Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 20, 29 October 1873 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

Ku koKe ae ja inaua a i t-!ua iluna, puliki ' mai la lioi o Ualaneie ia u nr; ka makau riui ; iio ka mea. o kona inea maua i iohe ji e kahea j:i mai aua e kekahi ii-o kane. •'O kuu makuakaiiē heia ! wahi ana ī nawanawana mai ai. ia'u: E pono oe e iioi. E awiwi koke e losepa. E wiki !'' Puka aku la maua iii.īiioko aku o ka rnalu o na laau. ' E liui iioīi t)o k:.n i. i kamailio mai ai uia mi: ka !■ > uuku. 1 lloko o kahi iliau ia jitikoie, e hooioakaukau ai au i na m»-iJ a pi)u m> h" hu>vi )mi )iuu nnu. " Uaulwīi* iiūiīi) āu >i) oei," i pane koke aku ai au me ka makau iiui, a me ka iiopohopo hoi, no ka mea, aole au i ike i ka ! u e hana ai, E haal le ana ka oe ia Oeietenahama nei? Eiiāi mai i kou wahi e hele ai i hiki ia'u kf kakau palapala aku ia oe?" - Af—ae, ua pono pek, J mea e hiki ai ia'u ke i.oouna mai i pulapala nau : no ka nina, he nu' wale na imn n'u j makpmakp ai e kamailio pa mt> oe.'' " Ihea oe e heie aka ai e laseg3. : '" Me kekahi ohaua nona ka moa n Kohi» rtisona—i ka Mokupuni o Waita. Oka ha■ie aia i kahi k&oke i Rj r de—'' I keia wa lohe hou in aku la ko Caianete inoa e kahea ia mai una e kona makuakane : a me he mea ia ua kokoke rnai lakahi i pae mai ai ka leo mahope uiai o ke alanui a ma•ua e hele net. " Eia ka puka e iosepa,'' wahi a ka lede opio me ka pupuahulu. " E kuu losepa aloha : e kuu alolia." Puili mai la oia ia'u me na apo'na a ke uloha, - AloHa oe e losepa kuu aloha a ine kuu lia pau ole iloko o na kau inea," —a i kahi manawa īho, un paniia inai la ka puka pa inahope o'u.

AIŌKUNA XXXV. KE Kr:E;iA o k'K Ku Eehia, K hele ana au i keia wa iloko o kekahi alanui i uUi paapu ia e ka malu o na laau, rne na manao a rne na iia I liookupilikii ia. O keia kamailio pū ana o niaua me Calanele, he manawa keia a'u i uiakemake ai e hoike pau aku i ko'u mau manao maoli ia ia, aka, no ka leo kahea wale noo kona makuakane, ka llaku Maaadevile, oia ke kuoni nana wau i keakea mai. Auwe! Ke mau nei ko Calanete kahihewa ua panai iīke ia ko'u aloha me kona, Ua mīnamina nui au nona o lilo kona aloha i mea e hoopoioo ai i kona ' pomaikai. A ! ke «nau nei no ka pumehena 0 kana rnau honi'na i kuu papalina,—a me he la hoi, kg muu nei rio ka makamaka o ka paa ana o kona lima la'u, o keia mau mea a i eiua, he mau mea a'u e mihi iho ai ia'u iho no kuu hoopoina ana ia Anaheia, Ua hookaumahaia kuu uhane oiai au e hele ana, he leo kaniuhu hoi ke hea rnai la mai ka lipolipo mai o kuu uhane. Awiwi aku ia au a hiki 1 ke alanui i hoomaiamaiaaia ia enakukui. Ike aku la au i na kaa nani e naholo ae ana i o a ia nei, e lawe ana i na keonimana >1 me r»a lede i hele wale a linohau. llok® o kekahi mau mioute pokole, ua hiki mai la au > ke kau wahi pouliuli i na laau, a no ka maikai o ka ea huihuio la wahi, a me ke aianui malalo o ua mau kumu iaau nunui nei, ua ia au me ka hoona-na arm i ka uiaiiao, a hoiohoio ae la hoi i o a ia uei. Oiai au e holohoio ana, ike aku la au • i !;i he(f aua mat o kekalii k.'uiaka mailoko

mai o kahi pouliuli loa i na laau, & ku koke iho la i kona wa i ike mai ai ia'u. He kanaka ano keonimana ia i ka'o ike aku, oiai e pa aku ana ka malamalama ahiahia o na kukui maluna o kona'hiau heleheiena. He . kanaka ui no lioi, me he mea la he kaaakolu kona mau makahiki. , He ioihi kona kino, a kohukohu ike ano haaheo. Ua hooiho ia ka laulau o kona papale iialo, —i kona wa i ikf pono mai ai ia'u, heie wikiwiki mai la oia, a paa iho la me ka umiki oolea ana i kuu poohiwi, me ka olelo iho •• 4( E.ke kanaka opio, e pono oe e hele pu me a'u. Ua ike īa na meaa pau.' l)a uluhia hou iho laau i ka makau, meka īnanao iho, he kaikunane paha keia no Calanele, a i nle, o kekahi pilikana ona. Oiai nia e paa ana i kuu poohiwi me ka lulu ae, ua hele iho la au a mamne i kaeha. " E hele pu oe me a'u !" ■' Heaha ke kumu o ko'u hole pu ana'ku iiip »e ?" i ninau aku ai au īa ia. ia wa aole i kana mai ka huhu n ua malilnni tiei, me ka olelo kalaea ma>. " Pakike maoli oe ! lia hoike la mai makou i na mea a pau. Kuhi anei oe aole i ikeia ! E hele mai oe ine a'u,^—pela ka mea i hooholo ia inawaena o makou a me ka mea i haulehia iloko o ke aloha nana i hoohilahila ino ia ia ilio. Mai oleio hou mai oe ! Kuhi anei oe aole i lohe ia ka olua mau hana. ina aole oe i ike ia'u, —owau no kona kaikunane. He kaikunane wau i uluhia ena manao ino no kana hana pono ole! E malama ia oe ihe, mai kamaiiio hou mai ia'u. E malam» ' kau olelo e pane mai ai-—ina oe f hoole i kalu kauoha, me keia pu panapana e waiho make no ue ma kuu mau wawae !" Lulu ao la ua kanaka malihini nei me ka ikaikn i kuu ki-poohiwi, a o kekoiii lima ona, huki koke ae la i ka pu panapana mai kona pakeke ae a kau pono mai la i kuu poo. Ua inakau nui au ia manawa ; aka, hoopau koke ae la au i ka makau ana ia la apane aku la. " E kuu haku,—ua kupono paha ia'u ke kapa aku ia oo ma keia inoa—mai hoopilikia wale i kou manao no'u, E hele no au me oe. no ka mea, he mau manao ko'u e hoakaka ai no keia m<'a, »' ila e ike no oukou i ka oiaio." •• Heaha ia mau inanao hoakaka?" wahi ana i pane ma j ai. "Ua olelo mua iho nei au,ao!e kaua e kamailio a hiki i ka hale."

" E hele pu no au me oe, ina oe e waiho i kau pu ilalo, a" e hookuu ae ia'u. Mai manao oe e makau ana au i ka hele pu nie oe." Mamuli o la noi a'u, ua waiho koke iho la oia i ka pu panapana a hookuu ae la hoi ika paa ana ia'u, a hele aku la maua. la maua e hele ana, ike aku la maua i ka hoea ana niai o kekahi kanaka hou, aka, i kona wa i ike mai ai ia maua, kuemi hope aku la oia, n nalowale aku la iloko o ka pouli. Ua lioolele pu ia ko maua hauli no kona nalowale ano e anu aku, —akn, aole au i ike i ke kumu o kona makau honua ana no maua. Ma ia manawa, ninau mai la ka malihini iau, " Ua liele mai aneioe ia nei me kn tnae haiawa; p» iekehi leiip'/" haohao ioa iho ia au, ine ka manao iho he mea okoa loa no keia, aole i pili iki no Calanele. " Heaha ia hoi,' ! wahi ana. •' Ke manaoio nei au i kau. Pela no nae ke ano o kahi poe, aole takou e hoike wale ana i ka iakou mau mea lu^ia." Hele aku la maua me ke kamailio ole, a iloko o keia manawa, be manao la a« e hoike ia ako &na au imua o ka makuakane o Calanete, ka Haku Manadevile. . He hapalia hora ka loihi o ko maua hele anh, ike ae la au i ka a mai o na kukui o ka hale o Calanete, aole nae au 1 hookomo ia'ku ilokr. o ia hale, nolaila, ua-hoohuoi nui iho la au no ko maua wah) e hele nei,. Ike ae ia no hoi au, ua kaa loa maua i ka palena waho o ke kauhale.

Eiima paha minute oko maua heie ana mai kahi aku o ka puka pa a'u i komoai me Calanete, hiki aku ia maua i kekahi puka pa hao. Komo aku la maua iloko oua puka pa nei, aia hoi, he hale nui ke ku mai ana. He manavra pokole ua komo aku la maua iioko o ua hale nei, a iloko o kekahi keena loihi. Hele aku la kuu hoa i hele pu mai ai a hiki i kekahi puka aniani nui, kikeke aku la i ka puka. I ka wehe ia ana mai o ke pani aniani nui, koino aku la maua iloko o kekahi keena i kahiko ia me tia lako hale nani a pau. O ka mea nana i wehe mai ka puka, he kanaka kahiko, ua liele ke poo a kup.kea i ka hina. i ko'u komo ana aku, leha mai la kona mau maka me ka haka pono mai maialo iho o na maka aniani, me ka holoholo ae ioa ia nei, Papani malie ae ia hoi ke keonimana nana au i lawe mai i ka puka, a huki iho la īka paku oke aniani ilalo. Ua like iho la au me he inea la ua make, aohe wahi manao hauoli iloko o'u, aole hoihe manao a-a. Ua hemahema loa ko'u kuiana. Aole e hiki ia'u ke nana pono aku la laua a i fclua. Huli ae la au mai o iaua ae, me ka nana hoolalau ana i ka paia o ke keena, aia hoi halawai mai la ke'u ike me kekahi kii we« liweli ano makau, e kau ana ma ka paia. He oiaio, ua paakuku ke koko iloko o kuu meu a-a koko no ka eehia. No ka mea, oua kii ia he moo nui no ia me he mea ola ia. e paa ana kona huelo i kekahi lala laau, a o kona kino, e wili ana ia i ke kino o kekahi kanaka maluna o ka lio, a e kiei iho ana kona poo me na elelo manamana maluna iho o ke kanaka. He mea eehia ke ai ka nana'ku, ahe weliweli hoi, no ka mea, o na ano a pau me he meā*3f% oia ana no ; a i ka wa i oni iki ae ai ka paku ī ke ea, u« oni pu ae la me ua moo nei. Hilahila iho la au no ko'u makau wale me ke kumu ole, huh ae la au e nana aka ika eiemakule. 'ke aku la au ia ia e peahi mai ana e hookekoke aku iaia.

" E k« lca«aka opio," wahi ana rae fca leol kuuo. '■ Nao i Uwe iho ilalo i kekahi oha-1 na iloko oka hoohilahilaia. He hilahi'ia i ike mua ole ia eia ohana, nolaila, ,aia iloko o kou mana wale no ka mea e hoomaf©mac ia ai ia hilahila, O kou hoa i hana hewa pu ai, aole au e kapa hou ia ia he kaikanaahine na'u. Ua hoike mai oig i oa mea a pau ia'u. : lloko o na la ekolu i hala ae oei kona hoike : ana i ka makuahiae no na mea a pau, ua hai : aku oia ia ia i kou inoa. a me kou hiki ana : mai i ke kaona nei, a peia hoi me kahi au 1 kauoha ai ilaila olua e hui pu ai i keia po." " £ kuu haku ! " i pane aku ai au me ke kahaha nui, no ka mea, ua akaka mai la ia'u : he mea okoa ioa keia aole o ka makuakane io o Calanete, oiai, ma ua la ne» wale no i halawai mua ai maua me Calanete, aole mamua aku. " Mai keakeo oe i ko'» kamaino aiia ! " i pane koke mai ai oia. •' E hooiohe wale no kou pono i ka'u olelo. Aōle pono ia oe ke hoole. Aole i lohe nui la ko olua hewa e na ! mea a pau, owau. o kona makuahioa, a me ! ke kaikunane wale no ka i lohe, ka£fea nana oe i iawe mai nei." .. " A ! e kuu haku !" i pane aku ai au. " E noho malie oe !" i pane koke mai ai ka elemakule. " l«a oe e kamailio mai ma ka hoopuka ana i kou ifiau manao iho, e pono oe e peiu iho i kou mau kuli, a e nonoh mai i ko'u mau kala ana aku ia oe.—Aoiel he makehewa ia noi, no ka mea, aole ioa au e kala aku ia oe. Oka mea a'u i makemake ai ehana aku'nou, lie hauli akaka lea ia nou e noonoo iho ai, ua kaia ak« a« ia ©e a me ka mea i hoopoino ia e kou aloha mauele. He hana e hoopakeie ai ia ia ih6 mai ka"hoowahawahaia—a o hookau ae ai ia ia ma ka palena e liiki ole aku ai na hoino la e ko ke ao nei. »me ka hoohilahila. Oka pokole, j|pko o ka hora hookahi mai keia manawa aku, e hoohuipu ia aunnei ko olua mau lima!" " E kuu haku !" wahi a'u. ",E noho maiie oe !" i pane mai ai ke kanaka opio me ku huhu. Laiau mai la hoi i kuu poohiwi e like me uana i ialau mua ai ia'u ma ko maua wahi i halawai mua ai. "Ma o na lani! ina oe'e a-a e hooie—ina e kanaiua oe i ka ae ana—e make no oe ma kuu mau kapuai, ina he mea la no'u e kaulia aku ai i ka amana.!" Ma la wa ua hookau hou ia mai la ka wahn o ka pu i kuu poo. Kamailio hou inai la ka elemakule la'u. " Ua hoomakaukauia na mea a pau no ka mare ana. Ua loaa ka laiapala—he mau minute wale no i koe hiki mai ke kahunapule," me ka nana l iho j _.'Jkana wati. j Eiima i tausani paona ilala e loaa ia oe ke hiki aku oe i kalakuta me ka mea au e mare aku ai, a me ia dala e iawa ai ko olua ho+o ana a me ka noho ana malaila no lekahi manawa. O kuu keiki—ka mea e ku nei ma kou aoao, e ukali pu no oia me olu i a hiki i ko olua kau ana iluna oka moku. I kou hiki-ana i kela aina, e loaa no ia ob kekahi oihana, aj malia paha, o. loaa an iao»! ka waewai. AL'a, I ke papa aku nei au ia oe, mai kakau paiapa-: la mai oe ī kekahi ohana o kau wahine.—Ua haokaawala ia aku oia—oa hoopale ia oia mai ka ohana aku." ... " " E kuu haku," wahi a'u i puana ae aime ka makāu nui. Aole Ipa au e ae,—aole au e—" •• E ke kanaka ino !" i pane mai.'ai ka elemakule me ke ku koke ae iluna. " E hoole mai anei oe imua o'u ?" " Ae ! he keiki ino keia V wahi a ke keoKimana opio. ma ka <«{a w i feuu poo'hiwi, a ia ia e hoomaka ana e kulai ino ia'u, kui aku la au me a pau S ka umauma, a hinaaku la kela m<s ka wala kua ana ; e ole ke pakaukau mai palaha loa ilalo. Haul6 aku la ka pu panapana ana e paa ana mai kona lima aku ; o ko'u lalau koke aku la no i;v, kuemi hope mai ia'elua a ekoiu kapuai, me ka olelo aku ia ia : " Ina oe e hoopoino hou mai ia'u, alaila ehoeha hou no au ia oe, ma ks ano, e pale no'u iho. No ka raea, ua manaoio au he hoeha kumu ole keia au ia*u ?" - I ke oki ana iho o kuu olelo ana pela, nonoi mai la ka elemakule ia maua a i elua e hoopau i ko maua papa leo ana.—" Ma ke ola o na lani, mai hakaka olua ! ' " E kuu haku," i pane sku aiau me ka wa-; iho iho i ka- pu panapana i una o ka papakau- ; " ina ao!e kou inau oho hina, ina ua : hana au i kekahi mea i ai aku ka weliweii maanei. Aka he pono i ka u keiki ke ike iho, aole e hiki ia ia ke hana ino mai ia'u oiai he keiki opiopio wale no au. Aole loa e onou ia'u e mare i ka wabine." VKe Diabolo ino!" i hooho mai ai ke kanaka opio me ka huhu nuj. " E hookaawaie ne ma kahi e!(i ka makuakane.) O maua ke hana pu ae me ia nei. He opiopio waie hoi ko ia nei nanaina, heoelea ka iloko o ke kolohe a me ka lima ikaika. E hookuu mai oe oa'u e hooponopono !" " He keu maoli oe o k<s kanaka huhu hikiwawe !" wahi (i oe wale no ke kumu o keia hewa." " E oki ko olua ieo nui ana," walu a ka elemakuie, " mamuli iohf ia maikoolua leo." Pane aku la au. 41 Aole owau ke kumu o keia leo nui ana ; aole na'u i hookumu ; ina oe e hoolohe mai i ka'u olelo ī kinohi. " " E hoolohe aku ia oe~" i pane mßi ai ke kanaka opio. " Heaha kau e olelo ai ? heaha kau mau mea e hai mi»i ai ia maua? Aole he mau huaoielo e hoolohe ia msi kou waha mai! eia wale no"—kau pono mai la oia ika waha oka pu panapana ia r u, " Eia waie no ka olelo i oi ak i ka maikai, a oiai ke ike mai nei ke Akiu ka'u hana eki no au ia oe me keia pu. Mni papa mai oe ia'u e kuu.makuakane. O ko ke kaikunane haawi ana keia i ka hooj)ai ino maluna o ka mea nana i hooliaahaa iho i k ana kaikuahine | ; i