va j no hoi > oili ae ai kv kauwa tnaiiok% ae o ka 1 " halekuai Luke, a i imn aiawa hou «na ae i ] hope, ikeaku la au e holoana ke kaa. Ika pau ana ae o ko'u ano hopuiiopoaiulu, au iho ' !a ka inanao, pehea |a.wau.r lianaai. E hoo- i i ko aoei au i ke kalioha a ka Lede Duneda.sa ? ina hoi aue hooko ana ī kana kauoha, alaila, he hana aloha ole ia o'u ia Anahela, oiai ke makamaka hnu nei no kona mau hoomanao ana j kuu puuwai, mai ko'u wa ■ mai o ka ike hope ana ia ia tna ka hale o ke Dr. Pomeferete. Nolaila. ua maheie hapa* lua ia na hookahe ana o ko'u manßO : la Anahela, a ia Dunedasa hoi. I ka pan ana ae o ia mau iana-koi ana a i loko, ua hele aieu la au e imi i kahie hiki ai la'u ke ninau i ka poe makemake mai ia'u. I ka halekuai mua a'u i komo aku ai e ni- ; nau no ka liana, i loatf mai ai ia'u kekalii lono maikaie piii anō i ka'u mea > manao ai. Hai la mai ta au, he leile ka mea niakemake i kauwa nana, a he wahinekanemake hoi ua wahine la. Hai pu la mai la no hoi au ī ko* iij holele i noho ai, a me ka inoa o ke ala» ihii, n m« ka inoa pu o uaiedenei. ! Me keia mau lono i huli aku ai au i kaV oua lede la. O Mrs. Kobinisona kona inoai*. Mahope iho o ko'o launa mua anti me ia, ua hoike aku 1a au i ko'u manao i huli mai ai ia la. Nīnau mai la kela no ko'u wahi i : noho ai, ko'u walu i hanau ai. ko'u mau ma--1 kahiki, a me ko'u palapala lioomaikai. Alai- ' la, hoAp aku la au la ia i na haina a pau o i kana ninau ine na huaolelo pokole. ! Oka pokole, aole oia i hooniele hou inai ia'u, no ka mea, ua makemake mai oia e lilo au i kauwa nana, ine ka hilinai anai ka'u s mau olelo a pau. Aole oia lie wahine ui, a nani na helehe- ! lena, nole no hoi he wahine maua a ano roakona. Aka, lie wahine oluolu oka olelo e likt- me ke ano mau ona lede. Ua mailo nae, a haikea i ka mai. me he la, hemai loilu kona oke kaa ana. Aole no lioi he ka» i pa kanikau kona e aahu ana, ma ia giea i J maopopo ai ia'u, aole e kala ka make ana o ; ! kana aln kane. Elua ana mau kaikimahil'iie liilii, 8 a he 10 niakahiki pakahi o lauai | ! "Aka, e poho au ke hoike aku ia oe,*' i I olelo hou mai ai o Mrs. Kobinisona, "e haa- ! lele k«ke nna auia Celetenahama nei, Aoie ; i kupono keia wahi no'u ; a o kekalii, aole l j kupono ko'u noho ana ilokoona holele o ke|ia wahi. Ua niaikai loa na hoolakoia ana ! o keia keena, aka, aole nae keia o ko'u hale i maoli. iloko ona makahiki elua i haia aku i nei l a make ana o ka'u kane, o Colonela Rol»misona kona moa." Ma Inia kona wahi ; i make ai—no ke kupo/io o)e okeea o ia ; wahi nona ke kumu o kona make ana, aua | make hoi oin iloko o ka lawelawe ana i ka j oihana oke aupun/." . j Hoomaha iki iho la ia no kekahi manawa, [ | a mahope ilio, olelo hou mai la : " Ua oli-lo inai na kauka ia'u, e hele au e j

liouo i iiii ca maikai o ka Mokupuni Waiu \l> 1»- ot Wight,) nolaila i ka la apopo palia, a i ule ia, i kela la aku e hele ai au ilaila. Ua hoolako laiu kahu waiwai i haie kupono no'ii e noho ai ilaila, a me na mea a pau e makaokau ai. Nolaila, e hoomakaukau ae >a oe >ho nn )<a hele ana iiaiia, naM mea, aole o'u kauwa kane e ae, e hoomakaukau ia oe ilio no ka htie pu ana me a'u," Ae aku la au me ka hoapono i kana mau olelo ana ; n mahope iho hoi o Kona hahai ana mai ia'u i ke ano o ka'u mau hana a pau, haalele ilio la au ia ia. la'u e huli hoi ana ma ke alanui i ka hoteie a'u i neho ai, ua liauoli au no ka mamao lo.i o ka Mokupuni Waita mai Ladana mai, no ka mea, o ko'u makemake nui no ia. No ka l<'ihi loa oiu wahi, nolaila, aole no au e loaa !:oke ia Mr. Lanova ke huli ae mahope o'u. Mahope iho o ka nina aliialn, a i ka ane< ane ana e hiki ae i ka bora eiwa o ka po, hoomanao ae la aii no ka Calanete kauoha. Lalau ;ho la i kuu papale a me ke kookoo a hele aku la i kahi ana i olelo mai ai ilaila maua e hui ai. Hele aku la au a hiki iua wahi aei, nana ae la he pa kiekie manoanoa

| ke ku ana, a o waho iho o ia wahi, ua kanu |iai na laau malumalu. Malalo oka malu 1 o ua mau laau nei i holoholo ai au ao ka haj paha hora a keu,aoie i puka iki mai o Calai nete. Hoomaka mai la au e manaLa no ke j kakali loihi loa, a oiai hoi au e manao ana e j hoi, hemo malie mai ana ka puka pa, a o i ko'u kaalo ana ae no hoi ia ma ua puka nei, ! ia wa no i lohe ai au i ka pa e ana mai o ka . leo o ka Lede Calanete me ka hawanawana ' mai i kuu inoa. (I E losepa ! " Oia no la, ine ka lole komo ahiahi, he kihei maluna iho o kona kipoohiwi, me ka pa« pale mauu, '• Maanei mai," wahi ana, a la- : lau mai la oia i kuu lima, a alakai aku la ia'u iloko o ke kihapai pua ; papani malie ae la i ki puka pa mahope ona, alaila, hele aku \ la ma kekahi aoao 8 hiki i kekahi kuon» < dkoa aku o ke kihapai. " E Joseps »toha ! " wahi ana ī pane mai ; ai, oiai maua ana iloko o ka malu- ; malu o na laau, u oiai hoi epuliki mai ana ! i kona mau lima a i elua i kuu lima. "No ; keaha la oe i lioonele ai i ke kau palapala ■ ana mai na'u ? A ! nani ka nui o ko'u ake ana e ike i kau palapala." " Ua kakau aku no au ia oe e ka lede.'' " E ka Lede ! —" i hooho koke ae ai oia, a haalele mai b i ka paa ana i kuu lima. " Kuhi au ke malama nei oe i ka'u olelo, ina kaua e kamailio o kaua wale iho no, alaila e hea mai no oe ia'u ma ko'u inoa ponoi! Kuhi au ua loli ae la kou mau ano e like tne ka'u i ike ai ia oe i kakahiaka nei.—Ua malialo loa au ī kou hele ana mai a aloha ia'u ma ke ano keoniinana,—-ma ia ano i hai aku aī au ike kahu lio mahope o'u. Ina me keia oe e olelo hou maī ai ia'u, alaila he mea e knii ehnelia nui nou Nani ko alona ole ! •

iNiini boi ko malama ote ii h&'u olelo. Aole j 1: p&ha o« C"ik<> i ka nu< o feo*« Ua ana nou i na manawa a pau." « . ' Haalulu iho la kona leo la ia i puaoa ae ! ai i na huaolelo hope, a kahe mai la hoi ko« ina mau waimaka. " Ae, r f wahi ana, "lia ho- | nui ia au nou, aka, oia mau no ke j kupaa o ko'u manao nou m<* ka leli ole.' Ua ; hoonianowanni au, ua uumi iho i kuu mau ehaeha a pau nou wale no ! He mea ote ia'u na nukn ana māi a pau ia kuu makuakane, j a me na leo huhu awahia a £uu makuahine, a pela hoi me na hooheneheneia roai e o'u mau kaikunane, a me na hooHllahila ia mai hoi e o'u man kaikuaana. Ua hoomanawanui au i keia mau mea a pau nou wale no. , Ua pale ae i keia leo keia leo o kuu mau pi- j likana. Aole i pau ko lakou hanaino ana | ia'u a hlki iloko o kahi mau pule i hala ae, ia wa i ike ai au i ko lakou kamaiho oluolu mai. Eio makou a pau ke noho nei ina Celetehama i keia wa, i keia hale no e ku koke mai nei; nolaila he pooo oe ko noonoo īho, no keaha la wau i holo malu maj ai mai o lakou mai e halawai puime oe ? He mea ole ia'u ko iakou leo, uu haalele aku ou ia lakou no ka manao nui e halawai pu kaua. Ua makau ole hoi i ka hakilo ia mai mahope nou ; no ka inea, owau e noho nei, he ki-» ai mau ia ika po ame ke ao. Oke kumu o ko'u hooknu la ana mai nei no kuu nonoi aoa aku nei he naluiu kuu poo, nolaiia i ae ia mai nei au e hele holohok) mawaho nei. Aka aole o'a nalulu maoli! No ke ake nui wale no e ike ia oe. Nou nei au e komo ai au iloko ona pilikia he tausani! Aole ou olelo mai ia'u- No keaha )a oe e hana ano e mai nei ?" • " E kuu lede, aole o'u hana ano e.—Ua kupilikii kuu manao,—aole au 1 ike 7 ka'u inea e kamailio aku ai." " £ losepa, e hai mai/' wahi ana i pane koke mai ai. '• He oiaio anei ua kakau palapala mai oe la'u ? Ina pela, ua loaa paha i kuu mau kaikunane—" " Ma o kuu uhane la, ua kakauakuno au ia oe !—Mai Salisabure ae kuu kakau ana. Oia ko'u wahi i noho ai maliope iho o ka haaleie ana aku ia Mura Hale. Ua hoouna pololei aku au no ka Hale Leta i EneHla." " Alaila, na loaa ha ua palapala la i kuu poe—A ! ua maopopo ia jJakou ke ano o kau paiapala. Heaha kau mau olelo o loko o ka palapala ? Ua olelo paha oe, ualikepu kou aloha me ko'u, no ka inea, ua liilinai pau ko'u mau aloha ana maluna ou e losepa ! a aole loa lioi he wa i hoonele -ia'i ko'u mau hoomanao ana no kou mau hiohiona ! O! nani na hakoko ana a ke aloha ilokoo'u i na la i hala ae, a pela hoi, iloko o kelaa me keia hebedoma, a hiki wale i ko lakou lilo ana he mau malama, e ukali kekahi v kekahi a hiki «ale iko kaua h«iawat kīnoana. Ao|le aaei oe i kakau ma palapala uaaloha | mai oe ia'u ?" " Ua hookoiuo au malaila i na mea a pau. : Ua hoohiki au i ka'u mau hoohiki ana—" j " E losepa aloha," i puana ae ai o Calanete me ka piha ika hauoli. 1 kahi minute iho ua apo mai la oia ia'u, a ua kukuni mai la i kona mau lehelehe i kuu papalina. Hooho ae la hoi oia me ka puiwa ano e. "A ! no keaha la. ae e liat\a neī me. he la u« pau koa aloha ia'u ? Pehea » aole anei au wahi uku panai no kuu aloha. Aia kekahī mea ano e iloko ou e losepa, ua hoike mai kou ano a me kau mau hana ia'u pela." " Ua kuhihewa oe," i pane aku ai au, me ka manao iho e hoike akii au la ia i na mea huna & pau o kuu puuwai. Me ka manao iho hoi, he mea maikai ia'u ke hai aku ia ia ua lilo e ko'u aloha no Anahela mamua aku o ko'u wa i hui ai me ia.! "Ua kuhihewa anei ?' i pane koke j mai ai kela. " Heaha ke ano oia ? E hai mai! E hoole mai anei oe i kuu aloha. E hoihoi mai anei oe ia'u i ka ino. E hoopale ; mai ana ka paha oe iaju. E hai mai !" i I puana mai ai oia me ke kalaea launa ole. Ike iho la au i ko iala okalakala loa, riolaila, olelo malie aku la au i mea e oluoluai ko iala manao. "Mao na lani, mai huhu mai oe ia'u. ina i loaa aku ka'u leta ia oe, ina ua ike oe i na mea a pau, no ka mea, ua hoakaka aku au maloko olaila i na mea a ! 'pau loa." " Ua maopopo ia'u e losepa. E kala mai! j E kala mai ina ua ikaikd loa ka'u mau hua-

olelo. Ua maopopo ia'u ua hoopiha oe la leta me ria huaolelo aloha ! A ! oke aloha ua ikaika Hke ia iloko ou a me a'u ! Aole n<f i nele kou hookomo ana ji na manao aloha a pau. Ua iawa ia kaua m paulele aoa o kekahi i kekahi. E mau ke aioha ame ka liilinai ana i keia wa no ka wa e hiki mai ana. Oa paa kuu manao no kpu mau manaolana ana a pau ; no kou ma i paulele, a me na manaoio ana mai ia'u ho<iteahi!" 41 Ke nonoi aku nei au e hoolohe mai! E hooiohe mai!" i pane koke aku ai au. "Ua loaa ia'u ka haawina like o ia mea he aloha, a ua kaana like ia mawaena «'u ameoee ka lede i" "Ke olelo hou mai no oe he iede! " i pane mai ai o Calanete. " Aka e olelo mai e losepa. E hoolohe no Ua hewa au i ko'a keakea wale ana 1 kou wa kamailio." " Ina oe e nana aku i hope," wahi " ina oe e nana hou aku ikeau i hala i ka wa hoi i hana ia'i na ulia ehaeha ma Mura Hale, alaila, e hoomanao auanei oe, aole loa au—." ,l E losepa, aole e hiki ia'u ke hoomana- i waneli no ia mau uiia ehaeha i hanaia ia ma-1 nawa. Aka, ke hoomanao nei au ; ina Mu-! ra Hale i ike mua ai a|i ia oe—ma Mura i Hale i ao ia mai ai au e aloha ia oe—" j " Aka e ka Lede Calataete." , " E kapa mai ia'u o Cflanete wale no. la 1 oe o Calanete waie no elu. Oke aloha ka inea nana i hookiekie ae i kou kulana e like j me a'u ; a o ke aioha hoi ka mea nana au i 1 kono mai e hookau ia'u iho ma ke kulana like me kou. Oke aloha i like me ko kaua ! nei ka mea nana i kauo like ia kaua elua ma I ka auwaha hookahi o keia ao. Ua ike oe,! ua hoopaaia au e hiliaai maluna o keia alo- 1 ha. ma ke ano, oia iho la ka heleuina o ka pomaikai i kuu puuwai — »e na lani, (ip a (ia ' | (Aole ? pmi i | •