Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 24, 26 November 1873 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

b u i iuki-oku ai i ka liolele, halawai pu i mai kt au me k<? kuene nana ī lawe ae ka palapala i Ova!a V r i;a, nie ke kauoha mai ia'u e ukali aku manopo ona. Oiai au <> rn nn.a rni na anuu o ke alapīi 1 aa lelele ,'a panapana o kuu puu-. \va.i, W.ehe i;i mai !a kekahi puka a hookomoia akula iloko. uana' ae la au a puni ine j ka-inā'nao e iko j i Caian(.*le, Aole nae au i' ike ji 1:1. Papani 1» 1» la ka puka mahope : ijii,aii (iu, ii:iu 1 <1 u e iiolio ana elua mau Uiiiiaki n'i 11. <1 ae lft uu 0 ka makuakane f>.ih.iki .1:1 • naikunane 0 Calanete. .Na?ia pono iii.ii la laua ia'u i ko'u wa i ; koiiio aWu &i. i:) & ka hakilo inai i ko'u heleheleiī.i. " O. oe kt Josepa Wiiimoui!" ! i parie moi i ai ke kaikuii'inn 0 C.iianete. oia ka meaniua ■ « laua i l.am-ihi'j iiiiii tii u. Paiie ui.: i t»iti k.-i iii'ikiiiikāne »E ke nau ik.i o|i;o. i;«i<? :in«-i o<: i ike i;i maua ? Ua : hel<- iii.u n.a'in iiui ka iihiii kapakapa ; i ole ; ji < k i< io< i|< iiol til i, aoio i hai aku iih ke ku<Tif i kekulii mea ia or*.' " H<! 01.110, aoho iii<;:i <•> ae a ke kuene i olelo iiiui ta ,\oif oia 1 hai mai i ke ku- ; mu o ko'u |;nvf: :» ura niai. neL" Aka ua ; inaopoi o uuia ivu. 1, ka makuakane no ia 0 Gtt!anere a me kon.a' kaikunane, ma 0 kana pahpala ia ī hoe-nna 3e ai. n.oie nae an i hai ' ia hua. Pane mai ia ke keonimana aoo o laua me ka- leo iuiaiuiu me ka nin.au ana mai : «* Ao- i le anei oa i noouoo no maua'?—Owau no ka : Earl o Manadeviie, a 0 keia kekahi 0 ka'u mau keiki—k> Haku Uubat4 Dunedasa." Kuiou āku ',1 au, ma ke ano e hoike eku ! ana 1 ko'u hoomaikai aloha, e like me ja • . hooUuna ta arta mai ; a me ke ano waipahe wale o na raotio 0 ko'u lima a me ko'u mau * heiehelena i haawj haahaa aku ai au ike aiūha ; a ua iiaii:au pu iho la makmi me ka j pnpa ieo oie 00 kekahi mau mihute. Aole j 1 auwana ko'u rn?inao iloko o'u, aole no hoi i ' hopuhopualuiu. Ua hoomaepopo lea au ij ko'u kulana a ua noonoo pono i ka'u mau ! olelo a pau e pane aku ai ke nmau ia mai, i j ole ai au e hoopuka hewa i kekahi huaolelo j e kumakaia ai ia Calanete. " Ano," i pane niui ai ka Haku Hubata ; \ "ua ike oe i ko maua mau inoa ; alaila, e ; hiki paha ia oe ke noeooo iho i ke kumu i j kii ia aku nei oe. Ma ona lani ! he hiki loa j ia'u ke hana i kekahi mea e hoopau ai 1 ko'u j inaina uialuna ou. a e lawe pu oe me ia mau ) hoaiiooa ilalo 0 ka luakupapau," " E kuu Haku," wahi a'n, " aole a'u mea j i hana aku nou e hiki ai i kou inaina ke hoo*! kau mni inaKina o'u. ' " 1-na he oia;o keia mau olelo au," wahī a ka Eari o Matiadevile, " alaila e kala aku ♦no au no na mea a peu i hanaia i ba wa i hala. ' " £ kuu iiaki'. he oiaio loa ka'u e haiaku nei." '' '• E heehee iitat oe a kokoke e losepa Wi-1 limota,' : i pafte ; mai ai ka Hakuo Manadevi- i le, " ano, e hai inai e līke me kau olelo nnua, ; he oiaio anei keu olelo ana, aole i hoohaumia i "ia kuu kaikamahine*:" Pane aku la au, " loa, ua hai niua aku ka Lede Calanete Dunedasa ia oe i na mea < a pau, alaila, e hai aku no au ine ka oiaio [ loa, aole i kikohu ia ka hanohano o kau kai- i kamahine. Ano, e hoolohe mai ! Owau io no ka mea a ko kaikamahine i aloha ai, aole ; au e hoole aku no ia mea aka, maiia paha ( he ulia ano e ka mea nana e hoohui ia ma-! ua—e nana aku ika manawa e hiki mai ana, i i ka wa hpi 0 hoohuiia ai ko iria.ta Itma iloko * ka mare ana." " £ m«re nu' ka mea e like me 0f.!" i hooho hikiwawe ma, ai !:,t Haku Hubata me i ka leo konakonn. " E noho ninlie oe." wniii a ka Earl 0 Ma- ; . naiievile, • ke oielo po.'olei maī tttti ke keiki '

! opio. I liooiina aku nei kaua ia in. nolaila, lie pono i.i kii.ua -o lohr i kaua mau delo.—E losepa Wilnnoia. <• li'ai mai,—kc manaoio nei anei oe ī keia wa. he mea hiki ke Koomaopopoia keia mau inanao ahiu ou ?"'. " Aole, e kuu huku i p»ne aku ai au ; " u keia inau olelo a'u 110 leēia manawa ilīo la no ia, mahope iho n ko kakou kamailio pu . aiia no na mea i pili la Calanete." Alaiia pane mai la ka Haku o Manadevile. •• Ke ike nei au he kanaka opio ano naauao oe. No ia mea ua noonoo mua oe no ka hilahiia poino a kuu kaikamahine i hana ai. I Ke manaoio uei au la o«. Ua ike ke Akua i i ke'u manaoio ana ī kau olelo aole i haomia i kona hanohano. Aka e nana ī kaoa mea i ' haoa ai. Ua haalele aku oia ī kona home : He mau hebedorna he nui ka huli hele ana 0 kona ohana nona nia o a ma%nei. Ma ke ano ulia wale rio i ioaa ai kekahi leta i kakau in no Ryde nei. nolaila i hele mm ai maua ia nei e hoomakakiu ai non%. Ma nehinei wale no ko maua lohe ana i Camden Taona kona wahi i noho ai mamua ae.« kn heleana mai ia nei, a ilaila i loaa ai ia inaua na palapala i kau la me ke poo ieta o Kyde nei. Ua holo koke mai au la nei me kuu keiki a halawai pu maua me la ma ke alanui—" •• Heaha ka weiwai o ka hai ana aku ia ia : i keia mau mea e ka makua r" ipane ne ai ka Haku Hubata. Olelo ae la ka makuakane me ka oluolu a me ka paa o ka manao, ." Ua paa kuu ma- | oao. £ ke kanaka opio, aole he poe i īke nui I no keia mea. Ua kuhihewaia e na mea a |pau, ua holo aku oia i.kona kaikuaana ma j D?vonesire : o ka poe uuku i ike i kona na- | lowale ana, aole i maopopo ia lakou kōna wahi i hele ai. Ano, ke nonoi aku nei au ia oe, ma ke ano he makuakane' no ke kaikai mahine hana lapuWale ke ano hoi ua kala aku au ia oe,—e ae mai oe e kokua mai ma ka hoopakele ana ia ia mai ka hoino la mai e ke ao holookoe." E kuu haku, ua oluolu loa uu e hana e tike me ka hiki la'u ir.a ke kokua ;ina aku ia oe. E lilo no au he kanaka ino loa, ina aole au e kokua aku i kou mau manao, e like me ka hiki i ko'u mana ke hana." Olelo hou mai la ka Ha|fu'Manadēvilo ; " E hiki no ia oe ke hana i na mea a pau au i makemakeai, aka,eia wale no ka'u noi: e pan kou waha ma ka hoike ana aku ia hai 1 keia inau mea. Mai hoike aku, a aole hoi e akena wale ak« rn« lie altea no.kuu- kaikamahine." " Ke hooinki aku nei au pela, a o ku mea nana e hoike mai ka oiai(f o ia oielo a'u, aole lon he inea kino hookahi maOvala Vila i lohe i kekahi hopuna oleio hookahi mai a'u aku, e kuoiakaia :;iia i ka inoa o ka Lede Calanete." " He oiaio kau oleio ani pe;a," wahi a ka Haku Manadevile. ' aole he inea i ike ina Ovala Vila a pau he kaikamahine o Calanete na kekahi alii malalo o ka inoa kapakapa Mis* Matilfln Palmer, O keia ka'u e nonoi aku nei in <>», e lioomnu i;i keia nno inalaila Ho ka wa e liiki inni ana, me ko lakou iohe ole i kekaln inoa e ae ona—" Hoike aku la au i hoounaia mai au e Mrs. Kobinisona. e huli a e ninau no ua mea e pili ana i ka Lede Calanete, a oia iho la ke kumu i loan ni ia'u ka manawa kupono no ka hele ar:a mai i kahi a ke kuēne i kuhikuhi mai ai. Pane mai ia ka Eari. I kou wa e hoi aku ai e losepa Wilimota, e hai aku oe ia ia, aole i loaa. Na kau kaikamahine no e kakau aku i palapala nana, me ka hoakaka aku i kekahi mau kumu okoa loa o kona nalowale ana. Malia e hiki no na lono o keiō paiapala i kou pepeiao, alaila e paa kou waha ma ka hoole ana i ka oiaio o ia mau mea. E hooia mai anei oe pela ?" " ive hooia aku nei au pela," i pane koke aku ai au. " O kekahi mea e ae a'u e nonoi aku neī i kou lokomaikai, aole loa oe e hoao e ike i kuu kaikamahine." " Ke kahea aku nei au o ke Akua ka hoike no ka oiaio o k'a'u olelo hoohiki i keia. E ili mai no iluna o'u na ino i oi pa umi tausani aku i na mai ahulau o Aigupita, ina wau e hahaki i keia hoohiki ana ?" " Ua hiki! Eia hou kekahi mea a'u e nonoi aku nei ia oe, e haalele koke oe i kou noho ana me Mrs. Robinisona, a e imi hana nau ma kau wahi e ae. Aole au makemake e kakau leta ae oe i kuu kaikamahine. Na'u oo e huli i kou wahi hana hou e noho ai, He wahi mamao, h mamao loa : a e oluolu kupono auanei kou noho ana ilaila, a na'u e hookaa na lilo a pau o kou hele ana ilaila, a e haawi i palapala hoolauna nou me ua haku la, ma ke ano he hoike oiaio o ko'u lokomaikai. Ae e haawi aku no au i ka lokomaikaī a'o i manao ai nou, a e hilmai oe e losepa, o keia niau lokomaikai a pau a'u e haoa ai, e hooko pono ia no ia, ina oe e ae lealea mai ine kou naau a pau ī ka'u mau noi." aku li au, •• Ke ae aku nei au me kuu naau a p»u, aka aole loa au eae i ka lawe ana ma'i i kekahi waiwai ma ke ano kipe." " Ua pono e losepa. Aole a'u olelo hou no ia mea. O na hana oluolu ia ou ma kahi au e noho aku ai, he mea ia nau e hoomaopopo ai, aole au i hooneie i ka inanao nui ana nou. Iloko o kekahi mau ia pokole, e loaa no la oe kekahi palapala e hoaknka ana no na mea e pili ana ī keia. Pane hou mai la ka Earl o Manadevile. " Aohe a maua olelo hou ia oe. E hoi hou oe Mrs. Kobinisona ; a kē iTOnoī hou aku nei au ia oe. mai hoike aku ia ia i kekahi o na olelo a kakou i kamailio ai. E hai aku hoi, aole i loaa īa oe o Miss Palmer, a aole oe i lohe i kekahi mea e pili ana nona. Aole e loihi loa kona noho hoohuoi «na ; no ka mea e hoouna koke ia aku no kekahi eleja inahope •» me k* palāpale K»'o« h*«-

Imaikainkuln- au io laua, f aku la i waho me ka oaau mama a uie 1<« hau<Mi. A ia'u i haalele aku ai i ka holele, ua hoi wikiwiki aku la au i ka liale. He mea pono ia'p 'ke hai aku no'u iha, ua hauoli loa uu no ka hookaawale ia ana aku o Calanete raai Ova-. iīa Viln aku, a ine kona hoi hou niia aku i ka poli o kona ohana. I kuu luki ana • Uvata Vīla, uu hele koke aku !a nu e hoike ia Mrs. Hobinisona, aole i , loaa ia'u o Miss Palmer, a aole no hoi i lohe i kekahi inea uoni. Ua haohao nui na kauiwa« ae a pau. no keia nalowale ann e ana i ona. ■ i Aka, aole i liuliu loa ko lakou noho hoohaoi ana, no ka mea, Uookahi hora ma ia hope iho, ua hiki mai la kekahi elele roe ka palapala na Mrs. Robinisona. Mai ke kauwa wahine no iioi i lohe mai 1 ai au, i ka moolelo haku oieio ole o ko Calai nete noho ana. E hoike una ua paiapala la ; a Miss Paliner, ua loaa oia i kona mau pilikana iloko o ka halekaai, a ua koi mai ia ia e hoi me lakou. Oke kumu o kona haalele ana i kona ohanano kekahi hoopaapaa no ia mawaena o lakou, aka, aole nae nona ka hewa. Ua inihi mai lakou ia ia, a e hoi ana e ; noho pu me lakou. Ua nohoi mai nohoi oia : ia Mrs. fiobiaisona e kala aku ia ia no kona ; naiowale ano e ana inalalo o keia nno, &ka, ! e hoomaikai nuu ana nae ia ia no na lokomaikai a pau ana i hana aku ai ia ia. Ua no hoi oia ia Mrs. Robinisona e haawi aku i kona mau lole a ine na dala e koe ana iloko o kona pahu, a e puunaue like ia mawaeoa e na kaiiwa Ua minamina nui iho'la o Mrs. Robinisona no kona kaawale uoa me ka haawi ole aku i kona aloha hope nona, a o na kauwa hoi kekahi i aloha ia m me ka hoomanao mau ana. He manawa pokole mp. la hope | iho ua hoolaha hou ae la o Mrs. fiobinipona j i kumu wahine hou no kana mau kaikama- ! hine. aka aole nae i loaa mamua ae o kuu i haalele ana. Mamua ae o kuu hoopa i ana i keia mokuna, he mea pono m'u e hoike aku i ko ka ; Haku Manadevile hooko ?ololci ana i kana olelo hoohiki. JVo ka mea, he umi la maho- : pe iho o kela halawai ana o makou ma ka hale hotele, ua loaa inai lp ia'u keia palapala malalo iho, aole nae he inon malalo aka, ua niaopopo ia'ti ka mea nan* mai oa palaj pala l;i. a penei na olelo : ■" Febetum 12, 1839. •' Ua makaukau kekahi hana nn iosep.i VVilimota, inalalo o ka rtoho ohue, ana rio Mr. Venekara, o Iniha Metegalina, i Peretesire. E holo mua mai o losepa \Vilimota i Ladana—alaila, holo i Edineboro—mailaila aku i Pereta.—malaila e l(j»aa ai ia ia ke kaa e holo aktrni 9 i Iniha Metc[galina, e like me ke auo mau rwa la aouo oka aina. Ua palapala ia aku o Mr. V'cnekara no keia mea ; a o na pane i loaa mai, ua oluolu loa 1,1 o losepa Wilimola e hookomo ia aku ia Ikum, | me ka uku ho kanakolu da)a guinea i ka makahiki. Ua hoouna mai o |Mr. Venekaro ina o ka inea kakau U, iie iwakalua paona no na lilo o ko losepa Wilimota hele anu, Iloko o na hebedoma ekolu inai keia la aku i makemake ai o Mr. Venakara e liiki aku o Josepa Wilimola." J E kau ana mawaho o leia ke poo leta 0 Enefila, a me kekahi bila banako, o ka huina o na dala i olelo ia ; tio ka hale hanako Pereta ma i>adana. Ua oiioli loa au i ka loaa ana mai o keia paiapala ia'u, ame ka loaa ana o ka : u wahi : hana hou ma Sekotia, he a'u i heluhei lu nui ai no ko laila moolelo nani—a he wa■hi hoi a'u i iini ai e ike i ni\ kii ahiu oka ■ Hilana. Aka, hookahi wale no inea nui a'u 1 kanalua ai, oia ka hele hou ana i Ladana. No ka mea, ua hopohopo loa au o launa hou me Mr. Lanova, akaaole nae o'u makau no kona hannino mai ia'u. Aka hoi, ua paa ; kuu manao e hookoe like me na olelo o ka palapala a ka Haku Manadevile. MOKUNA ■ * . ;KA HALAWAI ANA ME o'U HOALAUNA KAHĪKO. S I ka hoomaka ana o ka malauia o Maraki,; oia ko'u wa i haalele ari haku wahine j : a me na hoa kauwa o Ovala Vila, no ka he-; le ana i kahi hou. Ma ka mokuahi ko'u ; holo ana mai Ryde aku, a i Potamouta, a !ma ka auwina la i kau ai ma ke kaa a holo | aku la no Ladana, a hiki i ke Alanui Eka-: lesia-oluolu, i ka hora niponipo o ke aniahi : Ma Nct.-ki Kea ko'u wahi i moe ai ia pe, ka- | hi oioina o ke kaa ; a mahope iho hoi o ka ! pau ana o ka aina kakahiaka o kekahi la ae, I ua holoaku i ke Alanui L»omebada, no ka 1 : mea, ma na wahi e pili an: ilaila e loaa mai iai ke dala o kuu bila hanako. Ika pau ana i : o keia -hana a'u, hoi hou ae la nu i Na-ki '■ Kea e ninaninau ai no na kaa e holo ana i ,ka akau. Hai ia niai la au e hele i Jlulu a ; me Moula e ninau ai, ma ke Alanui Aledeiagate. Ua hele aku la.au ilailn, a i kuu kaalo ana ae mawaho o ka Hale Leta Nui, ku iho la au e makaikai no ia hale nani, no Jka mea, aole au i ike ia hale mamua. Ma la manawa, ike aku la au i kekahi keonimana me ka iede, e jho mai nna ma ke alanui pii. la laua eu haeie lohi mai ano, e helahelu ae ana ke keonimnna i kekahi palapala hou i kana lede, a e hoololie malie aku ana hoi ka lede. Ma ia wa ike koke aku la au i ko laua ano, oke keonimana. oia 110 ka Rev. Henere Howada o Kalelonn, a o ka lede, o Edita Delems no ia. Me na hauli olioli nui no kuu ike ana ia ; Edita Delema, u« hele awiwi aku la au i ona , la, e haawi i ko'u mau aloha nui nona; no ka ; mea, aole loa nu i poina njj kana mau hana maikai la'u, a o ko'u uwao hoi iloko o nn pilikia mn ka hale o kon» makuakane, ka Haiku Delema. Ua ane hoohewahewa o Edita ia'u, nana pono mai la oia me ka hoohuai nui. me hp la aole oia i ike ia'u mnsn*s i-pau. ■